سنجش کیفیت زندگی در قلمرو بافت فرسوده‌ شهری مطالعۀ موردی: منطقۀ 9 شهر تهران

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 1، دوره 6، شماره 21، خرداد و تیر 1394، صفحه 1-18   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احمد پوراحمد¹؛ جواد زارعی²

¹دانشگاه تهران

²دانشگاه شهید چمران اهواز

تاریخ دریافت: 29 خرداد 1393،  تاریخ بازنگری: 22 تیر 1394،  تاریخ پذیرش: 22 آذر 1393 

چکیده

  پژوهش حاضر با هدف سنجش کیفیت زندگی شهری در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران و با انگیزه ارایه یک الگو به منظور ارزیابی کیفیت زندگی و شناخت مؤلفه­های مؤثر بر آن، طراحی شده است و سعی بر آن دارد که با توصیف و تبیین مفهوم کیفیت زندگی و بافت فرسوده، شاخص­های تأثیر­گذار بر آن، نحوه ارتباط این شاخص­ها و نحوه سنجش آنها را در بافت فرسوده شهری بررسی نماید. بنابراین مبنای سنجش کیفیت زندگی در بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران، معیار رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری از دیدگاه ساکنین است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، روش اسنادی- پیمایشی است. در واقع با بررسی ادبیات تحقیق و متون مرتبط با کیفیت زندگی معیار‌های مورد نظر استخراج گردید ( شیوه‌ی استقرایی) و سپس با استفاده از شیوه‌ی پیمایشی ابعاد رضایتمندی از زندگی از منظر ساکنین جمع‌آوری و با استفاده از تکنیک‌های تحلیلی سنجیده شد. نتایج مبین این مطلب است که وضعیت رضایت از ویژگی­های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی معنادار بوده و نشان از کیفیت پایین در این شاخص­ها دارد. بنحوی که عامل حمل و نقل، مسکن، حکمروایی شهری و دسترسی تفریحی بیشترین تاثیر را در میزان رضایتمندی از بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران را دارا هستند.

کلیدواژه‌ها

رفاه اجتماعی؛ کیفیت زندگی؛ بافت فرسوده؛ حکمروایی شهری؛ منطقه 9 شهرداری تهران

اصل مقاله

سنجش کیفیت زندگی در قلمرو بافت فرسوده‌ شهری مطالعۀ موردی: منطقۀ 9 شهر تهران

 

 

احمد پوراحمد:  جواد زارعی:

استاد جغرافیا و برنامه‎ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران  دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‎ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران*

 

چکیده

  پژوهش حاضر با هدف سنجش کیفیت زندگی شهری در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران و با انگیزه ارایه یک الگو به منظور ارزیابی کیفیت زندگی و شناخت مؤلفه­های مؤثر بر آن، طراحی شده است و سعی بر آن دارد که با توصیف و تبیین مفهوم کیفیت زندگی و بافت فرسوده، شاخص­های تأثیر­گذار بر آن، نحوه ارتباط این شاخص­ها و نحوه سنجش آنها را در بافت فرسوده شهری بررسی نماید. بنابراین مبنای سنجش کیفیت زندگی در بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران، معیار رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری از دیدگاه ساکنین است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، روش اسنادی- پیمایشی است. در واقع با بررسی ادبیات تحقیق و متون مرتبط با کیفیت زندگی معیار‌های مورد نظر استخراج گردید ( شیوه‌ی استقرایی) و سپس با استفاده از شیوه‌ی پیمایشی ابعاد رضایتمندی از زندگی از منظر ساکنین جمع‌آوری و با استفاده از تکنیک‌های تحلیلی سنجیده شد. نتایج مبین این مطلب است که وضعیت رضایت از ویژگی­های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی معنادار بوده و نشان از کیفیت پایین در این شاخص­ها دارد. بنحوی که عامل حمل و نقل، مسکن، حکمروایی شهری و دسترسی تفریحی بیشترین تاثیر را در میزان رضایتمندی از بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران را دارا هستند.

واژه‌های کلیدی: رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی، بافت فرسوده، حکمروایی شهری، منطقه 9 شهرداری تهران.

 

 

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

کیفیت زندگی مفهوم نوینی نیست، مفهوم کیفیت زندگی در حوزه‌های مختلف دارای معانی متفاوتی است. به عنوان مثال، بسیاری از اقصاددانان کیفیت زندگی را براساس درآمد می‌سنجند، در حالی که نزد جامعه‌شناسان، این مفهوم نیازهای اساسی، زندگی رو‌به رشد و رضایت­بخش، فقر و محرومیت اجتماعی، انسجام اجتماعی، نوع­دوستی و از خود گذشتگی در میان جماعات را در برمی‌گیرد(فیلیپس،276:2006). بنابراین، کیفیت مفهومی ذهنی و چند بعدی است و آن را می‌توان ادراک افراد از موقعیت خود در زمینه فرهنگی و ارزشی‌ای که در آن زندگی می‌کند و در ارتباط با اهداف، انتظارات و استانداردهای آن­هاست دانست (نیلسون،121:2006). نگاه کالبدی- کارکردی برنامه­ریزی­ها به ابعاد و جنبه­های مختلف زندگی در گذشته سبب شد که از اواخر دهه ١٩٦٠، تحت تأثیر نیازها و آگاهی­های جدید مفاهیم اجتماعی نوینی مثل رفاه اجتماعی[1]، کیفیت زندگی[2] و عدالت اجتماعی[3] در قلمرو برنامه­ریزی و توسعه عمومی مطرح شود ( مهدیزاده و همکاران، 1385: 301). از طرفی با اعلام شاخص‌های کیفیت زندگی، وینا، زوریخ و اوکلند بهترین نقاط شهری جهان و سنگاپور، توکیو و کوبه ژاپن بهترین نقاط شهری در آسیا و دبی به عنوان بهترین شهر در خاورمیانه، برای زندگی در سال 2012 معرفی شدند. همچنین بغداد در این رده‌بندی در رتبه آخر قرار دارد. موسسه منابع انسانی مرسر[4] با استفاده از وضعیت استانداردهای شهرنشینی و کیفیت زندگی جهان براساس شاخص‌های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، بهداشتی، امنیتی، آموزش و پرورش، حمل ونقل، مسکن و دیگر خدمات شهری(همچون مراکز تفریحی، سالن های سینما، تئاتر و...) این گزارش را منتشر ساخت (2012: Mercer).

کشور ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، از رشد بالایی در رابطه با نسبت جمعیت شهری و همچنین تعداد شهرها برخوردار است، بگونه‌ای که طبق آمار سال 1390، جمعیت شهرنشین کشور به 71.4% جمعیت و تعداد نقاط شهری به 1331 نقطه شهری افزایش یافته است و چنین رشدی بیانگر ضرورت توجه بیشتر، به وضعیت زندگی شهرنشینان و بررسی و شناخت مشکلات آنان است( منبع: محاسبات نگارنده: 1392). کلانشهر تهران با جمعیتی در حدود 8 میلیون نفر که در طول روز جمعیت آن بالغ بر 11 میلیون نفر می‌‌‌شود، حدود 11 در صد از کل جمعیت کشور را در خود جای داده است (پرتال شهرداری تهران، www.tehran.ir). ظرفیت سکونت در شهر تهران با توجه به افزایش ساخت و سازهای طبقاتی طی ده سال گذشته 40 درصد افزایش یافته است. قشربندی اجتماعی جمعیت تهران و مناطق پیرامون آن به خوبی رانش گروه‌های کم درآمد به حاشیه و تمرکز فقر در پیرامون تهران را نشان می‌دهد. با این فاصله طبقاتی و جدایی اجتماعی، تهران و پیرامون آن نمی‌تواند محیطی متعارف و با منزلت برای اسکان طبقه متوسط تلقی شود و هجوم اقشار متوسط جمعیت برای اسکان در تهران تداوم خواهد داشت ( خاتم، 1385 و وظیفه­دوست و امینی،3:1388). از طرفی، یکی از جنبه‌های حائز اهمیت بررسی در شهرها که هم علت و هم معلول بسیاری از معضلات شهری است بافت فرسوده شهری است ( وجود شهر کهن در دل شهر امروزین). ماهیت ویژه بافت فرسوده، هرگونه بی‌توجهی به آن را از جهات مختلف بی‌اعتبار می‌سازد، زیرا هم از لحاظ اقتصادی دارای امکانات بالقوه‌ای اعم از زیرساختی و روساختی است، هم از جهت فرهنگی، خاستگاه شهر امروزی و یادگاری از فرهنگ و تاریخ پیشین است، از جهت اجتماعی چه در صورت متروک شدن و چه تراکم کاربری‌های نامتناسب، بخشی از جامعه و ضامن زندگی انسان‌ها است، از جهت کالبدی نیز با وجود همه فرسودگی هنوز دارای ارزش‌های معماری و شهرسازی بی‌نظیریی است، به همین دلیل توجه بسیاری از صاحب نظران به مفهوم کیفیت زندگی شهری معطوف شد تا از این طریق تلاش‌هایی در راستای ارتقای شرایط زندگی و بهبود بخشیدن به بعد کیفی زندگی، صورت گیرد.

اصل بنیادی در تمام پژوهش‌های مربوط به کیفیت زندگی این است که مجموعا اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های اتخاذ شده در زمینه‌های مختلف چه اثری روی مخاطبان دارد و آنها چگونه با چنین سیاست‌هایی برخورد می‌کنند. از این‌رو مطالعات کیفیت زندگی به سبب توجه به آثار عینی (ستانده‌ها) و ذهنی (دستاورد‌ها) سیاست‌های به اجرا گذاشته شده می‌تواند از اهمیت بسزایی در ارزشیابی سیاست‌های اجتماعی برخوردار باشد.

با توجه به موارد مذکور هدف اصلی این پژوهش، این است که در کنار مشکلات عینی بافت فرسوده منطقه‌ی 9 شهر تهران مانند مشکلات کالبدی و فیزیکی، مسائل و مشکلات عمده‌ی این منطقه که در رضایتمندی و کیفیت زندگی موثر است را از منظر ساکنین بررسی نموده و مشخص نماییم که با تقویت چه عواملی می‌توان به ارتقاء و افزایش کیفیت و رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده پرداخت. ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در اﻳﺮان ﻧﺪارد، اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺑﻄﻮر اﺧﺺ ﻣﺒﺤﺚ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮیﻫﺎی ﻓﻀﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ (ﺣﺎﺗﻤﻲ ﻧﮋاد، 1379، ﻣﺮﺻﻮصی؛ 1382و ﺷﺮﻳﻔﻲ، 1385 ). تئوری­ها و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻲ ﻧﺸﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. تحقیقات و تلاش­های پیشین در این زمینه از دانش­پژوهان جهان غربی Gurin, Veroff & Feld: 1960, Andrews & Withey, 1976, Campbell, Coverse & Rodgers, 1976)) که در رشته­های مختلفی از قبیل جامعه­شناسی و روانشناسی مشغول فعالیت بوده­اند آغاز شده است.

جدول 1. مختصری از پیشینه تحقیق کیفیت زندگی در کشور

ردیف	عنوان مطالعه	محور اصلی
1	کیفیت زندگی مردم شهر تهران بر اساس پرسش نامه WHOQOL-BREF	سلامت
2	بررسی رابطه­ مذهب و احساس ذهنی بهزیستی	ابعاد اجتماعی – فرهنگی
3	مدل ارزیابی کیفیت محیط زیست شهری	محیط انسان ساخت و طبیعی
4	ارزیابی کیفیت محیط زیست شهر تهران	محیط انسان ساخت و طبیعی
5	عدالت اجتماعی و شهر (نمونه: گنبد قابوس)	عدالت (ابعاد اجتماعی – فرهنگی)
6	شناخت و ارزیابی کیفیت محیط شهری در بافت میانی شهرها، مطالعه موردی شهر شیراز	محیط انسان ساخت و طبیعی
7	پایش شهر و شهرداری تهران	عملکرد شهرداری
8	بررسی ناپایداری های امنیتی کلان­شهر تهران بر اساس شاخص­های توسعه پایدار	ابعاد اجتماعی – فرهنگی
9	بررسی میزان احساس امنیت اجتماعی شهروندان تهرانی	ابعاد اجتماعی – فرهنگی
10	پروژه سنجش عدالت در شهر تهران	عدالت در برخورداری از خدمات

      منبع: مرکز مطالعات شهرداری تهران (1391)

 

 

2- مبانی نظری

کلمه کیفیت در لغت به لاتین Qual به معنی چیزی و چه و Quality به مفهوم چگونگی استخراج است و از نظر لغوی به معنای شرایط و چگونگی زندگی است. برخی کیفیت زندگی به عنوان قابلیت زیست پذیری یک ناحیه، برخی دیگر به عنوان سنجه‌ای برای میزان جذابیت و برخی به عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و. .. تفسیر کرده‌اند (Epley and Menon, 2008:281).کیفیت زندگی یک فرد به حقایق عینی و خارجی زندگی­اش و دریافت­ها و ادراکات درونی و ذهنی او از این عوامل و نیز از خودش وابسته است (لطفی، 1388: 65). کیفیت زندگی مفهومی نو است که از اواخر قرن بیستم مورد توجه محققان رشته­های علمی قرار گرفته است. بطوریکه اولین اثر در این حیطه، از آگبرون[5] (1946) است که در حیطه حیات روستایی در ایالات متحده نوشته است. بطور کلی توجه به کیفیت زندگی به عنوان یک زمینه کلیدی برای تحقیق در جغرافیای اجتماعی شهری پدیدار شده است و همزمان با جغرافیای اجتماعی شهری، تلاش­های قابل توجهی در راستای سنجش کیفیت محیط­های شهری انجام گرفته است (Pacione، 2003). بنابراین حیطه مربوط به کیفیت زندگی و روش­های سنجش آن در هیچ زمانی به اندازه امروز گسترده نبوده است. امروزه اقتصاددانان، دانشمندان علوم اجتماعی و دولت­مردان هر کدام از دیدگاه خاصی به این مقوله نگاه می­کنند.

لذت از زندگی یک مفهوم ذهنی است که از طریق مفاهیمی چون رفاه ذهنی، رضایتمندی از زندگی و شادی مطرح می­گردد. البته باید توجه داشته باشیم که مفهوم رضایتمندی از زندگی یک مفهوم قابل تعریف و معلول یک تجربه درک شده است در حالی که واژه شادی را فقط می­توانیم به عنوان یک حالت از رفتار انسان در نظر بگیریم. از طرفی باید توجه داشت که واژه رضایتمندی مفهومی محتمل و واقعی­تری برای سیاست و تصمیم­گیری است (Berger-Schmidt, R,2002:1-8). مطالعات مقایسه­ای در باب میزان شادی از زندگی در دهه 1960.م توسط مرکز مطالعات جهانی کانتریل2 در باب الگوهای نگرانی انسان مطرح شد اما استانداردهایی که برای سنجش رضایتمندی و شادی افراد به کار می­رود با کاربرد امتیازاتی از ناراضی تا راضی مورد استفاده قرار می­گیرد (Ruut Veenhoven,2007:4-9). بسیاری از اقراد به چیزهایی که نمی­توانند داشته باشند تمایل دارند پس به دلایل اقتصادی و یا دیگر دلایل، آنها باید محلی را که تمایل کمتری دارند برگزینند. وقتی آنچه را که تمایل داریم می­توانیم انتخاب کنیم، رضایت­مان جلب می­شود (گیفورد،78:1378).

با توجه به تعاریف بالا می­توان ابراز داشت که تمامی آن­ها دلالت براین دارد که ابعاد ذهنی، از زمینه­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی تاثیر می­پذیرد. پس نمی­توان بدون در نظر گرفتن تمامی شاخص­های مهم به بررسی کیفیت زندگی شهری پرداخت. از طرفی با توجه به تعاریف فراوان از کیفیت زندگی، بنظر می­رسد سوال بنیادی در این رابطه این باشد که " مفاهیمی چون قابلیت زندگی، کیفیت زندگی، کیفیت مکان و پایداری در چه شاخص­ها و ابعادی با یکدیگر ارتباط دارند؟"

مفاهیم مرتبط با سنجش کیفیت زندگی

 استاندارد زندگی

استاندارد زندگی، معیاری برای سنجش رفاه اقتصادی است. مقصود از آن قابلیت دسترسی به کالاها و خدمات کمیاب و پایه است و معمولاً بر حسب درآمد سرانه یا مصرف سرانه[6] محاسبه می­شود. در یک نگاه کلی، بهبود در استاندارد زندگی نتیجه بهبود عوامل اقتصادی مانند بهره­وری، سرانه رشد اقتصادی واقعی، توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی و عوامل غیراقتصادی مانند شرایط کاری ایمن، محیط زیست پاک و میزان جرم و جنایت پائین است. در سنجش استاندارد زندگی، ریچارد اشتکل از کاربرد دو سنجه دیگر در حوزه سلامت و برای سنجش استاندارد زندگی بحث به میان می­آورد که در تاریخ مطالعات اقتصادی صورت گرفته است: این دو سنجه عبارتند از امید به زندگی در حین تولد (یا میانگین طول عمر) و میانگین قد[7] که شرایط تغذیه را در طول سال­های رشد اندازه­گیری می­کند(Steckel,2005).

زیست­پذیری/ شهر زیست­پذیر

زیست­پذیری[8] به معنی توانایی شهر یا ناحیه شهری بر حفظ و بهبود ظرفیت زیست[9] و سرزندگی[10] است(Balsas,2004,101). چه چیزی شهری را به مکانی زیست­پذیر بدل می­کند؟ این پرسشی است که پاسخ آن بسیار دشوار است. پیشتر کوین لینچ تلاش کرده است به آن پاسخ دهد: چه چیزی شهری را به یک "شهر خوب"[11] بدل می­کند؟ همان گونه که از واضع معیارهای زیست­پذیری برمی­آید، این موضوع بیشتر در حوزه خاص رشته "برنامه ریزی و طراحی شهری" قرار می­گیرد. لینچ این پرسش را با تعریف پنج بعد عملکردی و تحقق آنها امکان­پذیر می داند. سرزندگی، معنی[12]، تناسب[13]، دسترسی[14] و کنترل[15]. لینچ پنج معیار عملکردی خود را این گونه تعریف کرده است(لینچ،1376، 141-289):

الف) سرزندگی: این که شهر تا چه اندازه حامی عملکردهای حیاتی، نیازهای بیولوژیکی و توانایی­های انسانی بوده و از همه مهم­تر، چگونه بقاء همه موجودات را ممکن می­سازد.

ب) معنی: این که شهر تا چه اندازه می­تواند به وضوح درک شود، از نظر ذهنی قابل شناسایی باشد و ساکنان شهر، آن را در زمان و مکان به تجسم درآورند و تا چه اندازه آن ساختار ذهنی با ارزش­ها و مفاهیم جامعه در ارتباط است.

ج) تناسب: این که شکل و ظرفیت فضاها، معابر و تجهیزات یک شهر تا چه اندازه با مقیاس انسان و با الگوی فعالیت­هایی که مردم از روی عادت به آن اشتغال دارند و یا خواهند داشت، منطبق است.

د) دسترسی: توانایی دسترسی به سایر اهداف، فعالیت­ها، منابع، خدمات، اطلاعات و یا مکان­ها شامل کمیت و تنوع عناصر که می­توان به انها دسترسی پیدا کرد.

ه)کنترل: این که استفاده از فضاها و دسترسی به آنها، ایجاد، تعمیر، اصلاح و مدیریت آنها تا چه اندازه توسط کسانی که از آن استفاده می­کنند صورت می­گیرد.

کیفیت مکان[16]

مفهوم کیفیت مکان، نزدیکی زیادی با مفاهیمی مانند زیست پذیری و پایداری دارد. این مفهوم از جمله اهداف عملیاتی شناخته شده در حوزه برنامه­ریزی شهری محسوب می­شود که در آن ابعاد توسعه اقتصادی، حفاظت زیست­محیطی و برابری اجتماعی ترکیب می­شوند. رشته­هایی مانند بهداشت / سلامت عمومی، روان­شناسی، اقتصاد و جامعه­شناسی ابزارها و روش­هایی برای مطالعه کیفیت زندگی فردی یا گروهی تدبیر کرده اند. در مقابل، بسیاری از برنامه ریزان شهری و جغرافی­دانان، همان گونه که در مورد زیست پذیری نیز عنوان شد، در تحلیل کیفیت مکان به تخصص دست یافته اند. از دید برنامه ریزان، کیفیت مکان تا حد زیادی به طور مستقیم در ارتباط با ویژگی های بنیادی کیفیت زندگی است و بازیگران محلی، نقش عمده ای در ارتقاء کیفیت مکان بازی می کنند (Andrews,2001,202-203).

شاخص­های کیفیت زندگی

شاخص­های معرف کیفیت زندگی طیف وسیعی را در بر می­گیرند که از انواع نیازهای بشر همچون انواع تغذیه و پوشاک گرفته تا مراقبت­های بهداشتی، محیط اجتماعی، محیط مادی، محیط زیستی و حتی ابعاد روحی زندگی انسانی را شامل می­شود. در واقع مفهوم کیفیت زندگی به شرایط محیطی که مردم در آن زندگی می­کنند و به خصوصیات خود افراد اشاره دارد (Pacione: 1982, Hills: 1995, Benzever et al: 1995). باید توجه داشته باشیم که در تحقیقت مرتبط با کیفیت زندگی شاخص­های عینی و ذهنی به عنوان دو مفهوم متفاوت از یکدیگر بکار می­روند (Shin et al, 2003). در مطالعات کیفیت زندگی دو رویکرد عینی و ذهنی وجود دارد (Lee, 2008:120). این دو غالبا بصورت مجزا و به ندرت در ترکیب با هم برای سنجش کیفیت زندگی مورد استفاده قرار می­گیرند زیرا گسترده­ترین تمایز در بررسی کیفیت زندگی، تمایز میان کیفیت عینی و ذهنی زندگی است.

 بنابراین محققان در غالب دو دسته شاخص به مطالعه کیفیت زندگی می­پردازند:

عواملی که به بررسی شاخص­های عینی (objective) مثل مسکن و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و.. می­پردازند.

عواملی که شاخث­های ذهنی (subjective) مثل رضایتمندی و انگیزه و.. را مطالعه می­کند. اما این دو دسته شاخص در مطالعات کیفیت زندگی مکمل یکدیگرند و باید در ارتباط با یکدیگر به کار روند (Amerigo et al, 2007).

 

جدول 2. شاخص‌های مورد استفاده در رابطه با کیفیت زندگی

محقق یا مورد مطالعه	شاخص­های مورد استفاده
Vinsent ruveila et al (2002)	فرصت­های پیشرفت فردی، برابری اجتماعی، شرایط زندگی جامعه، حمل و نقل، ارتباطات
Tuhider et al (2005)	مسکن، سلامتی، قدرت خرید، فعالیت­های تفریحی، مشارکت اجتماعی، فعالیت ورزشی، تعطیلات
Kample et al (2003)	سبک زندگی، خصوصیات فردی، سلامت، دسترسی به خدمات، منابع طبیعی، محیط طبیعی، امنیت، اجتماع، فرهنگ
Lee (2008)	خدمات شهری، رضایتمندی از روابط همسایگی، محیط اجتماعی، وابستگی­های محلی، محیط مسکونی
Bonauito et al (2003)	جنبه­های فضایی، اشتغال، اقتصاد، منابع و محیط، بهداشت، امید به زندگی، امنیت، مهاجرت، آموزش
Bonaiuto (2006)	دسترسی و جاده­ها، فضاهای سبز، مردم و روابط اجتماعی­شان، خدمات رفاهی و تجاری، خدمات اوقات فراغت و سلامت محیطی.
Tu & Ling (2007	فضاهای سبز و فضاهای باز، امنیت و روابط اجتماعی، حمل و نقل و خدمات تجاری، احساس استرس و فشار، و آلودگی محیطی.

منبع: نگارنده

 

بافت فرسوده

مراد از فرسودگی همان ناکارآمدی و کاهش کارایی بافت نسبت به میانگین بافت­های شهری مکان مورد بررسی است. فرسودگی در بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت به وجود می­آید و یا به علت فقدان برنامه توسعه و عدم نظارت کافی بر شکل­گیری بافت. پیامد فرسودگی بافت که در نهایت منجر به از بین رفتن منزلت آن در میان شهروندان می­شود، در اشکال گوناگون از جمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست­پذیری و ایمنی و نابسامانی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و تأسیساتی در بافت شناسائی می­گردد(طاهرخانی، 1385: 98). برای واژه فرسودگی معادل­های متعددی می­توان ارائه کرد از آن جمله، Degeneration[17], Decay[18], Deterioation[19], Erosion[20], Depressed urban areas[21], Deteriorated urban area[22], در نظر گرفت. در واقع هر یک از این مفاهیم به تشریخ یکی از ابعاد بافت فرسوده می­پردازد، اما در حالت کلی مفهوم فرسودگی شهری بیانگر شرایط بد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بافت شهری است. هرچند تمامی بافت­های شهری بر حسب ویژگی­شان دیر یا زود در این روند فرسودگی قرار خواهند گرفت. در جهت شناسایی و رفع مشکلات از این بافت­ها تعاریف و مفاهیم مختلفی ارائه شده است همچنین نظریه­ها و تئوری­های مختلفی از سوی صاحب­نظران و اندیشمندان ارائه شده است.. شناخت این تعاریف و مفاهیم خواهد توانست در راستای رفع مشکلات و کاهش آنها موثر واقع شود. بافت فرسوده شهری به عرصه­هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می­شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساخت­های شهری آسیب­پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافت­ها به دلیل فقر ساکنان و مالکان آن­ها امکان نوسازی خود به خودی را نداشته و سرمایه­گذاران نیز انگیزه­ای جهت سرمایه­گذاری در آن را ندارند(کلانتری، پوراحمد؛ 1385: 30و31). شاخص­های شناسایی بافت فرسوده:

   ناپایداری معرف فقدان سیستم سازه­ای نامناسب و غیر­مقاوم بودن ابنیه، بویژه در هنگام وقوع زلزله.

نفوذ­ناپذیری معرف عدم دسترسی­های مناسب و عدم وجود معابر با عرض کافی برای حرکت سواره.

ریزدانگی معرف فشردگی بافت و کوچکی و کثرت قطعات با مساحت اندک(بطوریکه این قطعات زیر 200 متر را شامل می­شود (سازمان نوسازی شهر تهران، فروردین،1388).

روش تحقیق

روش‌شناسی تحقیق با توجه به نوع، هدف و موضوع مورد مطالعه می‌تواند متفاوت باشد. مطالعه و بررسی به منظور تدوین معیارها و شاخص‌های کیفیت زندگی شهری و ارتقاء این معیارها در بافت فرسوده نیازمند جامع‌نگری در برنامه‌ریزی و مطالعه است که ضمن شناسایی و طبقه‌بندی معیارها و شاخص‌های کیفیت زندگی شهری، باید روابط علی میان این شاخص‌ها نیز وجود داشته باشد. روش تحقیق در پژوهش حاضر، کاربردی و توصیفی- تحلیلی است. شیوه جمع­آوری اطلاعات اسنادی- پیمایشی و قیاسی-استقرایی است. در واقع با بررسی ادبیات تحقیق و متون مرتبط با کیفیت زندگی معیار‌های مورد نظر استخراج گردیده ( شیوه‌ی استقرایی) و سپس با استفاده از شیوه‌ی پیمایشی (توزیع پرسشنامه) ابعاد رضایتمندی از زندگی از منظر ساکنین جمع‌آوری و با استفاده از تکنیک‌های تحلیلی همبستگی پیرسون، آزمون کومولوگراف – اسمیرنف تک نمونه­ای، T تک­نمونه­ای/تک­گروهی، رگرسیون چند ‌متغیره و تحلیل مسیر سنجیده خواهد شد. بنابراین بمنظور بررسی سازگاری داده­ها (پایایی) نیز به دلیل اینکه ضریب آلفای کرونباخ از عمومیت بیشتری بر خوردار است، از این روش استفاده نموده که ضریب کل آلفا بدست آمده 0.81 است.

منطقه مورد مطالعه

منطقه 9 تهران، به عنوان یکی از مناطق بیست و دوگانه شهر تهران، با وسعتی حدود 1965.5 هکتار و جمعیتی در حدود 165903 نفر (برحسب آمار سال 1385) و 172643 نفر در سال 1390 از مناطق مهم مرکزی و غربی کلان شهر تهران به شمار می‌آید و با توجه به وضعیت موجود منطقه می­توان گفت که منطقه 9 شهرداری تهران با توجه به قرارگیری در ورودی غربی شهر تهران دارای مهاجران زیادی است که اغلب از مناطق غربی کشور وارد این منطقه می­شوند، نسبت جنسی 109 برای این منطقه نشانگر مهاجرپذیر بودن آن دارد، همچنین هزینه­ی اجاره واحد مسکونی نیز بدلیل فرسوده بودن پلاک­ها نیز عاملی برای جذب مهاجران به این منطقه است. علاوه‌بر این با توجه به وضعیت کالبدی منطقه 9 اغلب محلات این منطقه دچار فرسودگی شدید بافت می‌باشند. از طرفی این منطقه در برگیرنده نمادهای شهر تهران و کاربری‌های فرا‌منطقه‌ای همچون پادگان جی، فرودگاه مهرآباد و تأسیسات و تجهیزات هوایی وابسته به آن است. محدوده فعلی منطقه 9 تهران در مرکز ثقل ارتباطات برون شهری قرار گرفته است. از این نقطه نظر این منطقه یکی از مناطق مهم تهران بوده که نیازمند توجه ویژه برای مطلوب‌تر کردن عملکرد آن برای ساکنین منطقه است.    

شکل شماره 1. موقعیت منطقه 9 در میان مناطق 22 گانه تهران و 13 محله اصلی آن.

 

 

 

تحلیل یافته­ها

به منظور سنجش رضایتمندی ذهنی کیفیت زندگی در منطقه 9 شهرداری تهران، بر­اساس رابطه کوکران از 383 نفر از مردم این منطقه، اقدام به پرسش­گری شد. بر این اساس از این تعداد 69.7 درصد افراد مرد و 30.3 درصد پاسخ­دهندگان زن بودند، 41.3­ درصد افراد را افراد جوان و در بازه­ی سنی 30 – 20 سال. 37.4 درصد افراد را 30 – 40 و 13.8 افراد را 40 – 50 و 6.1 درصد اپاسخ­دهندگان را 50 – 60 سال و در نهایت 1.4 درصد را افراد بالای 60 سال تشکیل می­دهند.

از لحاظ فعالیت نیز 23.5 درصد افراد کارمند و 13.8 درصد آنها کارگر، 15.1 درصد خانه­دار، 13.6 بازنشسته، 31.9 درصد شغل آزاد و 2.1 درصد نیز سایر را انتخاب نموده­اند. از لحاظ تحصیلات نیز 3.4 درصد ابتدایی، 14.9 درصد سیکل، 29.2 درصد دیپلم، 44.1 درصد لیسانی و 8.4 درصد فوق­لیسانس و بیشتر بوده­­اند. همچنین داده­های مربوط به نوع مسکن پاسخ­دهندگان، 47.8 درصد آنها دارای مسکن ملکی، 42.6 درصد اجاره­ای و 9.7 درصد آنه دارای مسکن رهنی بوده­اند.

از طرفی آمار مدت سکونت پاسخ­دهندگان، 43.3 درصد کمتر از 5 سال، 14.4 درصد 10 – 5 سال، 20.1 درصد 20 – 10سال، 9.7 درصد 30 – 20 سال و 12.5درصد نیز بالای 30 سال در این منطقه اقامت داشته­اند. از بین وسایل حمل و نقل نیز، اتوبوس با 36 درصد، اتومبیل شخصی 33.4 درصد، موتورسیکلت 12.8 درصد، تاکسی 11.5 درصد و مترو 6.3 درصد، نوع وسیله­ی حمل و نقل پاسخ­دهندگان را تشکیل می­دهند.

جدول 3. مشخصات اجتماعی منطقه مورد مطالعه

درصد	فراوانی	شرح	درصد	فراوانی	شرح
41.3	158	30 - 20	69.7	267	مرد
37.4	144	40 - 30	30.3	116	زن
13.8	53	50 - 40
6.1	24	60 - 50	23.5	90	کارمند
1.4	4	60 به بالا	13.8	53	کارگر
31.9	122	آزاد
3.4	13	ابتدایی	15.1	58	خانه­دار
14.9	57	سیکل	13.6	52	بازنشسته
29.2	112	دیپلم	2.1	8	سایر
44.1	169	لیسانس
8.4	32	فوق­لیسانس به بالا	47.8	183	ملکی
42.6	163	اجاره­ای
43.3	166	کمتر از 5 سال	9.7	37	رهن
14.4	55	10 - 5
20.1	77	20 - 10
9.7	37	30 - 20
12.5	48	30 سال به بالا

 

با توجه ارتباط علی بین قلمروهای کیفیت زندگی و رضایت از کیفیت زندگی در منطقه 9 شهرداری تهران، نتایج به دست آمده از جدول ماتریس همبستگی، می­توان گفت که با اطمینان 0.99 و سطح خطای کوچک­تر از 0.01 بین همه ابعاد کیفیت زندگی و ابعاد ذهنی آن رابطه وجود دارد. از طرفی مقدار این رابطه بر اساس همبستگی پیرسون با 837. بصورت مستقیم (مثبت) و در حد قوی است، بدین معنی که با بالا رفتن سطح کیفیت این ابعاد، میزان رضایتمندی از کیفیت زندگی نیز به نسبت زیادی (837.) بالا خواهد رفت.

بر اساس جدول فوق، عوامل اجتماعی بالاترین میزان همبستگی را با رضایتمندی از زندگی را دارا می­باشند و عوامل کالبدی در مرتبه دوم همبستگی با متغیر وابسته می­باشند و عوامل زیست­محیطی کمترین همبستگی را با رضایتمندی کلی از زندگی را داراست. از طرفی هیچ یک از ابعاد اصلی با یکدیگر همپوشانی ندارند بنابراین در صورتی که عاملی در رگرسیون وارد نشود به معنای وضعیت بد حاکم بر منطقه در آن عامل است.

جدول 4. ضریب همبستگی همه عوامل با رضایتمندی زندگی در بافت فرسوده

اجتماعی						اقتصادی	زیست­محیطی	مولفه­ها
امنیت	حکمروایی شهری	دسترسی روزانه	دسترسی تفریحی	دسترسی آموزشی	اجتماعی و فرهنگی	حمل و نقل	مسکن		زیر ساخت­های شهری	اقتصادی	زیست­محیطی
0.592	0.790	0.975	0.811	0.928	0.658	879.	0.821	0.634	0.602	0.527	R pearson))

 

 

 ارزیابی مولفه­های اصلی کیفیت زندگی در بافت فرسوده: در این بخش از تحقیق به ارزیابی چهار مولفه اصلی و فرعی موثر بر کیفیت زندگی بافت فرسوده می­پردازیم. تکنیک آماری مورد استفاده در این بخش آزمون T تک­نمونه­ای یا تک­گروهی است.

آزمون T تک نمونه­ای/ تک گروهی

مقادیر آزمون T تک نمونه­­­ای در جدول زیر نشان می­دهد که با اطمینان 0.99 و سطح خطای کوچک­­­تر از 0.01 تفاوت معناداری بین میانگین واقعی و مفروض وجود دارد. مقدار میانگین مفروض برای همه مولفه­ها 3 بوده است، نتایج نشان می­دهد که در اکثر عوامل موثر بر کیفیت زندگی مقدار میانگین واقعی بیشتر از مقدار میانگین مفروض است، بعبارتی از آنجایی که حد­متوسط رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده به عنوان T value در نظر گرفته شده بود، می­توان گفت که فرض H. مبنی بر عدم تفاوت مولفه­ها رد شده و فرض H1 مبنی بر تفاوت بین مولفه­ها تائید می­شود.

نتایج نشان می­دهد بجز مولفه زیرساخت­های شهری که برابر با میانگین 2.91 و مقدار T برابر با 2.50- است، تفاوت همه مولفه­ها با سطح معنی­داری بالا مورد قبول است.

 

جدول 5. مشخصات تفصیلی آزمون T تک­نمونه­ای

شاخص­ها	میانگین	آماره T	معنی­داری	نتیجه آزمون
حکمروایی شهری	3.57	16.41	000.	رد H.
دسترسی آموزشی	3.16	3.75	000.	رد H.
دسترسی تفریحی	3.22	5.17	000.	رد H.
دسترسی روزانه	3.12	3.57	000.	رد H.
امنیت اجتماعی	3.35	10.50	000.	رد H.
اجتماعی کل	3.22	9.66	000.	رد H.
اقتصادی کل	3.87	14.24	000.	رد H.
زیست­محیطی کل	3.44	14.2	000.	رد H.
مسکن	3.61	16.32	000.	رد H.
حمل و نقل	3.26	7.41	000.	رد H.
زیرساخت­های شهری	2.91	2.50-	000.	قبول H.
کالبدی و فیزیکی کل	3.28	11.63	000.	رد H.

      منبع: یافته­های تحقیق (1392)

تحلیل رگرسیون

یکی از پیش­فرض­های رگرسیون خطی این است که توضیح داده­های متغیرها باید نرمال یا نزدیک به نرمال باشد. برای پی بردن به این مسئله از آزمون کومولوگراف – اسمیرنف تک نمونه­ای استفاده شده است و با توجه به باقی­مانده طبقات مشخص گردید که، داده­ها نرمال بوده و دارای یک تناسب آماری نرمال هستند. مقدار آن برابر با 1.49 در سطح کوچک­تر از 0.01 معنادار بوده و پس باید گفت که با اطمینان 0.99 درصدی فرض H. تایید می­شود و توزیع نرمال است.

فرمول آزمون تک­نمونه­ای کولموگروف – اسمیرنف[23] (حبیب­پور و صفری،641:1388) عبارتنداز:

 

 = Max

 توابع توزیع تجمعی مشاهده شده

 توابع توزیع تجمعی نظری و مورد انتظار

تحلیل رگرسیون و مشخص­سازی عوامل مهم در رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده

رگرسیون خطی یکی از تکنیک­های پیچیده آماری است و به دو نوع رگرسیون خطی ساده (دو متغیره) و چند متغیره تقسیم می­شود. رگرسیون خطی دو متغیره به پش­بینی مقدار یک متغیر وابسته بر اساس مقدار یک متغیر مستقل می­پردازد اما رگرسیون چند متغیره روشی است برای تحلیل مشارکت جمعی و فردی در یا چند متغیر مستقل (x) در یک متغیر وابسته (y) (حبیب­پور و صفری،480:1388). از آنجایی که وظیفه اساسی علم پیش­بینی یا تبیین پدیده­هاست ( کرلینجر، 10:1377) بنابراین بر مطالعاتی که بر پیش­بینی و تبیین ناظرند، تحلیل رگرسیون می­تواند نقش بازی کند. تحلیل رگرسیون دو­متغیره می­تواند برای شناسایی سهم ابعاد کالبدی در کیفیت زندگی و ایجاد مدل عّلی که برهم کنش بین این دو را نشان دهد، مورد استفاده قرار گیرد. تحلیل رگرسیون چندگانه برای شناسایی قلمروهای غالب زندگی به کار گرفته شده است. ضرایب رگرسیون، سهم نسبی هر قلمرو را در کیفیت زندگی نشان می­دهند.

با توجه R یا ضریب همبستگی چندگانه موجود در معادله (در جدول شماره 8)، می­توان گفت بین متغیرها همبستگی قوی وجود دارد.

R Square یا ضریب تعیین به مجذور ضریب همبستگی تعیین گفته می­شود که میزان تبیین واریانس و تغییرات متغیر وابسته توسط مجموعه متغیر­های مستقل را نشان می­دهد. مقدار این ضریب نیز بین صفر تا 1 متغیر است، که هر چه به سمت 1 میل کند، نشان از آن دارد که متغیر­های مستقل توانسته­اند مقدار زیادی از واریانس متغیر وابسته را تبیین کنند و برعکس هر چه به صفر نزدیک­تر باشد، دلالت بر نقش کم متغیر­های مستقل در تبیین واریانس متغیر وابسته دارد. بعبارتی، مدل رگرسیونی تحقیق قادر نیست داده­ها را بخوبی برازش کند. با توجه به مطالب مذکور مقدار ضریب تعیین در معادله حاضر در جدول شماره 8. قابل قبول است زیرا براحتی میزان واریانس متغیر وابسته را مشخص می­نماید و از طرفی با توجه به مقدار آن که است می­توان ادعا کرد که تا حدود زیادی قادر به تبیین واریانس متغیر وابسته است.

Adjusted R Square یا ضریب تعدیل شده در جدول شماره 8 بیان می­دارد که 11 متغیر بدست آمده در این مدل برای سنجش کیفیت زندگی مناسب است. مثلا مقدار ضریب تعیین تعدیل شده در عامل حکمروایی شهری39.6 درصد از رضایتمندی را تبیین می­کند و مابقی این تغییرات که به مجذور کمیت خطا معروف است حاصل عوامل خارج از مدل هستند.  

جدول شماره 6. خلاصه آماره­های مربوط به برازش مدل

Model	R	R Square	Adjusted R Square	Durbin-Watson
حکروایی شهری	.631a	.398	.396	1.701
دسترسی آموزشی	.769b	.591	.589
دسترسی تفریحی	.857c	.735	.732
دسترسی مراکز روزانه	.898d	.807	.805
امنیت	.911e	.830	.828
فرهنگی	.922f	.851	.848
اقتصادی	.943g	.889	.887
زیست­محیطی	.964h	.928	.927
حمل و نقل	.607a	.369	.367
مسکن	.779b	.607	.605
زیرساخت­های شهری	.849c	.721	.719

 

 

جدول 7. نتایج مربوط به ضرایب تاثیر رگرسیونی متغیر مستقل ابعاد ذهنی کیفیت زندگی را نشان می­دهد. ضریب بتای 607. در عامل حمل ونقل نشان می­دهد که تغییر یک انحراف استاندارد در متغیر ابعاد کالبدی کیفیت زندگی باعث تغییر 607. انحراف استاندارد در رضایتمندی از کیفیت زندگی می­شود. از طرفی عوامل مسکن با ضریب بتای 502. و زیرساخت­های شهری با 350. می­توانند بیشترین تاثیر را در رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده داشته باشند. مقادیر بدست آمده F که در سطح خطای کوچک­تر از 01. معنی­دار است، نشان می­دهد متغیرهای مستقل از قدرت تبیین بالایی برخوردار بوده و قادر است به خوبی میزان تغییرات و واریانس رضایتمندی را توضیح دهد. بعبارتی مدل رگرسیونی تحقیق مدل خوبی است.

براساس معادله رگرسیونی فوق، عامل حمل و نقل با مقدار بتای 607.، مسکن با مقدار بتای 582.، حکمروایی شهری با مقدار بتای 531.، دسترسی تفریحی با مقدار بتای 523. بیشترین تاثیر را بر میزان رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده دارد. بنابراین با برنامه­ریزی در راستای ارتقاء این مولفه­ها می­توان سطح رضایتمندی از زندگی را در این منطقه بالا برد.

از طرفی طبق نتایج جدول زیر، به صراحت می­توانیم بگوئیم که متغیر کالبدی بر ابعاد ذهنی کیفیت زندگی موثر است. یعنی با افزایش یک انحراف استاندارد در متغیر ابعاد کالبدی، میزان رضایت از زندگی و ابعاد ذهنی کیفیت زندگی به همان مقدار افزایش خواهد داشت.

جدول 7. ضرایب تاثیر رگرسیونی ابعاد کیفیت زندگی در رضایتمندی کلی

Sig.	Standardized Coefficients	Unstandardized Coefficients	F	Model
	Beta	B
.000		1.977		Constant
.000	.531	.390	251.674	حکروایی شهری
.000	.468	.332	274.500	دسترسی آموزشی
.000	.523	.429	349.576	دسترسی تفریحی
.000	.330	.212	395.591	دسترسی روزانه
.000	.177	.212	367.831	امنیت
.000	.185	.155	356.789	فرهنگی
.000	.309	.273	430.710	اقتصادی
.000	.379	.353	606.342	زیست­محیطی
.000	.607	.577	222.512	حمل و نقل
.000	.502	.489	293.505	مسکن
.000	.350	.219	326.787	زیرساخت­های شهری

 

 

  آزمون تحلیل مسیر

میزان تاثیر مستقیم و غیر­مستقیم متغیرهای مستقل بر میزان رضایتمندی از کیفیت زندگی

در بخش قبلی تحقیق، تحلیل رگرسیون خطی چند­متغیره مورد بررسی قرار گرفت. با استفاده از این روش ترکیب خطی رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته را پیش­بینی کردیم. اما موضوعی که در اجرای روش تحلیل رگرسیون مطرح است این است که در این تحلیل ما فقط می­توانیم تاثیر مستقیم هر یک از متغیرهای مستقل را بر متغیر وابسته را پیش­بینی کنیم و امکان شناسایی تاثیرات غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته فراهم نیست. برای رفع چنین مشکلی می­توانیم از روش تحلیل مسیر استفاده کنیم. روش تحلیل مسیر تعمیم­یافته روش رگرسیون چند­متغیره در ارتباط با تدوین مدل­های علی است (هومن، 45:1384). بعبارتی روش تحلیل مسیر یک روش پیشرفته آماری است که به کمک آن می­توانیم علاوه بر تاثیرات مستقیم، تاثیرات غیر­مستقیم هر یک از متغیرهای مستقل را بر متغیر وابسته شناشایی کنیم. از طرفی در روش تحلیل مسیر می­توانیم میزان کاذب بودن روابط بین متغیرها را نیز نشان دهیم، یعنی چقدر از این روابط ناشی از متغیر مستقل و چه میزان ناشی از متغیرهای خارج از مدل است. بنابراین مهم­ترین مزیت این روش شناسایی اثرات تمامی متغیرها بر متغیر وابسته بصورت مجرا از یکدیگر است. برای این کار از نرم­افزار AMOS Graphic برای مدل­یابی معادلات ساختاری کمک گرفته شده است. برای تحلیل در اولین قدم همه متغیرهای مستقل و وابسته و همه روابط امکان­پذیر بین آنها و متغیرهای خطا در نظر گرفته شده بود اما با توجه به معنادار نبودن تعدادی از همبستگی­ها در سطح معناداری 0.05 درصد و برازش نامناسب مدل، جهت اصلاح مدل همبستگی­ها و هم پراکنش­های بی معنی حذف شد. در تحقیق حاضر نیز با توجه به مبانی نظری تحقیق و نتایج به دست آمده از رگرسیون چند­متغیره، عامل کالبدی و فیزیکی را به عنوان متغیر وابسته میانی در نظر گرفته­ایم. البته باید توجه داشته باشیم که عامل کالبدی خود به عنوان یک متغیر مستغل نیزعمل می­کند، اما با توجه به میزان تاثیر این عامل بر رضایتمندی از زندگی _ طبق نتایج رگرسیون چند­متغیره عامل کالبدی و فیزیکی بیشترین تاثیر را بر رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده داشته است. بنابراین در روش تحلیل مسیر از این عامل بعنوان عامل وابسته میانی استفاده شده است. _، به عنوان متغیر وابسته میانی نیز مورد استفاده قرار می­گیرد. شکل 1. مدل طراحی شده روش تحلیل مسیر را نشان می­دهد.

 

 

شکل 1. تحلیل مسیر رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران مآخذ: محاسبات نگارنده

 

 

نتیجه‌گیری

کیفیت زندگی در جهان امروز به عنوان معیاری شناخته شده برای سنجش وضعیت و رتبه­بندی شهرها و شناخت شهرهای برتر جهان، چه از نظر تبلیغاتی و چه از نظر عملی (برای سرمایه گذاران، مهاجران، صاحبان کسب و کار و. ..) تبدیل شده است. استقرار سیستم­های سنجش و پایش کیفیت زندگی در سطوح مختلف محلی(شهری)، منطقه ای، ملی و بین المللی رو به گسترش است. انتشار مداوم نتایج مطالعات و پیمایش­ها در زمینه کیفیت زندگی و ابعاد مختلف آن از یک­سو و سیاست­گذاری و برنامه­ریزی در سطوح مختلف به منظور ارتقاء سطح کیفیت زندگی، نشانگر اهمیت ویژه مقوله کیفیت زندگی در دوران جدید و در جریان رقابت میان شهرها در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی است. فقدان سیستم سنجش و پایش کیفیت زندگی در سطوح ملی و محلی در ایران و نیز نتایج مطالعات بین المللی که کیفیت زندگی در ایران و شهر تهران را در سطح پایینی نشان می­دهند، نشانگر اهمیت توجه به ایجاد سیستم سنجش کیفیت زندگی در شهر تهران است.

این در حالی است که در اسناد مختلف برنامه­ای و قانونی کشور، توجه ویژه­ای به مقوله کیفیت زندگی شده است. چشم انداز بیست ساله کشور، یکی از این اسناد است که به طور شفاف در کنار اهدافی چون دستیابی به امنیت انسانی و اجتماعی و تحقق توسعه پایدار، "ارتقاء کیفیت زندگی" را مورد توجه قرار داده است. در الزامات و راهبردهای این سند، به ارتقا کیفیت سطح زندگی به عنوان یکی از محورهای اصلی مضامینی که در جهت بهره­برداری مطلوب از فرصت­های پیش روی کشور برای نیل به هدفها و سیاستهای کلی چشم انداز بلند مدت جمهوری اسلامی ایران وجود دارند پرداخته شده است. از آن جمله، سند چشم انداز تهران 1404 است که جای گرفتن تهران در فهرست 50 شهر برتر دنیا از نظر کیفیت زندگی را مد نظر قرار داده است. این در حالی است که طبق مطالعات صورت گرفته توسط موسسه مرسر، شهر تهران در سالهای 2006 و 2007 از لحاظ کیفیت زندگی در بین دویست و پانزده شهر بزرگ جهان، در مرتبه 176 و هم ردیف تعدادی از شهرها فقیر افریقایی و آسیایی قرار گرفته است.

مهم­ترین نتایج سنجش و ارزیابی کیفیت زندگی شهری در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران به شرح زیر است:

با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ معلوم شد که پرسشنامه طرح شده دارای روایی است. مقدار این ضریب برابر با 833. است که از مقدار ضریب آلفای کرونباخ 8. بیشتر است.

برای آزمون نرمال بودن پرسشنامه نیز از آزمون تک­نمونه­ای کولموگروف – اسمیرنف استفاده شد که مقدار آن برابر با 1.49 در سطح کوچک­تر از 0.01 معنادار بوده و پس باید گفت که با اطمینان 0.99 درصدی فرض H. تایید می­شود و توزیع نرمال است.

نتایج آزمون T نشان دهنده آن است که رضایت از کیفیت زندگی شهری در منطقه 9 شهرداری تهران معنادار است و منجر به رد فرضیه H. می­شود. فقط در عامل زیرساخت­های شهری فرضیه H. قابل قبول است. بنابراین کیفیت زندگی در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران پایین است. همچنین نتایج آزمون T در مورد شاخص­ها و زیرشاخص­ها نشان دهنده این است که رضایت از ویژگی­های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی معنادار بوده و نشان از کیفیت پایین در این شاخص­ها دارد.

براساس نتایج حاصل از آزمون رگرسیون، عامل حمل و نقل با مقدار بتای[24] 607.، مسکن با مقدار بتای 582.، حکمروایی شهری با مقدار بتای 531.، دسترسی تفریحی با مقدار بتای 523. بیشترین تاثیر را بر میزان رضایتمندی از زندگی در بافت فرسوده دارد. بنابراین با برنامه­ریزی در راستای ارتقاء این مولفه­ها می­توان سطح رضایتمندی از زندگی را در این منطقه بالا برد.

با توجه به این که یکی از اهداف این پژوهش سنجش میزان تاثیر شاخص­های موثر بر کیفیت زندگی در بافت فرسوده بوده است. و از طرفی با توجه به اهمیت هر شاخص و زیرشاخص و میزان تاثیر هریک در متغیر کیفیت زندگی منطقه، با استفاده از نرم­افزار Amos مورد تحلیل قرار گرفت و مدل تحلیل مسیر این پژوهش طراحی گردید که نتایج آن مطابق با شکل 1. آورده شده است. با توجه به نتایج، عامل کالبدی بیشترین تاثیر را در میزان کیفیت زندگی بافت فرسوده منطقه 9 شهر تهران را داراست. این عامل دارای 3 زیرشاخص حمل و نقل، مسکن و زیرساخت­های شهری است که به ترتیب دارای امتیازات بیشتر و بطبع تاثیر بیشتر در رضایت از ابعاد کالبدی کیفیت زندگی است. در مرتبه دوم عوامل تاثیر­گذار بر کیفیت زندگی این منطقه، عامل اجتماعی است که زیرشاخص دسترسی تفریحی و حکمروایی شهری بیشترین تاثیر را در میزان رضایت از ابعاد اجتماعی کیفیت زندگی را داشته­اند.

 

منابع

حبیب­پور، کرم و صفری، رضا (1388)، راهنمای جامع کاربرد spss در تحقیقات پیمایشی، تهران، انتشارات لویه، متفکران.

حسینزاده، داوود؛ میرزایی، سابینا ( 1386 )، کیفیت زندگی کاری و تأثیر آن بر بهره‌وری، 20-17، فصلنامه مدیریت، سال هجدهم، شمار ه 123.

حافظ­ نیا، محمدرضا (1385)، مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، چاپ دوم، دانشگاه تهران.

ﺣﺎﺗﻤﻲ ﻧﮋاد، ﺣﺴﻴﻦ، ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺷﻬﺮ: ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺤﻼت ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ، ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ دوره دﻛﺘﺮی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی ﺷﻬﺮی، داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ، 1379.

خاتم، اعظم، (1384)، سنجش ظرفیت جمع پذیری و کیفیت زندگی در تهران، مطالعات فرادست طرح جامع تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، حوزه معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی.

 شهرداری منطقه 9 تهران(1391). چشم انداز، اهداف و راهبردهای توسعه منطقه 9 شهرداری تهران در راستای برنامه پنج ساله توسعه پنجم. قابل دسترسی از طریق سایت: http://region9.tehran.ir/.

 کلانتری، حسین؛ پوراحمد، احمد(1385)؛ فنون و تجارب برنامه ریزی مرمت بافت تاریخی شهرها، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، فرهنگ و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، چ دوم، تهران.

 کرلینجر، فرد ان (1377)، مبانی پژوهشی علوم رفتاری، ترجمه حسن پاشا شریفی و حسین نجفی زند، جلد اول، چاپ دوم، تهران: انتشارات آوای نور.

 گی­فورد، رابرت، 1378، روان­شناسی محیط­های مسکونی، ترجمه وحید قبادیان، فصلنامه معماری و فرهنگ، شماره دوم و سوم.

لطفی، صدیقه، (1388)، مفهوم کیفیت زندگی شهری: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامه­ریزی شهری، مجله نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 80 – 65.

لینچ، کوین(١٣٧٦)،تئوری شکل خوب شهر،ترجمه سید حسین بحرینی،انتشارات دانشگاه تهران.

مرکز آمار ایران(1391). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390. قابل دسترسی از طریق سایت: http://www.amar.org.ir.

معاونت هماهنگی و برنامه ریزی شهرداری تهران(1390). دفترچه توسعه محلات تهران. قابل دسترسی از طریق سایت: http://region9.tehran.ir/Default.aspx?tabid=79.

مرکز آمار ایران(1385). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385. قابل دسترسی از طریق سایت: http://www.amar.org.ir.

مهدیزاده، جواد (1385)؛ برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران)، معاونت معماری و شهرسازی، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.

منصور­فر، کریم (1385)، روش­های پیشرفته آماری همراه با برنامه­های کامپیوتری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

ﻣﺮﺻﻮصی، ﻧﻔﻴﺴﻪ، ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان، ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ دوره دﻛﺘﺮی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی ﺷﻬﺮی، داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس، 1382.

وظیفه­دوست، حسین و امینی، مهدی (1388). بررسی میزان اهمیت شاخص­های کیفیت زندگی شهری در تهران: از دیدگاه مدیران و متخصصان مدیریت شهری، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، سال اول، پیش شماره سوم.

Amerigo, M., & Aragones, J. I. (2007). A theoretical and methodological approach to the study of residential satisfaction. Journal of Environmental Psychology, 17(1), 47-57.

Andrews,J. Clinton. (2001), Analyzing Quality-of-Place, Environment and Planning B: Planning and Design, Vol. 28.

Balsas , J. L. Carlos. (2004), Measuring the Livability of an Urban Centre: An Exploratory Study of Key Performance Indicators, Planning, Practice and Research, Vol. 19, No. 1.

Berger-Schmidt, R. (2002) considering social cohesion in quality of life assessment: concept and measurement, Social Indicators research, Vol 58, pp 403.

Epley. R, Donald and Menon, Mohan. 2008, A Method of Assembling Cross-sectional Indicators into a Community Quality of Life, Social Indicators Research, NO. 88.

Lee, Y.-J., 2008, Subjective quality of life measurement in Taipei, Building andEnvironment, NO. 43(7).

McCrea, R., Shyy, TK. And stimson,R.(2006), what is the strength of the link between objective and subjective indicators of urban quality of life? applied research in quality of life,1(1):79-96.

Murphy, R. A. (2004). Life care planning for the child with HIV/AIDS. In S. Riddick-Grisham (Ed.), Case management and life care planning of the pediatric patient. Boca Raton, FL: CRC Press.

Megone, C. (1990).The quality of life: Starting from Aristotle. In: Baldwin, S., Godfrey, C., Propper,C. (Eds.), Quality of Life: Perspectives and Policies. Biddles, London, pp. 28-41.

Nillson, j (2006), social capital and qualift of life in the old age ,jornal of

aging and health, vol no3.

philips، D (2006)، qualify of life concept، policy and practice London، routledge.

Pacione. Michaest. (2003). Urban environmental quality and human wellbeing—a social geographical perspective, Landscape and Urban Planning 65 (2003) 19–30.

Ruut. Veenhoven, (2007), Contribution to Beyond GDP „Virtual Indicator Expo, Published in international conference, 19 & 20 novamber, Brussels.

Shin, Mansoo & D.S. Kim, Jin W. Lee, 2003, Deposition of inertia-dominated particles inside a turbulent boundary layer International Journal of Multiphase Flow 29 (2003) 893–926.

---

 

مراجع

منابع

حبیب­پور، کرم و صفری، رضا (1388)، راهنمای جامع کاربرد spss در تحقیقات پیمایشی، تهران، انتشارات لویه، متفکران.

حسینزاده، داوود؛ میرزایی، سابینا ( 1386 )، کیفیت زندگی کاری و تأثیر آن بر بهره‌وری، 20-17، فصلنامه مدیریت، سال هجدهم، شمار ه 123.

حافظ­ نیا، محمدرضا (1385)، مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، چاپ دوم، دانشگاه تهران.

ﺣﺎﺗﻤﻲ ﻧﮋاد، ﺣﺴﻴﻦ، ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺷﻬﺮ: ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺤﻼت ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ، ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ دوره دﻛﺘﺮی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی ﺷﻬﺮی، داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ، 1379.

خاتم، اعظم، (1384)، سنجش ظرفیت جمع پذیری و کیفیت زندگی در تهران، مطالعات فرادست طرح جامع تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، حوزه معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی.

 شهرداری منطقه 9 تهران(1391). چشم انداز، اهداف و راهبردهای توسعه منطقه 9 شهرداری تهران در راستای برنامه پنج ساله توسعه پنجم. قابل دسترسی از طریق سایت: http://region9.tehran.ir/.

 کلانتری، حسین؛ پوراحمد، احمد(1385)؛ فنون و تجارب برنامه ریزی مرمت بافت تاریخی شهرها، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، فرهنگ و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، چ دوم، تهران.

 کرلینجر، فرد ان (1377)، مبانی پژوهشی علوم رفتاری، ترجمه حسن پاشا شریفی و حسین نجفی زند، جلد اول، چاپ دوم، تهران: انتشارات آوای نور.

 گی­فورد، رابرت، 1378، روان­شناسی محیط­های مسکونی، ترجمه وحید قبادیان، فصلنامه معماری و فرهنگ، شماره دوم و سوم.

لطفی، صدیقه، (1388)، مفهوم کیفیت زندگی شهری: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامه­ریزی شهری، مجله نگرش­های نو در جغرافیای انسانی، 80 – 65.

لینچ، کوین(١٣٧٦)،تئوری شکل خوب شهر،ترجمه سید حسین بحرینی،انتشارات دانشگاه تهران.

مرکز آمار ایران(1391). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390. قابل دسترسی از طریق سایت: http://www.amar.org.ir.

معاونت هماهنگی و برنامه ریزی شهرداری تهران(1390). دفترچه توسعه محلات تهران. قابل دسترسی از طریق سایت: http://region9.tehran.ir/Default.aspx?tabid=79.

مرکز آمار ایران(1385). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385. قابل دسترسی از طریق سایت: http://www.amar.org.ir.

مهدیزاده، جواد (1385)؛ برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران)، معاونت معماری و شهرسازی، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.

منصور­فر، کریم (1385)، روش­های پیشرفته آماری همراه با برنامه­های کامپیوتری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

ﻣﺮﺻﻮصی، ﻧﻔﻴﺴﻪ، ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان، ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ دوره دﻛﺘﺮی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی ﺷﻬﺮی، داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس، 1382.

وظیفه­دوست، حسین و امینی، مهدی (1388). بررسی میزان اهمیت شاخص­های کیفیت زندگی شهری در تهران: از دیدگاه مدیران و متخصصان مدیریت شهری، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، سال اول، پیش شماره سوم.

Amerigo, M., & Aragones, J. I. (2007). A theoretical and methodological approach to the study of residential satisfaction. Journal of Environmental Psychology, 17(1), 47-57.

Andrews,J. Clinton. (2001), Analyzing Quality-of-Place, Environment and Planning B: Planning and Design, Vol. 28.

Balsas , J. L. Carlos. (2004), Measuring the Livability of an Urban Centre: An Exploratory Study of Key Performance Indicators, Planning, Practice and Research, Vol. 19, No. 1.

Berger-Schmidt, R. (2002) considering social cohesion in quality of life assessment: concept and measurement, Social Indicators research, Vol 58, pp 403.

Epley. R, Donald and Menon, Mohan. 2008, A Method of Assembling Cross-sectional Indicators into a Community Quality of Life, Social Indicators Research, NO. 88.

Lee, Y.-J., 2008, Subjective quality of life measurement in Taipei, Building andEnvironment, NO. 43(7).

McCrea, R., Shyy, TK. And stimson,R.(2006), what is the strength of the link between objective and subjective indicators of urban quality of life? applied research in quality of life,1(1):79-96.

Murphy, R. A. (2004). Life care planning for the child with HIV/AIDS. In S. Riddick-Grisham (Ed.), Case management and life care planning of the pediatric patient. Boca Raton, FL: CRC Press.

Megone, C. (1990).The quality of life: Starting from Aristotle. In: Baldwin, S., Godfrey, C., Propper,C. (Eds.), Quality of Life: Perspectives and Policies. Biddles, London, pp. 28-41.

Nillson, j (2006), social capital and qualift of life in the old age ,jornal of

aging and health, vol no3.

philips، D (2006)، qualify of life concept، policy and practice London، routledge.

Pacione. Michaest. (2003). Urban environmental quality and human wellbeing—a social geographical perspective, Landscape and Urban Planning 65 (2003) 19–30.

Ruut. Veenhoven, (2007), Contribution to Beyond GDP „Virtual Indicator Expo, Published in international conference, 19 & 20 novamber, Brussels.

Shin, Mansoo & D.S. Kim, Jin W. Lee, 2003, Deposition of inertia-dominated particles inside a turbulent boundary layer International Journal of Multiphase Flow 29 (2003) 893–926.