ارزیابی پتانسیل‌ها‍‍‌‍‍‌‌ی مناطق شهری جهت توسعه الگوی بوم‌شهر نمونه مطالعه: مناطق شهر اصفهان

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 10، دوره 6، شماره 21، خرداد و تیر 1394، صفحه 157-174   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

نفیسه مرصوصی؛ رباب حسین زاده؛ اسماعیل صفرعی زاده

دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت: 11 آبان 1392،  تاریخ بازنگری: 31 تیر 1394،  تاریخ پذیرش: 13 خرداد 1394 

چکیده

     با مطرح شدن ایده توسعه پایدار، چالش‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی موجود در شهرها بیش از هر زمان دیگر مورد توجه قرار گرفت. رشد شهرها و در پی آن افزایش جمعیت شهری، علاوه بر معضلات اجتماعی و اقتصادی، صدمات زیست محیطی جبران ناپذیری به دنبال داشته به طوری که آینده بلند مدت شهرها به دلیل تحمیل هزینه‌های غیر قابل جبران بر محیط زیست، به خطر افتاده است. بنابراین، برنامه ریزان شهری، جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار اقدام به طراحی‌های همگام با محیط زیست نمودند که اکوسیتی یا به عبارتی بوم شهر نمونه‌ای از آنها است.شهر اصفهان به عنوان سومین کلانشهر کشور، علیرغم دارا بودن پتانسیل‌های طبیعی جهت تبدیل به بوم شهر، ازجمله شهرهایی است که رشد روزافزون آن می‌تواند چالش‌های فراوانی در پی داشته باشد به همین دلیل پژوهش حاضر در پی یافتن منطقه مناسب جهت پیاده سازی الگوهای بوم شهر در آن و طراحی همگام با توسعه پایدار شهری است. روش پژوهشحاضر توصیفی- تحلیلی است.از تکنیک تحلیل عاملی و خوشه‌‌ای در محیط نرم افزارSPSS جهت ارزیابی و اولویت‌بندی مناطق 14 گانه شهر اصفهان استفاده شدهاست.برای دستیابی به هدف مذکور از شاخص‌های توسعه پایدار با رویکرد بوم‌شهریاز قبیل شاخص‌های زیست محیطی، حمل‌و‌نقل، اجتماعی و کالبدی بهره گرفته شده است.نتایج به دست آمده حاکی از آن است که از 14منطقه شهری اصفهان، منطقه 12 بالاترین پتانسیل، منطقه 4 دارای پتانسیل متوسط و  منطقه 9 کم پتانسیل ترین و سایر مناطق شهر اصفهان (78 در صد مناطق) به لحاظ برخورداری از پتانسیل لازم جهت تبدیل به بوم شهر محروم می‌باشند. بین میزان برخورداریمناطق از فضاهای سبز شهری و پتانسیل مناطق جهت تبدیل به بوم شهر رابطه مثبت ولی اندکی وجود دارد.بنابراین تنها عامل برخورداری از فضاهای سبز در منطقه برای طراحی بوم شهر کافی نبوده بلکه زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی محل نیز باید در حد قابل قبولی باشد.

کلیدواژه‌ها

بوم شهر؛ توسعه پایدار؛ تحلیل عاملی؛ تحلیل خوشه ای؛ مناطق شهری اصفهان

اصل مقاله

ارزیابی پتانسیل‌ها‍‍‌‍‍‌‌ی مناطق شهری جهت توسعه الگوی بوم‌شهر نمونه مطالعه: مناطق شهر اصفهان

 

 

نفیسه مرصوصی:  رباب حسین‌زاده:  اسماعیل صفرعلی‌زاده:

دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران  دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران* دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران

 

چکیده

     با مطرح شدن ایده توسعه پایدار، چالش‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی موجود در شهرها بیش از هر زمان دیگر مورد توجه قرار گرفت. رشد شهرها و در پی آن افزایش جمعیت شهری، علاوه بر معضلات اجتماعی و اقتصادی، صدمات زیست محیطی جبران ناپذیری به دنبال داشته به طوری که آینده بلند مدت شهرها به دلیل تحمیل هزینه‌های غیر قابل جبران بر محیط زیست، به خطر افتاده است. بنابراین، برنامه ریزان شهری، جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار اقدام به طراحی‌های همگام با محیط زیست نمودند که اکوسیتی یا به عبارتی بوم شهر نمونه‌ای از آنها است.شهر اصفهان به عنوان سومین کلانشهر کشور، علیرغم دارا بودن پتانسیل‌های طبیعی جهت تبدیل به بوم شهر، ازجمله شهرهایی است که رشد روزافزون آن می‌تواند چالش‌های فراوانی در پی داشته باشد به همین دلیل پژوهش حاضر در پی یافتن منطقه مناسب جهت پیاده سازی الگوهای بوم شهر در آن و طراحی همگام با توسعه پایدار شهری است. روش پژوهشحاضر توصیفی- تحلیلی است.از تکنیک تحلیل عاملی و خوشه‌‌ای در محیط نرم افزارSPSS جهت ارزیابی و اولویت‌بندی مناطق 14 گانه شهر اصفهان استفاده شدهاست.برای دستیابی به هدف مذکور از شاخص‌های توسعه پایدار با رویکرد بوم‌شهریاز قبیل شاخص‌های زیست محیطی، حمل‌و‌نقل، اجتماعی و کالبدی بهره گرفته شده است.نتایج به دست آمده حاکی از آن است که از 14منطقه شهری اصفهان، منطقه 12 بالاترین پتانسیل، منطقه 4 دارای پتانسیل متوسط و  منطقه 9 کم پتانسیل ترین و سایر مناطق شهر اصفهان (78 در صد مناطق) به لحاظ برخورداری از پتانسیل لازم جهت تبدیل به بوم شهر محروم می‌باشند. بین میزان برخورداریمناطق از فضاهای سبز شهری و پتانسیل مناطق جهت تبدیل به بوم شهر رابطه مثبت ولی اندکی وجود دارد.بنابراین تنها عامل برخورداری از فضاهای سبز در منطقه برای طراحی بوم شهر کافی نبوده بلکه زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی محل نیز باید در حد قابل قبولی باشد.

واژه‌های کلیدی: بوم شهر، توسعه پایدار ، تحلیل عاملی ، تحلیل خوشه ای، مناطق شهری اصفهان

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

امروزه شهرنشینی به معضل رو به رشد جوامع تبدیل شده است. جمعیت شهری جهان در سال 1950، 729 میلیون نفر(29% کل جمعیت) بوده که در سال 2010 به بیش از 486/3 میلیون نفر(51% کل جمعیت) رسیده و انتظار می‌رود این رقم به 286/6 میلیون نفر در سال 2050 برسد(Siqueira,2011:13).نه تنها در جهان بلکه در کشور ما نیز شهرنشینی روند رو به رشدی دارد به طوری که امروزه بیش از 70% جمعیت کشور در شهرها زندگی می‌کنند. انتظار می‌رود جمعیت کشور تا سال 2030 به بیش از 100 میلیون نفر افزایش یابدکه در این صورت بیشترین چالش‌ها در تهران، تبریز، اصفهان و مشهد خواهد بود (نصیری،1388: 226). شهرها با وجود اینکه تنها 2 درصد سطح زمین را اشغال کرده‌اند، ساکنان آنها 75 درصد منابع طبیعی سیاره زمین را مصرف می‌کنند و80 درصد دی اکسید کربن جهان در شهرها تولید می‌شود(8:2006cities alliance,).افزایش بالای جمعیت شهری، باعث رشد تقاضا برای منابع و تولیدات شده و نتیجه آن فشار بیشتری بر محیط خواهد بود.(Siqueira, 2011:13) بنابراین در اثر تمرکز جمعیت در شهرها و استفاده لجام‌گسیخته از انواع فرآورده‌های ماشینی و شیمیایی و بهره‌کشی کنترل نشده از منابع طبیعی، همزیستی و ارتباط معنادار و متقابل انسان و زیست بوم وی به شدت تهدید می‌شود (محمدی ده چشمه و عسگری،2:1387) به طوری که آینده بلند مدت شهرها به دلیل تحمیل هزینه‌های غیر قابل جبران بر محیط زیست به خطر افتاده است (شورت،220:1390).

بوم شناسان از مدت‌ها پیش به حمایت از تعادل در محیط زیست و سازگار شدن با سیستم‌های حمایتی بوم شناختی پرداخته‌اند و از زمان تشکیل کمیسیون برانتلند در سال 1978، مفهوم توسعه پایدار به موضوعی مهم و ضروری تبدیل شده است(Daly1991, United Nations, 1987, Silvers 1976).طبق مفهوم توسعه پایدار، از نسل‌های کنونی خواسته می‌شود رویکردی سیستمی به رشد شهری اتخاذ کرده و منابع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را برای بهره گیری خود و نسل‌های بعد به شکلی مسئولانه و سازگار با ظرفیت کره زمین مدیریت کنند.

بوم شهر رویکردی بوم شناختی را به مدیریت و طراحی شهری و سبک نو زندگی معرفی می‌کند. در این مفهوم، شهر باید سازگار و هماهنگ با محیط زیست طبیعی عمل کند. این بدان معناست که شهرها باید اکوسیستم‌هایی دانسته شوند که در آنها چرخه‌ای ذاتی از روندهای فیزیکی منابع، فعالیت‌ها و پسماندها وجود داشته باشد که ضروری است به شکلی موثر مدیریت شوند تا کیفیت زیست محیطی شهر حفظ شود.

کلانشهر اصفهان به عنوان یکی از قطب‌های صنعتی و به عنوان پایتخت فرهنگی کشور، هر ساله پذیرای

مهاجرانی است که در پی یافتن شغل وارد شهر می‌شوند. در فاصله بین سال‌های 90-1385 با این که نرخ رشد جمعیت نسبت به سال 1385 کاهش یافته ولی جمعیت این شهر از 1730278 نفر به 1908968 نفر افزایش یافته و بر اساس سرشماری سال 1390، تعداد 123849 مهاجر به این شهر وارد شده است. تراکم جمعیت از 98 نفر در هکتار در سال 1390به 5/34 نفر در هکتار در سال 1391کاهش یافته است و رشد پراکنده شهری را موجب شده است. وجود شهرک‌های صنعتی و کارخانجات متعدد در اطراف شهر و گستردگی خود شهر، باعث دوری محل کار و زندگی شده و سفرهای کاری که اغلب با خودروی شخصی صورت می‌گیرد(32% از کل سفرها)، به همراه داشته است که تبعات آن، بروز مشکلات زیست محیطی مخصوصا آلودگی هوا بوده به طوری که در صد روزهای پاک این شهر از 12 در صد در سال 1388 به 3درصد در سال 1390  و به 1 درصد در سال 1391رسیده است (اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان). علی رغم این، افزایش سرانه فضای سبز شهر اصفهان از 5/15 متر مربع بر نفر در سال 1382 به 58/27 در سال 1391 می‌تواند امیدوار کننده باشد و این در حالی است که از مجموع فضای سبز شهر اصفهان بیش از 16 درصد(حدود 642 هزار متر مربع) به چمنکاری اختصاص یافته که با مد نظر قرار دادن مصرف بالای هر متر مربع چمن به آب، مقدار زیادی از آب شهر خشک و کویری اصفهان باید به آبیاری چمن اختصاص یابد. افزایش مصرف برق، آب، گاز و افزایش تولید زباله، ساخت و سازهای بی برنامه، فعالیت‌های صنعتی و معدنی متمرکز در این شهر از عواملی هستند که نشان می‌دهند توجه به محیط زیست باید در اولویت برنامه ریزی شهری قرار گیرد. حال آن که شهر اصفهان به دلیل دارا بودن زمینه‌های شهر اکولوژیک (المان‌های طبیعی و تاریخی ) می‌تواند به عنوان یکی از بوم شهرهای اصلی کشور مطرح شود.

1-2-ضرورت و اهمیت تحقیق

به ماشینی شدنزندگی در دنیای شهرنشین امروزی از جنبه‌های مختلفی نگریسته می‌شود اما واقعیت این است که هر دیدی داشته باشیم باز نمی‌توانیم آثار و عواقب فعالیت‌های انسان بر محیط زیست را انکار نماییم. انسان به ظاهر مدرن بی هیچ محابایی اراضی زراعی، جنگل‌ها، باغات و اکوسیستم طبیعی را نابود کرده و در مصرف آنچنان گستاخانه پیش می‌رود که گویی بعد او کسی در دنیا نخواهد زیست. لزوم برنامه‌ریزی همگام با محیط زیست نیز از همین جا ناشی می‌شود چون بدون برنامه‌ریزی، توسعه پایدار مفهومی نخواهد داشت. در برنامه‌ریزی بوم شهر، راهکارهایی جهت افزایش پایداری ارائه می‌گرددکه جهت دهی توسعه شهری به سمت استفاده حداقلی از زمین، انرژی و مواد خام و آسیب رساندن به محیط زیست، و همزمان به حداکثر رساندن رفاه بشر و کیفیت زندگی در شهرو به حداقل رساندن مصرف انرژی از مهمترین اهداف آن است. بوم شهر نمودی از تحقق توسعه پایدار در شهرها است توسعه ای که می‌تواند بر آینده بلند مدت شهر تأثیر مثبت گذاشته و شهرها را به مکان‌هایی مناسب جهت زندگی تبدیل نماید. بوم شهر یکی از طراحی‌هایی است که با مد نظر قرار دادن ابعاد مختلف می‌تواند شهرها را به توسعه پایدار رهنمون سازد.

1-3- اهداف تحقیق

تحقیق حاضر در راستای دستیابی به اهداف زیر انجام شده است:

-رتبه‌بندی مناطق شهر اصفهان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های بوم شهر

- شناسایی مناطق دارای توان‌های بالقوه، تا تمهیدات لازم برای چنین مناطقی اندیشیده شود.

- احیای اهداف توسعه پایدار با مد نظر قرار دادن زمینه‌های اکولوژیک شهر

1-4- پیشینه پژوهش

در سال 1975"ریچارد رجیستر" سازمان بوم‌شناسی شهری را به عنوان یک سازمان غیر‌انتفاعی در شهر برکلی کالیفرنیا با هدف بازسازی شهرها در تعادل با طبیعت بنیان نهاد. در همین سال نخستین بار واژه بوم‌شهر توسط او به پروژه طراحی شهر برکلی اطلاق شد و از آن پس در مجامع علمی و کنفرانس‌های تخصصی و همچنین در زمینه‌های اجرایی مورد استفاده قرار گرفت(شریفیان و مفیدی،1393: 100).

-مرصوصی(1390) در ترجمه کتاب بوم شهر، ضمن بیان عناصر توسعه و برنامه ریزی بوم شهر به تشریح مدل‌های پروژه بوم‌شهر در شهرهای بدایشی، بارسلونا، گیور، تامپر-وورس، تراناوا، توبینگن و امبرتاید پرداخته و در نهایت موانع موجود جهت تحقق اهداف بوم شهر را در شهرهای امروزی بیان نموده است (گافرن و همکاران،189:1390-1)

-دیوسالار و پرهیزگار(1384) در پژوهشی تحت عنوان؛ بوم شهر و تأثیر آن در توسعه پایدار مناطق ساحلی بابلسر، با روش توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از پرسشنامه و روش‌های آماری به این نتیجه رسیدند که کاهش جا‌پای بوم‌شناسی در پیرامون رودخانه بابلرود، تنوع فعالیتی، توسعه عمودی و ارتقاء پایگاه اجتماعی- اقتصادی شهروندان می‌تواند در کاهش مسائل شهر مؤثر واقع شود(دیو سالار و پرهیزگار،1384: 41-17).

-موسی‌کاظمی و علی‌اکبری در سال 1389 در پژوهشی به تحلیل زیست اجتماعی شهر ایلام با تأکید بر فضای سبز پرداخته و به این نتیجه رسیدند که فضاهای سبز در شهر به طور متناسب توزیع نشده و پایداری زیست- اجتماعی در این شهر پایین‌تر از نرم جهانی است (موسی کاظمی و علی اکبری،1389: 149-135)

-ساسان پور در سال 1387 در پژوهشی به بررسی جاپای اکولوژیکی (بوم‌شناختی) در پایداری کلانشهرها با تأکید بر کلانشهر تهران پرداخته و به این نتیجه رسیدند که کلانشهر تهران بیشترین فشار اکولوژیکی را بر منطقه پشتیبان خود (ایران) وارد می‌کند (ساسان پور،1387: 111-102).

- زانگ و شان یانگ(2011) با پژوهشی تحت عنوان؛ مطالعه کمی از محیط زیست ایالت‌های شمال‌غربی چین، مدل سیستم ترکیبی  را در ساخت بوم‌شهرها بر اساس سه حوزه پیشرفت اجتماعی، حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصادی ارائه داده و با استفاده از مدل تحلیل عاملی به این نتیجه رسیده است که بسیاری از ایالت‌های چین، ساخت و سازهای سازگار با محیط زیست را تقویت نموده‌اند ولی هنوز هم تفاوت‌های فضایی وجود دارد(zhang.B and shanyong, 2011:345-357)

-یانگ فان و همکاران(2011) با پژوهشی تحت عنوان؛ تجربه کانادا در توسعه بوم‌شهر و کاربرد عملی آن در چین به این نتیجه رسیدند که کشور چین با توجه به تجربیات کشور کانادا، می‌تواند به توسعه ایالت‌های سازگار با کربن کم، زیرساخت‌های سبز شهری، برنامه‌های محیط زیست شهری و مشارکت عمومی می‌تواند با تغییرات آب و هوا، تشدید اثرات جزایر‌گرمایی و مشکلات زیست‌محیطی مقابله نمایدyangfan, et al, 2011: 1791-1795)).

- حصان و همکاران(2011) با پژوهشی تحت عنوان؛ توسعه پایدار مناطق سبز شهری در نوشهرهای مصر: نمونه مطالعه ال سادات، با روش آستانه زیست محیطی با تکنیک GIS در شهر ال سادات در محیط بیابانی مصر به این نتیجه رسیدند که راه‌های سبز می‌تواند زمینه‌ای برای ورود طبیعت به شهر باشد، بنابراین، با توسعه شبکه راه‌های سبز یکپارچه به همراه ساخت و سازهای سازگار با محیط زیست می‌توان مقدمات تبدیل این شهر را به بوم شهر فراهم نمود .(Hassan et al, 2011:157-170)

پژوهش‌های صورت گرفته در خصوص بوم شهراغلب توصیفی و مقایسه‌ای بوده و یا در سطح پروژه طراحی برای شهرها است و کمتر به شناخت منطقه از لحاظ وجود پتانسیل‌ها پرداخته شده است.

1-5- سؤال‌ها و فرضیه‌ها

آیا مناطق مرکزی شهر اصفهان توانسته‌اندطراحی همگام با محیط زیست و با رویکرد بوم‌شهریداشته باشند؟

آیا بین وسعت فضاهای سبز(پارک‌ها، انهار، باغات، رفیوژ خیابان‌ها) و پتانسیل مناطق 14 گانه اصفهان به منظور توسعه بوم شهر رابطه وجود دارد؟

فرضیات عبارتند از:

به نظر می‌رسد مناطق مرکزی شهر(منطقه 1 و 3) شهر اصفهان به علت برخورداری از عناصر مؤثر در طراحی بوم‌شهر جزءمناطق برخوردار می‌باشند.

به نظر می‌رسد بین مناطق شهر اصفهان خصوصاًبه لحاظ برخورداری از پارک و فضاهای سبز،با پتانسیل طراحی بوم شهر رابطه مثبت وجود دارد.

1-6-روش پژوهش

روش پژوهش مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز از سالنامه آماری شهر اصفهان در سال1390 استخراج و با بهره‌گیری از روش تحلیل عاملی، مهمترین عوامل مؤثر در رتبه‌بندی مناطق شهر اصفهان از لحاظ شاخص‌های بوم شهر معین گردیده و سپس با استفاده از روش تحلیل خوشه‌ای، مناطق به گروه‌های همگن تقسیم‌بندی شده‌اند. و جهت اجرای تحلیل عاملی و خوشه ای از نرم افزارSPSS استفاده گردیده و در نهایترتبه‌بندی مناطق بر اساس شاخص‌های بوم شهر و تعیین منطقه دارای اولویت برای الگوی بوم شهری صورت گرفته است.

 

شکل1. مدل مفهومی روش تحقیق

1-7- معرفی شاخص‌های تحقیق

 از دیدگاه گافرن و همکاران پنج عامل برنامه‌ریزی شهری در یک بوم‌شهر وجود دارند: کالبد و چهار بخش توسعه شهری که شامل ساختار شهری، حمل‌و‌نقل، جریان مواد و انرژی و عوامل اقتصادی- اجتماعی است (گافرن و همکاران،1390 :43). با توجه به موارد فوق تعداد 30 شاخص در حوزه‌های مختلف انتخاب شده ولی به دلیل منطبق نبودن منطقه‌بندی ادرات آب و فاضلاب و اداره برق، با مناطق شهرداری لاجرم از برخی آمارهای تأثیر‌گذار در تحقیق؛ همچون اطلاعات مربوط به مصرف انرژی چشم‌پوشی شده است. معیارها نیز با مطالعه پروژه‌های مختلف شهرها و پیشینه تحقیق انتخاب گردید.

شاخص‌ها عبارتند از:

شاخص‌های زیست محیطی شامل: 1xسرانه پارک‌های شهری،2xسرانه پارک‌های محلی،3xسرانه پارک‌های همسایگی،4x سرانه قطعات پراکنده فضای سبز،5xتعداد درخت به ازای هر 10 نفر،6xسرانه فضای سبز،7xتعداد پایه‌های روشنایی خورشیدی به ازای هر 10000 نفر،8xسرانه انهار،9xسرانه رفیوژ،میادین و جزایر ترافیکی،10xسرانه کمربند سبز،پارک جنگلی و بام سبز،11xمعکوس سرانه تولید پسماند خانگی،12xسرانه باغات و اماکن نیمه دولتی، 13xسرانه باغات و اماکن خصوصی،  14x سرانه باغات و اماکن دولتی

شاخص‌های دسترسی شامل: 15xمساحت پارکینگ به مساحت منطقه، 16x نسبت مساحت پیاده رو به کل معابر ،17x تعداد پل روگذر عابر پیاده به ازای هر 10000 نفر،18xتعداد دوچرخه به ازای هر 1000 نفر،19xدرصد ایستگاههای دوچرخه موجود در مناطق

شاخص‌های کالبدیشامل:20xنسبت پروانه‌های صادر شده برای ساختمان‌های 2 طبقه و بالاتر به کل پروانه‌ها،21xدرصد بافت فرسوده اصلاح شده منطقه، 22x نسبت وسعت معابر از منطقه،23x نسبت وسعت منطقه از شهر، 24x تعداد مراکز ورزشی- تفریحی به ازاء هر 10000 نفر، 25xتعداد مراکز فرهنگی به ازاء هر 10000 نفر شاخص‌های اجتماعی- اقتصادیشامل: 26xسهم جمعیتی منطقه ، 27x درصد باسوادی زنان، 28xدرصد باسوادی مردان ، 29xضریب اشتغال، 30x معکوس بار تکفل خالص.

1-8-محدوده مورد مطالعه

شهر اصفهان درشمال غرب استان اصفهان با مساحتی در حدود 482 کیلومتر مربع ودر 51 درجه و 50-41 دقیقه طول شرقی و 32 درجه و 51-32 دقیقه عرض شمالی واقع گردیده است. جمعیت این شهر 1796967 نفر  است که 8/36 در صد جمعیت استان را در خود جای داده است.بر اساس آخرین تقسیمات شهرداری در سال 1388، این شهر دارای 14 منطقه شهری است و رودخانه زاینده رود شهر را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم نموده است که مناطق 5،6 و13 در نیمه جنوبی و بقیه در نیمه شمالی شهر قرار دارند.منطقه 10 با جمعیت 213547 نفر پر جمعیت‌ترین و منطقه 8 با وسعت 2039 هکتار وسیع‌ترین منطقه اصفهان است،لازم به ذکر است منطقه 12 با 85 درصد بیشترین سهم حریم را در محدوده خود دارد (آمارنامه سال 90 شهر اصفهان).

شکل1. نقشه حریم و محدوده قانونی مناطق 14 گانه اصفهان (ماخذ: شهرداری اصفهان)

 

           

2- مفاهیم، دیدگاه‌ها ومبانی نظری

چگونه می‌شود شهرها را پایدار و موثر و قابل سکونت ساخت بدون آنکه به محیط اطراف لطمه‌ای وارد نمود.اولین بار ابنزرهاورد در سال 1898 مفهوم باغ‌شهر را مطرح نمود که به جامعه ای خود‌اتکا که در داخل کمربند‌های سبز به عنوان مناطق متعادل سکونتگاهی، صنعتی و کشاورزی بود اطلاق می‌شد. با چاپ کتاب وی در سال 1902 تحت عنوان "باغ شهرهای فردا "در همه جای دنیا، محیط‌زیست شهری مورد توجه قرار گرفت2005:26) ( Mcmanus,، تا اینکه در اواسط 1970 بعد ازبحران‌های سوختی اولیه، اکولوژی شهری برای تثبیت اهمیت ساخت فشرده شهر و سایر رویکرد‌های طراحی شهری جهت ذخیره انرژی و منابع اولیه پایه‌ریزی شد. واژه بوم شهر(که به توسعه شهر از لحاظ پایداری تاکید دارد)، در اولین کنفرانس اکوسیتی در برکلی کالیفرنیا در سال 1990 پایه‌ریزی می‌شد تا سال2006 پنج کنفرانس در این زمینه در چندین کشور از جمله استرالیا، سنگال برزیل، چین و هند برگزار شد. ریچارد رجیستر[1] مطرح کننده اکولوژی شهری، در کتاب "بوم شهرها : ساختن شهرها تعادل با طبیعت " اشاره می‌کند که تراکم بالا در مجاورت بیشتر باعث می‌‌شود که مصرف انرژی، تولید زباله و استفاده از زمین و یا جاپایی بوم‌شناسی کاهش یابد(Chen,2010:3). جاپای بوم‌شناسی منعکس کننده سطحی از زمین است که برای حفظ، فراوانی و رفاه یک جمعیت مورد نیاز است و روابط بین سلامت بوم‌شناسی و کیفیت زندگی را نشان می‌دهد. طبق گفته واکرناگل[2] در سال 1999 میلادی جا‌پای‌بوم‌شناسی شاخصی از پایداری است که مبتنی بر سطح بوده و شدت استفاده انسان را از منابع و فعالیت بیرون داد مواد زاید در یک ناحیه خاص را نشان می‌دهد(دیوسالار، 26:1384). رویکرد زیست بوم‌شهری پیشنهاد می‌کند که شهر و زیست‌بوم، در ساختاری واحد مشتمل بر اجزای زنده و غیر‌زنده و چرخه و تبدیل انرژی و ماده مورد مطالعه قرار گیرند. زیست‌بوم شهری به عنوان یک نظام باز، مدنظر قرار می‌گیرد که با سایر زیست‌بوم‌های پیرامونی ارتباط برقرار می‌کند و با آنها به تعامل و تعادل می‌پردازد(فرهمندیان، 1388: 114).

2-1- تعاریف و مفاهیم

2-1-1- مفاهیم توسعه پایدار

مفهوم توسعه پایدار، رفع نیازهای نسل حاضر بدون آنکه به توانایی نسل‌های آینده جهت رفع نیازهای‌شان لطمه‌ای وارد آید این تعریف مبنای دستور کار 21 است.کنفرانس سران زمین در ریودوژانیرو در سال 1992 دستور کار 21 را به عنوان طرحی برای اقدام در جهت توسعه پایدار در قرن بیست و یکم تصویب کرد. هدف از این دستور کار پرداختن به موضوعات رشد،توسعه و کیفیت زندگی در سطح محلی به گونه‌ای است که کمترین زیان به محیط جهان وارد آید (جهانی فکر کن، محلی عمل کن )

دستور کار21 درصدد است تا:

- اکوسیستم‌های طبیعی کره زمین و جاندارانی را که در آنها وجود دارند مورد حمایت قرار دهد.

- مصرف انرژی و مواد خام، همچنین آلودگی و تولید مواد زائد را کاهش دهد.

- فرصت‌ها و مسؤولیت‌ها را به شکل عادلانه‌تری میان کشورها و گروه‌های موجود تقسیم نماید(بییروهیگنز 465:1390).

توسعه‌پایدار مفهومی هنجاری است که به حفظ و بقای یکپارچگی در مجموعه نظام اقتصادی به عنوان واحد کلی می‌پردازد و به برقراری نوعی توازن میان اهداف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی اشاره می‌کند. پس از گذشت چهار دهه از طرح این ایده، امروزه اقتصاد‌دانان توجه روز افزونی نسبت به تأثیر دو سویه ظرفیت‌های طبیعی محیط زیست و فرآیند توسعه اقتصادی از خودشان می‌دهند تا آنجا که طبیعت در کنار دیگر انواع سرمایه به عنوان نوعی سرمایه شناخته می‌شود که همچون انواع دیگر سرمایه انباشتی دارد و به جریانی از کالاها و خدمات می‌انجامد (شرزه‌ای و محقق، 1390: 14).

2-1-2-مفاهیم بوم شهر

بوم شهر، شهر یا محلی است که فاکتورهای اجتماعی، اقتصادی و محلی برای دستیابی به توسعه پایدار در تعادل با هم قرار دارند. یک شهر پایدار یا بوم‌شهر بر اساس عوامل محیطی، تراکم جمعیتی، کاهش ورودی‌های انرژی، آب و غذا و خروجی‌های فاضلاب، گرما، آلودگی هوا،co2 ، متان و آلودگی آب مشخص می‌شود. نیروهای شهرپایدار خودشان منابع انرژی را تجدید می‌کنند و جاپای اکولوژیکی کوچکی را ایجاد کرده و آلودگی کمتری تولید می‌کنند(Novotny, 2010 : 36). بوم شهر، شهری برای مردم است نه برای ماشین‌ها و ساکنین آن قادرند پیاده‌روی و یا دوچرخه‌سواری کنند و یا برای اغلب سفرهای خود از وسایل نقلیه با آلودگی کم استفاده نمایند. ساختمان‌ها و وسایل‌نقلیه در بوم شهر از حداقل انرژی که از پانل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی که در پشت بام ساختمان‌ها تعبیه شده، استفاده می‌کنند (Miller et al, 2011:607). بوم‌شهر ساخت دوباره شهرها و شهرک‌ها بر اساس اصول اکولوژیکی در راستای پایداری، نشاط فرهنگی و سلامتی زیست کره زمین است وتوسعه شهری، همگام با طبیعت و تاریخ را توصیف می‌کند (Register, 2006:76). بوم‌شهرها شاید رویایی به نظر آیند اما واقعی‌اند نمونه‌های از بوم‌شهر‌ها عبارتند از: کورتیبا برزیل، بوگلا در کلمبیا، شهر وایتکر نیوزیلند، استکهلم، لیکستر انگلیس، پورتلند وارگن آمریکا، داویس کالیفرنیا، کاتانوگا، تنسی و در خاور دور،کشور چین از کشورهایی هستند که به توسعه بوم‌شهرها می‌پردازند. علی‌رغم وجود شهرهایی با مشکلات زیست محیطی، بعضی از شهرها و روستاهای چین توانسته‌اند از لحاظ محیطی به پایداری دست یابند(Miller etal, 2011: 284).

امتیازات بوم شهر عبارت است از:

ایجاد آسایش فردی

قابلیت پایداری کلی

یک بوم شهر فضای بیشتری را برای افراد در یک محیط آرام، امن و جذاب ارائه می‌دهد.

کاستن از هزینه‌های چرخه زندگی

در رابطه با جبران تأثیرات منفی بر سلامت انسان و محیط دارای هزینه‌های کمتری است(مرصوصی،  188:1389).

2-2- اصول برنامه ریزی بوم شهر

قرن بیست و یکم نیازمند و دگرگونی در اولویت‌ها است، نیاز دارد که قرن مدرن سازی بوم‌گرا و قرن نو‌آوری‌های زیست‌بوم نجات باشد. شهرها آلاینده‌های اصلی دنیا هستند، چرا که فعالیت‌های هر دم فزاینده‌ای در آنها متمرکز می‌شوند. در این میان بسیاری از شهرهای دنیای توسعه‌یافته بدترین خطا‌کاران هستند، که انرژی راهدر می‌دهند و الگوی اسراف‌کارانه توسعه را ترویج می‌دهند. تراکم بالاتر شهری در بسیاری از موارد پیش‌شرط زیست بوم- کارآمدی است. تعیین و حفظ تراکم‌های حداقلی، که ساخت‌و‌ساز زیر آن ممنوع باشد، باعث صرفه‌جویی در انرژی و بازیافت بیشتر مواد و ضایعات می‌شود.(هال وفایفر، 1388: 415) چون تراکم و فشردگی ساختار سکونتگاه‌ها باعث کاهش استفاده از زمین ، فراهم نمودن فاصله‌های کوتاه پیاده روی و ایجاد تسهیلات حمل و نقل عمومی خوب و کاهش هزینه سیستم‌های گرمایشی، پدید آوردن تعاملات اجتماعی و کاهش هزینه زیر‌ساخت‌ها  را در پی دارد. بنابراین، با مد نظر قرار دادن مناطق سبز در بوم‌شهرها، دستیابی به نتایج خوب در سکونتگاه‌های متراکم بیشتر است (Dowton, 2009:195).

مارک روزلند در کتاب" ابعاد بوم شهر : سلامتی انسان ، سلامتی سیاره زمین " ده اصل برای شهر اکولوژیک برمی‌شمارد که عبارتند از:

بازنگری اولویت‌های کاربری اراضی به منظورایجاد جوامع فشرده، متنوع،سبز، سالم، باصفا با کاربری‌های مختلط حیاتی نزدیک گره‌های ارتباطی و سایر تسهیلات حمل‌و‌نقل

بازنگری اولویت‌های حمل‌و‌نقل جهت توجه به پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، ارابه‌سواری، وسایل حمل‌و‌نقل عمومی به جای خودروهای شخصی و تأکید بر دسترسی نزدیک

احیای محیط شهری صدمه دیده، بخصوص خودروها، خطوط ساحلی،کوهستان‌ها و مرداب‌ها

ایجاد مکان شایسته، ارزان،امن، راحت و از نظر نژادی و اقتصادی مختلط

بارورساختن عدالت‌اجتماعی و ایجاد فرصت‌های بهتر برای زنان، افراد رنگین پوست و ناتوان

حمایت از کشاورزی محلی، طرح‌های ایجاد فضای سبز شهری و باغ شهرها

ترویج بازیافت، فناوری مناسب جدید و حفاظت از منابع و همزمان کاهش آلودگی و پسماندهای خطرناک

همکاری با شرکت‌های تجاری جهت حمایت از فعالیت‌های اقتصادی با ملاحظات اکولوژیکی و همزمان عدم تشویق آلودگی، پسماندها و استفاده و تولید مواد خطرناک

ترویج ساده‌زیستی داوطلبانه و تقبیح مصرف بی‌اندازه کالاهای مادی

بالا بردن آگاهی‌های زیست‌محیطی از طریق آموزش فعالان و طرح‌های آموزشی  که آگاهی عموم را در بهره مباحث پایداری اکولوژیک افزایش می‌دهند(زیاری و همکاران،1388 : 436)  

2-3- عناصر توسعه و برنامه ریزی بوم شهر

پنج عامل برنامه ریزی شهری در یک بوم شهر وجود دارند: کالبد و چهار بخش توسعه شهری که شامل ساختار شهری، حمل‌و‌نقل، جریان مواد و انرژی و عوامل اقتصادی- اجتماعی که هر کدام شامل برخی جنبه‌ها است.

جدول1. عناصر توسعه و برنامه ریزی بوم شهر

عوامل	زیر گروه‌ها	مفهوم	جنبه‌های مربوط به برنامه ریزی بوم شهر
کالبد	کالبد	به محیط فیزیکی و واقعی اشاره دارد که تحت تأثیر شهر واقع شده‌اند و به کمک شهر به یکدیگر متصل شده‌اند و باعث ایجاد چهار چوبی عمومی جهت درک عملکرد درونی شهر می‌شود	شامل محیط طبیعی و محیط ساخته شده
بخش‌های توسعه شهری	ساختار شهری	این گونه از ساختار به واقعیت فیزیکی شهر باز می‌گردد که به عنوان سیستم درونی در نظر گرفته می‌شود	تقاضای زمین، کاربری زمین، فضای سبز / دورنما، آسایش شهری، فضای عمومی، ساختمان‌ها
	حمل و نقل	به حرکت واقعی و فیزیکی مردم، کالا و داده به داخل و خارج از شهر گفته می‌شود	اسلوب آهسته/حمل نقل عمومی، حمل‌ونقل وسایل موتوری شخصی، جابجایی کالا
	جریان مواد و انرژی	به جابجایی یا جریان انرژی و مواد در فضا و از طریق سیستم‌های مختلف شهری و کالبدی اطلاق می‌شود.	انرژی آب، مواد زایید، مصالح ساختمانی
	اقتصادی-اجتماعی	به فعالیت‌های انسانی اشاره دارد که فرآیندهای اجتماعی و زندگی اقتصادی شهر را مشخص می‌سازد	مسایل اجتماعی، اقتصادی، هزینه‌ها

منبع: (گافرن و همکاران، 1390 : 43)

 

به دلیل اینکه فاکتورهای زیادی باید در طراحی بوم شهرها در یک زمان معین در نظر گرفته شود، تئوری اولویت‌های اکولوژیکی، فاکتورهایی مؤثر در طراحی بوم شهرها را مشخص نموده است.

 

شکل 2. فاکتورهای مؤثر در طراحی بوم شهرها با استفاده از تئوری اولویت‌های اکولوژیکی

 

 

3- تحلیل یافته‌ها

3-1- کاربرد روش‌ها و تکنیک‌ها

3-1-1-تکنیک تحلیل عاملی

گالتون دانشمند اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم اولین کسی بود که بنیان‌های اولیه تحلیل عاملی را بنا نهاد(حکمت نیا و موسوی،245:1390).این تکنیک روشی برای خلاصه کردن اطلاعات زیاد است که ویژگی عمده این الگو، تلفیق شاخص‌ها و متغیرهای زیاد و ایجاد چند عامل با استفاده از روش‌های ریاضی است. این ویژگی امکان طبقه بندی بسیاری از مکان‌ها را فراهم می‌آورد(Harrington,2008:10).اگر در تحلیل‌عاملی هدف خلاصه کردن تعداد شاخص به عوامل معنی‌دار باشد، باید از تحلیل عاملی نوع‌R استفاده گردد؛ در صورتی که هدف ترکیب و تلخیص تعدادی از مکان‌ها یا نواحی جغرافیایی در گروه‌های همگن در درون یک سرزمین باشد باید از تحلیل نوعQاستفاده شود (تقوایی و شفیعی،1388: 6). در این تحقیق از تحلیل عاملی نوع R به روش مؤلفه‌های اصلی استفاده شده است.تحلیل عاملی شامل 5 مرحله است:

1. تشکیل ماتریس داده‌ها؛در ماتریس تحلیل عاملی سطرها معرف شاخص‌ها و ستون‌ها، مناطق 14گانه شهر اصفهان می باشد.

2. محاسبه ماتریس همبستگی؛ اگر همه شاخص‌ها در جهت مثبت مرتب شده باشند و کیفیت بیشتر نشانگر وضع بهتر باشد، همبستگی مثبت خواهد بود.

3.استخراج عامل‌ها؛ مجذور بار عاملی میزان واریانس تبیین شده متغیر توسط آن عامل را نشان می‌دهد که هر چه قدر مطلق بار عاملی بزرگتر باشد تأثیر بیشتری روی متغیر خواهد داشت. (Fabrigar, 2012:12)

4. دوران عامل‌ها؛ معمولا برای رسیدن به حالت مطلوب عوامل دوران داده می‌شوند تا ساختار ساده‌ای به دست آید.

5. نامگذاری عامل‌ها؛ با توجه به میزان همبستگی شاخص‌ها می‌توان اسامی یا عناوین مناسبی برای هر کدام انتخاب نمود(حکمت نیا و موسوی،245:1390 ).

3-1-2- تحلیل خوشه‌ای

تحلیل خوشه‌ای، روشی برای سطح‌بندی مناطق، شهرها و روستاها و غیره است(ضرابی و شیخ بیگلو،115:1390 ) که مکمل تحلیل عاملی بوده و به دنبال آن به کار گرفته می‌شود(تقوایی و صبوری،57:1391) و به دو روش خوشه‌ای سلسله مراتبی و غیر سلسله‌مراتبی صورت می‌گیرد(کلانتری،87:1391) تحلیل خوشه‌ای سلسله مراتبی از الگوریتمی استفاده می‌کند که با هر مورد یا متغیر در خوشه جداگانه کار را آغاز می‌کند و خوشه‌ها را تا حدی ترکیب می‌کند که تنها یک خوشه باقی می‌ماند.مناطق واقع در یک سطح شباهت زیادی با هم دارند و در عین حال دارایتفاوت‌های قابل توجهی با مناطق سطوح دیگر هستند(child,2006:123).

2-3-بحث و بررسی

جهت تحلیل عاملی در گام اول ماتریس اولیه برای مناطق شهر اصفهان تشکیل شد به‌طوری‌که تعداد 30 شاخص، سطرها و 14 منطقه اصفهان، ستون‌های ماتریس را تشکیل دادند. همبستگی بین عناصر ماتریس محاسبه گردیدو شاخص‌هایی که ضریب همبستگی آن‌ها بالای 5/. بود، استخراج شدند. برای تشخیص شاخص‌های مربوط به هر عامل، عوامل با روش واریماکس دوران داده شدند. عوامل استخراجی شامل 9 عامل با واریانس تجمعی 696/94 درصد است.

جدول2.استخراج واریانس توصیفی عوامل

عوامل
	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد تجمعی
1	202/7	007/24	007/24	284/6	946/20	946/20
2	911/5	703/19	709/43	529/4	098/15	044/36
3	383/5	943/17	652/61	557/3	856/11	9/47
4	796/2	319/9	971/70	343/3	144/11	044/59
5	868/1	228/6	199/77	834/2	446/9	49/68
6	654/1	512/5	712/82	478/2	259/8	749/76
7	358/1	617/4	329/87	352/2	841/7	59/84
8	2/1	001/4	33/91	68/1	599/5	189/90
9	01/1	366/3	696/94	352/1	507/4	696/94

منبع: محاسبات نگارندگان

 

 

عوامل نه گانه فوق، مهمترین عوامل در ارزیابی تفاوت‌های بین مناطق هستند و درصد بالای واریانس تجمعی، نشان از انتخاب مناسب شاخص‌ها و دقت تحلیل صورت گرفته است.در این مرحله با شناسایی عوامل، شاخص‌های مؤثر در هر عامل مشخص شده و نامگذاری می‌گردد.جدول زیر شاخص‌های بارگذاری شده در هر یک از عوامل را نشان می‌دهد.

جدول3. شاخص‌های بارگذاری شده در عامل اول و امتیاز هر یک از آن‌ها

عامل اول	شاخص‌های بارگذاری شده	امتیاز
	معکوس سرانه تولید پسماند خانگی	899/0-
	درصد پارکینگ موجود به وسعت منطقه	804/0
	تعداد دوچرخه به ازای هر 1000 نفر	895/0
	در صد ایستگاه‌های دوچرخه مناطق	894/0
	درصد پروانه‌های صادر شده برای ساختمان‌های دو طبقه و بالاتر	868/0
	درصد بافت فرسوده اصلاح شده منطقه به وسعت منطقه	672/0-
	ضریب فعالیت	798/0
	معکوس بار تکفل	796/0

 

با توجه به جدول شماره 3 شاخص‌های مؤثر در عامل اول،در مجموع 94/20 درصد واریانس عناصر را در‌برمی‌گیرد و از بین تمام عوامل یشترین مقدار واریانس را دارا است، بنابراین درجه اهمیت آن در تفکیک مناطق حایز اهمیت است. جهت نامگذاری عامل‌ها با توجه به شاخص‌های بارگذاری شده در عامل 1، این عامل کالبدی- فرهنگی نامیده می‌شود.

جدول4. شاخص‌های بارگذاری شده در عامل دوم و امتیاز هر یک از آن‌ها

عامل دوم	شاخص‌های بارگذاری شده	امتیاز
	نسبت وسعت پیاده‌رو به کل معابر منطقه	657/0-
	تعداد مراکز فرهنگی به ازای هر 10000 نفر	686/0-
	سهم جمعیتی منطقه	968/0
	درصد باسوادی زنان به کل جمعیت	971/0
	درصدباسوادی مردان به کل جمعیت منطقه	98/0

 

 

با توجه به شاخص‌های مذکور، این عامل کالبدی- اجتماعی نامگذاری می‌شود و 15 درصد واریانس را در بر می‌گیرد شاخص‌های مؤثر در عامل سوم طبق جدول شماره 5 است. بنابراین، این عامل، زیست محیطی نامیده می‌شود و 86/11 درصد واریانس را در بر می‌گیرد..

جدول5. شاخص‌های بارگذاری شده در عامل سوم و امتیاز هر یک از آن‌ها

عامل سوم	شاخص‌های بار گذاری شده	امتیاز
	سرانه پارک‌های همسایگی	907/0
	تعداد درخت به ازای هر ده نفر	865/0
	سرانه کمربند سبز، پارک جنگلی، بام سبز	931/0
	نسبت وسعت منطقه از شهر	589/0

 

 

جدول6. شاخص‌های بارگذاری شده در عامل چهارم و پنجم و امتیاز هر یک از آن‌ها

عامل چهارم	شاخص‌های بار‌گذاری شده	امتیاز
	سرانه پارک‌های شهری	788/0
	سرانه باغات و اماکن دولتی	932/0
	تعداد پل عابر برای هر هزار نفر	524/0
عامل پنجم	سرانه انهار	869/0
	سرانه باغات و اماکن خصوصی	946/0
	تعداد مراکز ورزشی -تفریحی برای هر هزار نفر	653/0

 

 

با توجه به شاخص‌های مؤثر در عامل چهارم این عامل، فرهنگی- زیست محیطی نامیده می‌شود و 14/11 درصد واریانس را در بر می‌گیرد و عامل پنجماجتماعی- زیست‌محیطی نامیده می‌شود و 45/9 درصد واریانس را دربر می‌گیرد.

 

 

جدول7. شاخص‌های بارگذاری شده در عوامل و امتیاز هر یک از آن‌ها

عامل ششم	شاخص‌های بار گذاری شده	امتیاز
	سرانه قطعات پراکنده فضای سبز	789/0
	سرانه رفیوژ میادین وجزایر ترافیکی	756/0
	درصد اصلاح بافت فرسوده از کل منطقه	532/0-
	وسعت منطقه از شهر	530/0
عامل هفتم	سرانه پارک‌های محلی	841/0
	سرانه فضای سبز	610/0
	تعداد پایه‌های روشنایی خورشیدی به ازای هر ده هزار نفر	733/0-
عامل هشتم	نسبت مساحت پیاده رو به کل معابر	972/0
عامل نهم	سرانه باغات نیمه دولتی	715/0

 

 

 باتوجه به شاخص‌های مؤثر در عامل ششم، هفتم، هشتم و نهم، این عوامل به ترتیب کالبدی- زیست محیطی،پایداری محیطی، کالبدی و کاربری سبز نامیده می‌شود.عامل ششم، 26/8 درصد واریانس وعامل هفتم، 84/7 درصد و عامل هشتم،  59/5 در صد  و عامل نهم 5/4 درصد واریانس را در بر می‌گیرد.آن‌چه که در تعداد عوامل و در صد واریانس مشهود است این است که هر چه تحلیل عاملی پیش می‌رود از درصد واریانس عوامل و تعداد شاخص‌های هر عامل کاسته می‌شود. بنابراین رتبه‌بندی مناطق شهر اصفهان با توجه به عوال نه‌گانه فوق و تعیین عامل ترکیبی عناصر به شرح جدول زیر است.

جدول8. رتبه بندی مناطق شهر اصفهان با تکنیک تحلیل عاملی

عوامل مناطق	عامل1	عامل2	عامل3	عامل4	عامل5	عامل6	عامل7	عامل8	عامل9	ترکیب عوامل	رتبه
1	45/1	22/1-	61/0-	23/0-	4/0-	72/0-	59/0-	31/0-	87/0-	52/3-	13
2	25/1-	39/1-	33/0	54/0	46/0-	29/1-	09/2	73/0	24/0-	94/0-	11
3	03/2	21/0-	57/0-	15/1-	37/0-	25/0-	09/0	2/1	04/0-	73/0	6
4	44/0	15/0	32/3	36/0-	22/0	44/0-	12/0-	11/0-	06/0-	93/2	4
5	89/0	67/0	5/0-	63/2	19/0-	17/0-	24/0	23/0	42/0-	38/3	1
6	23/0	03/0-	14/0	16/1	29/0-	28/0	55/0-	33/0-	77/2	38/3	2
7	48/0	01/0-	02/0-	09/1-	89/0-	09/1	96/0	51/1-	69/0	3/0-	8
8	51/0-	09/2	02/0	49/0-	01/0	95/0-	05/1-	86/0	24/0-	25/0-	7
9	05/0-	57/0-	56/0-	34/0-	26/3	15/0-	12/0	06/0-	51/0	17/2	5
10	44/0-	51/1	62/0-	26/0-	07/0-	62/0-	72/0	39/0-	29/0-	46/0-	10
11	49/1-	25/1-	45/0-	3/0-	79/0-	72/0-	07/2-	23/0-	15/0	18/7-	14
12	62/0-	32/0-	19/0	06/0	09/0-	48/2	19/0-	07/2	41/0-	17/3	3
13	24/0-	06/0-	22/0	69/0	38/0	05/1	49/0-	75/1-	79/1-	97/1-	12
14	91/0-	62/0	78/0-	86/0-	32/0-	43/0	85/0	39/0-	24/0	12/1-	9

 

 

طبق جدول فوق منطقه 5،اولویت اول و منطقه6 اولویت دوم را به خود اختصاص داده است. منطقه 1 در اولویت 13 و منطقه 11، در اولویت 14 قرار دارد. این عوامل نشان می‌دهد که مناطق 5 و 6 که هم در مجاورت مرکز شهر و قسمتی از آن‌ها به مناطق حومه‌ای شهر ارتباط دارد، از مناطقی که به نوعی در حاشیه شهر قرار دارند، برخوردارتر است.

جدول9. میزان برخورداری مناطق شهر اصفهان با توجه به امتیاز عاملی

برخورداری	توسعه یافته	در حال توسعه	کمتر توسعه یافته	محروم
محدوده	38/3-74/0	73/0-(93/1-)	(92/1-)- (56/4-)	(55/4-)- (18/7-)
مناطق	4،5،6،9،12	2،3،7،8،10،14	1	11،13

 

 

عوامل استخراجی از تحلیل عاملی در تحلیل خوشه‌ای مورد تحلیل قرار گرفت. تحلیل خوشه‌ای مناطق را در گروه‌هایی که بیشترین هماهنگی را با هم دارند، در یک خوشه قرار می‌دهد. نتایج تحلیل خوشه‌ای مناطق شهر اصفهان در شکل3 آمده است.

 

شکل 3. دیاگرام درختی مناطق شهر اصفهان بر اساس تحلیل خوشه‌ای

بر اساس دیاگرام فوق مناطق، خوشه 2 شامل منطقه 4،خوشه3 منطقه 9 و خوشه 4 شامل منطقه 12 استو خوشه 1 سایرمناطق را در بر می‌گیرد. امتیاز مناطق 4، 9 ،12 نسبت به سایر مناطق تفاوت بیشتری داشته بنابراین در خوشه‌ای جداگانه قرار گرفته‌اند. طبق نتایج تحلیل خوشه‌ای، منطقه 12 کاملاً برخوردار، منطقه 4 برخوردار و  منطقه 9 نیمه برخوردار

و سایر مناطق شهر اصفهان از لحاظ داشتن پتانسیل برای توسعه بوم‌شهر محروم هستند.

 

 

شکل4. نقشه پتانسیل مناطق اصفهان جهت توسعه الگوی بوم‌شهر

همانطور که در شکل 4 مشخص شده است مناطق مرکزی شهر اصفهان، جزء مناطق محروم بوده و از پتانسیل لازم برای گسترش الگوی بوم‌شهر برخوردار نیستند. بنابراین فرضیه اول رد می‌شود.

برای آزمون فرضیه دوم از امتیاز عاملی و وسعت فضاهای سبز هر یک از مناطق 14 گانه اصفهان استفاده شد. چون داده‌ها به صورت عددی هستند بنابراین، از ضریب همبستگی پیرسون برای تعیین ضریب همبستگی بین متغییرها استفاده گردید. نتایج به شرح جدول زیر است.

شکل5. همبستگی بین وسعت فضاهای سبز و پتانسیل مناطق جهت توسعه الگوی بوم شهر

		وسعت فضاهای سبز	امتیاز عاملی
وسعت فضاهای سبز	Pearson Correlation	1	593/0
	Sig. (2-tailed)		025/0
	N	14	14
امتیاز عاملی	Pearson Correlation	593/0	1
	Sig. (2-tailed)	025/0
	N	14	14

 

با توجه به شکل 5، بین وسعت فضاهای سبز و پتانسیل‌پذیری مناطق جهت توسعه الگوی بوم‌شهر ارتباط معناداری وجود دارد. با توجه به اینکه مقدار(sig=.025) است معناداری مثبت ولی خیلی کم است. بنابراین، فرضیه دوم تأیید می‌گردد.

4- نتیجه گیری

بسیاری از مسایل زیست محیطی ایران، مانند انواع آلودگی‌‌ها ، استفاده مفرط از منابع محیط زیست عدم توجه به امور کشاورزی، تخلیه روستاها از جمعیت و افزایش تراکم جمعیت در شهرها، ضعف قوانین در زمینه کنترل کاربری زمین و چگونگی سازماندهی فضاهای شهری ، فقدان برنامه ریزی برای طبیعت، جملگی ناشی از عدم توجه مدیریت سرزمین به مقررات زیست محیطی این سرزمین است.  با وجود اینکه  سرانه فضای سبز کلانشهر اصفهان 6/27 در صد است ولی هنوز این شهر برای تبدیل به بوم‌شهر راه زیادی در پیش دارد. به طوری‌که نتایج تحقیق نشان می‌دهد از 14 منطقه شهری اصفهان، منطقه 12 دارای پتانسیل بالا، منطقه 4 برخوردار و  منطقه 9 نیمه برخوردار و مناطق 1،2،3،5،6،7،8،10،11،13،14شهر اصفهان به لحاظ برخورداری از شاخص‌های الگوی بوم‌شهر محروم می‌باشند که این تعداد 78 درصد کل مناطق اصفهان را در بر می‌گیرد. از طرفی طبق محاسبات نگارندگان و فرضیه دوم تحقیق، بین میزان برخورداری  مناطق از فضاهای سبز و پتانسیل مناطق جهت توسعه بوم شهر رابطه مثبت اندکی وجود دارد.  به عبارتی تنها صرف برخورداری از فضای سبز برای توسعه بوم‌شهر کافی نیست بلکه عوامل اجتماعی، اقتصادی و کالبدی نیز باید در منطقه دارای سطح قابل قبولی باشد.منطقه 12 بر اساس نتایج پژوهش حاضر دارای بیشترین پتانسیل استاین منطقه با وسعت 8223 هکتار وسیع ترین منطقه شهر اصفهان بوده و مساحت محدوده قانونی آن 18 درصد و سهم حریم آن 82 درصد است که 126884 نفر سکنه دارد. این منطقه دارای 4 ایستگاه مترو و دسترسی به بزرگراه‌های متعدد و سرانه فضای سبز 3/20 متر مربع، دارا بودن 5 باشگاه و زمین ورزشی، وجود چندین پارک و مادی گل و نهر مالک اشتر و داشتن 28 مسجد و 6 فرهنگسرا و خانه فرهنگ و کتابخانه دارای زیر ساخت‌های مناسبی برای شکل‌گیری بوم شهر است. با توجه به این‌که بیشتر زمین‌های منطقه هنوز خالی است بنابراین، برنامه‌ریزی برای این زمین‌ها و هم سو ساختن آن با الگوهای بوم‌شهر می‌تواند بسیار مؤثر باشد. وجود زمین‌های خالی خود جنبه مثبت دیگری است که می‌تواند در طراحی بوم‌شهر نقشبسزایی داشته باشد. بنابراین می‌توان به شکل گیری بوم شهر و معیارهای آن در این منطقه امیدوار بود.

6- پیشنهادها

پیشنهادات ارائه شده  در زیر می‌تواند تا حدی ما را در دستیابی به بوم شهر کمک نماید ولی آنچه که مسلم است  اینست که خود مردم مهمترین کسانی هستند که می‌توانند برای دستیابی به شهری سالم و امن و قابل زندگی گامهای مؤثری برداشته و شهر را به سوی پایداری پیش ببرندموارد زیر تنها چند مورد از راهکارهایی است که می‌تواند مؤثر باشد:

تأکید بر فشرده‌سازی مناطق مسکونی شهری به عنوان عامل مهم در کاهش استفاده از خودروهای شخصی و اتلافزمین می‌تواند مؤثر باشد.

استفاده از وسایل نقلیه عمومی مخصوصاً وسایل نقلیه برقی و خورشیدی  که آلودگی کمتری تولید می‌کنند.

فرهنگ‌سازی و تشویق مردم به کاهش مصرف انرژی علی الخصوص منابع تجدید ناپذیر از جملهمصرف آب،برق، گاز، بنزین و غیره

تعیین حریم و محدوده رشد شهری می‌تواند باعث کنترل رشد پراکنده شهر گردد.

اخذ جریمه از افرادی که اقدام به تخریب و آلودگی محیط زیست می‌کنند و یا خانوارهایی که زباله بیشتری تولید می‌نمایند.

ایجاد هسته‌های تجاری متعدد در محلات و مناطق شهر می‌تواند به کاهش رفت و آمدها به مراکز شهر کمک نماید.

مهمترین عامل، تقویت زیرساخت‌های الکترونیکی شهر و تشویق مردم به استفاده غیرحضوری و اینترنتی جهت انجام امور روزمره، می‌تواند به کاهش رفت‌و‌آمد، اتلاف وقت و هزینه و به تبع آن کاهش آلودگی‌ها منجر شود.

 

منابع

بهرام سلطانی، کامبیز، (1387)، محیط زیست در برنامه ریزی منطقه ای شهری، انتشارات شهیدی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران،جلد اول، تهران

بییر،آن.آر و هیگینز، کاترین،(1390)، برنامه ریزی محیطی برای توسعه زمین، ترجمه سید حسین بحرینی و کیوان کریمی، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم،تهران، 490 صفحه

تقوایی، مسعود، شفیعی، پروین، (1388)،کاربرد تحلیل عاملی و خوشه‌ای در ارزیابی فضایی- مکانی مناطق روستایی اصفهان، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال هفدهم، شماره 68، صص 86-57

تقوایی، مسعود، صبوری، محمد، (1391)، تحلیل تطبیقی سطح و میزان توسعه یافتگی شهرستان‌های استان هرمزگان، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، شماره پیاپی 46، شماره2، صص 68-53

دیوسالار، اسداله ، پرهیزگار، اکبر، (1384)، بوم‌شهر و آثار آن در توسعه پایدار شهرهای ساحلی: شهر ساحلی بابلسر، فصلنامه مدرس علوم انسانی،دوره9، شماره4 ، صص41-17

زیاری، کرامت‌اله، مهدنژاد، حافظ ، پرهیز، فریاد، (1388)، مبانی و تکنیک‌های برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه بین المللی چابهار، چاپ دوم، تهران، 474 صفحه

ساسان‌پور،فرزانه،(1387)، روش جاپای‌اکولوژیکی (بوم شناختی) در پایداری کلانشهرها با تأکید بر کلانشهر تهران، فصلنامه پژوهش و مدیریت شهری، شماره 1، صص111-102

شرزه‌ای، غلامعلی و محقق، محسن، (1390) مقایسه نظریه‌های پایداری ضعیف وقوی محیط زیستی در بستر مفهومی توسعه پایدار، علوم محیطی، سال نهم، شماره دوم، صص 34-13

شورت، جان رنه،(1390)، نظریه شهری (ارزیابی انتقادی)، ترجمه کرامت‌اله زیاری، حافظ مهدنژاد و فریاد پرهیز، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران،چاپ دوم، تهران

ضرابی، اصغر ، شیخ بیگلو، رعنا، (1390)،سطح‌بندی شاخص‌های سلامت استان‌های ایران، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال یازدهم، شماره 42، صص128-107

فرهمندیان، حمیده، (1388)، اکوسیتی و نقش منظر طبیعی درآن، جستارهای شهرسازی، شماره 28 و 29، صص121-112

کلانتری، خلیل، (1391)،مدل‌های کمی در برنامه‌ریزی (منطقه‌ای، شهری و روستایی)، فرهنگ صبا، تهران، 356 صفحه

گافرن،پ. هویسمان،گی، اسکالا، فرانتس، (1390)، بوم شهر، ترجمه نفیسه مرصوصی، نشرفضا، چاپ اول، تهران، 189 صفحه

مخدوم، مجید، (1389)، شالوده آمایش سرزمین،مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم، تهران، 289 صفحه

مرصوصی، نفیسه، (1389)، اصول و روش‌های برنامه‌ریزی مجتمع‌های زیستی، جزوه درسیانتشارات دانشگاه پیام نور، 167 صفحه

موسی کاظمی،سید مهدی، علی اکبری، سکینه، (1389)، تحلیل زیست اجتماعی شهر ایلام با تأکید برتوزیع کاربری فضای سبز، مجله جغرافیا، سال هشتم، شماره 26، صص149-135

میکائیلی، علیرضا، صادقی بنیس، مژگان، (1389)، شبکه اکولوژیکی شهر تبریز و راهکارهای پیشنهادی برای حفظ و توسعه آن، پژوهش‌های محیط زیست، سال اول، شماره2، صص52-43

نصیری، اسماعیل، (1388) جهانی شدن و چالش‌های شهرو شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، گنج هنر: پرهام نقش، چاپ اول،تهران، 282 صفحه

هال،پیتر و فایفر، اولریخ، (1388) آینده شهری قرن 21، ترجمه اسماعیل صادقی و ناهید صفایی، جامعه مهندسان مشاور ایران ، چاپ اول، تهران، 459 صفحه

Aveiro: LCA of the city demands and Water Chen, Gang,(2010), Towards a Livable and Sustainable Urban Environment: Eco-Cities in East Asia, world scientific publishing Co,Pte,Ltd

Child, Dennis. (2006), the Essentials of Factor Analysis, Continuum International Publishing Group, London

Cities Alliance. (2006) Cities without Slums, Annual Report De Ambient Ordenamento, 113 pages

Downton, Paul F. (2009),Ecopolis: Architecture and Cities for a Changing Climate, springer publishing, Collingwood, Australia

Fabrigar, Leandre R.,vegener, Duane T.(2012), Exploratory Factor Analysis, oxford university press,NewYork

Harrington, Donna, (2008), Confirmatory Factor Analysis, oxford university press, NewYork

Hassaan, Ayman, Ahmed Mahmoud, Marwa Adel El-Sayed. (2011). Development of sustainable urban green areas in Egyptian new cities: the case of El-Sadat City, Landscape and Urban Planning, Volume 101, Issue 2, Pages 157-170

McManus, Phil,(2005). Vortex Cities to Sustainable Cities: Australian Urban Challenge, UNSW Press, Australia

Miller, G. Tyler, Jr., Scott, E. Spoolman, (2011), Living in the Environment, publisher Yolanda cossio, Canada

Miller, G. Tyler, Jr., Scott, E. Spoolman. (2011), Sustaining the Earth, Cengage Learning

Novotny, v. (2010), Water Infrastructure for Sustainable Communities: China and the World, edited by XiaodiHao, VladimirNovelty, Valerie Nelson, IWA publishing, London, UK

Register, Richard, (2006),Ecocities: Rebuilding Cities in Balance withNature, new society publisher, Canada

Siqueira, L.D. (2011) Urban Metabolism of Yang, Zhifeng, (2012), Eco-Cities: A Planning Guide, crc press.

Yangfan Li, Yi Li, Hu Zhang, Yong Liu, WenwenXu, Xiaodong Zhu.(2011). Canadian experience in low carbon eco-city development and the implications for China, Energy Procedia, Volume 5, Pages 1791-1795

zhuang Bo,Li.,Shanyong,Li.(2011).Quantitative Study of Eco-City in Northwest China, Procedia Engineering,Volume 21, 2011, Pages 345–353

 

ج

---

 

مراجع

منابع

بهرام سلطانی، کامبیز، (1387)، محیط زیست در برنامه ریزی منطقه ای شهری، انتشارات شهیدی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران،جلد اول، تهران

بییر،آن.آر و هیگینز، کاترین،(1390)، برنامه ریزی محیطی برای توسعه زمین، ترجمه سید حسین بحرینی و کیوان کریمی، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم،تهران، 490 صفحه

تقوایی، مسعود، شفیعی، پروین، (1388)،کاربرد تحلیل عاملی و خوشه‌ای در ارزیابی فضایی- مکانی مناطق روستایی اصفهان، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال هفدهم، شماره 68، صص 86-57

تقوایی، مسعود، صبوری، محمد، (1391)، تحلیل تطبیقی سطح و میزان توسعه یافتگی شهرستان‌های استان هرمزگان، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، شماره پیاپی 46، شماره2، صص 68-53

دیوسالار، اسداله ، پرهیزگار، اکبر، (1384)، بوم‌شهر و آثار آن در توسعه پایدار شهرهای ساحلی: شهر ساحلی بابلسر، فصلنامه مدرس علوم انسانی،دوره9، شماره4 ، صص41-17

زیاری، کرامت‌اله، مهدنژاد، حافظ ، پرهیز، فریاد، (1388)، مبانی و تکنیک‌های برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه بین المللی چابهار، چاپ دوم، تهران، 474 صفحه

ساسان‌پور،فرزانه،(1387)، روش جاپای‌اکولوژیکی (بوم شناختی) در پایداری کلانشهرها با تأکید بر کلانشهر تهران، فصلنامه پژوهش و مدیریت شهری، شماره 1، صص111-102

شرزه‌ای، غلامعلی و محقق، محسن، (1390) مقایسه نظریه‌های پایداری ضعیف وقوی محیط زیستی در بستر مفهومی توسعه پایدار، علوم محیطی، سال نهم، شماره دوم، صص 34-13

شورت، جان رنه،(1390)، نظریه شهری (ارزیابی انتقادی)، ترجمه کرامت‌اله زیاری، حافظ مهدنژاد و فریاد پرهیز، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران،چاپ دوم، تهران

ضرابی، اصغر ، شیخ بیگلو، رعنا، (1390)،سطح‌بندی شاخص‌های سلامت استان‌های ایران، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال یازدهم، شماره 42، صص128-107

فرهمندیان، حمیده، (1388)، اکوسیتی و نقش منظر طبیعی درآن، جستارهای شهرسازی، شماره 28 و 29، صص121-112

کلانتری، خلیل، (1391)،مدل‌های کمی در برنامه‌ریزی (منطقه‌ای، شهری و روستایی)، فرهنگ صبا، تهران، 356 صفحه

گافرن،پ. هویسمان،گی، اسکالا، فرانتس، (1390)، بوم شهر، ترجمه نفیسه مرصوصی، نشرفضا، چاپ اول، تهران، 189 صفحه

مخدوم، مجید، (1389)، شالوده آمایش سرزمین،مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم، تهران، 289 صفحه

مرصوصی، نفیسه، (1389)، اصول و روش‌های برنامه‌ریزی مجتمع‌های زیستی، جزوه درسیانتشارات دانشگاه پیام نور، 167 صفحه

موسی کاظمی،سید مهدی، علی اکبری، سکینه، (1389)، تحلیل زیست اجتماعی شهر ایلام با تأکید برتوزیع کاربری فضای سبز، مجله جغرافیا، سال هشتم، شماره 26، صص149-135

میکائیلی، علیرضا، صادقی بنیس، مژگان، (1389)، شبکه اکولوژیکی شهر تبریز و راهکارهای پیشنهادی برای حفظ و توسعه آن، پژوهش‌های محیط زیست، سال اول، شماره2، صص52-43

نصیری، اسماعیل، (1388) جهانی شدن و چالش‌های شهرو شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، گنج هنر: پرهام نقش، چاپ اول،تهران، 282 صفحه

هال،پیتر و فایفر، اولریخ، (1388) آینده شهری قرن 21، ترجمه اسماعیل صادقی و ناهید صفایی، جامعه مهندسان مشاور ایران ، چاپ اول، تهران، 459 صفحه

Aveiro: LCA of the city demands and Water Chen, Gang,(2010), Towards a Livable and Sustainable Urban Environment: Eco-Cities in East Asia, world scientific publishing Co,Pte,Ltd

Child, Dennis. (2006), the Essentials of Factor Analysis, Continuum International Publishing Group, London

Cities Alliance. (2006) Cities without Slums, Annual Report De Ambient Ordenamento, 113 pages

Downton, Paul F. (2009),Ecopolis: Architecture and Cities for a Changing Climate, springer publishing, Collingwood, Australia

Fabrigar, Leandre R.,vegener, Duane T.(2012), Exploratory Factor Analysis, oxford university press,NewYork

Harrington, Donna, (2008), Confirmatory Factor Analysis, oxford university press, NewYork

Hassaan, Ayman, Ahmed Mahmoud, Marwa Adel El-Sayed. (2011). Development of sustainable urban green areas in Egyptian new cities: the case of El-Sadat City, Landscape and Urban Planning, Volume 101, Issue 2, Pages 157-170

McManus, Phil,(2005). Vortex Cities to Sustainable Cities: Australian Urban Challenge, UNSW Press, Australia

Miller, G. Tyler, Jr., Scott, E. Spoolman, (2011), Living in the Environment, publisher Yolanda cossio, Canada

Miller, G. Tyler, Jr., Scott, E. Spoolman. (2011), Sustaining the Earth, Cengage Learning

Novotny, v. (2010), Water Infrastructure for Sustainable Communities: China and the World, edited by XiaodiHao, VladimirNovelty, Valerie Nelson, IWA publishing, London, UK

Register, Richard, (2006),Ecocities: Rebuilding Cities in Balance withNature, new society publisher, Canada

Siqueira, L.D. (2011) Urban Metabolism of Yang, Zhifeng, (2012), Eco-Cities: A Planning Guide, crc press.

Yangfan Li, Yi Li, Hu Zhang, Yong Liu, WenwenXu, Xiaodong Zhu.(2011). Canadian experience in low carbon eco-city development and the implications for China, Energy Procedia, Volume 5, Pages 1791-1795

zhuang Bo,Li.,Shanyong,Li.(2011).Quantitative Study of Eco-City in Northwest China, Procedia Engineering,Volume 21, 2011, Pages 345–353