تحلیل فضایی- کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 2، دوره 6، شماره 22، آذر و دی 1394، صفحه 15-32   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سجاد فردوسی^* ؛ پری شکری فیروزجاه

پیام نور

تاریخ دریافت: 13 شهریور 1393،  تاریخ بازنگری: 23 آذر 1394،  تاریخ پذیرش: 20 شهریور 1394 

چکیده

افزایش جمعیت در سال‌های اخیر و به دنبال آن گسترش پدیده شهرنشینی، موجب گردیده توسعهشهریو الگوهای مناسب در جهت رشد و توسعه کالبدی شهر، اهمیت ویژه ای یافته که باید در برنامه ریزی‌های آتی مورد توجه قرار گیرد. در این زمینه جهت ساماندهی سطوح پراکنده شهری، از الگوهای نوین برنامه ریزی شهری از جمله رشد هوشمند استفاده می‌کنند. درحقیقتراهبردرشدهوشمند،سعیدرشکلدهیمجددشهرهاو هدایتآن‌هابهسویاجتماعتوانمندبا دسترسیبه محیطزیستمطلوبدارد.در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی وبا هدفتحلیل فضایی- کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند، بر آن است تا با فراهمکردناطلاعاتتحلیلی در زمینه ارزیابی نواحی به لحاظ میزان تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند، بتوان گام‌های مهمی در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری با دستیابی به رشد هوشمند برداشت. نمونه مورد مطالعه،نواحی هفت گانه شهر شاهرود می‌باشد.اطلاعاتموردنیازبه روش اسنادی و میدانی گردآوری شده است. در این پژوهش بابهره گیریازنظرات 52 کارشناس و متخصص امور شهری و با استفاده از مدلAHP ، شاخص‌های مورد نظر، وزن دهی گردیده و بوسیله مدلتصمیمگیریچندمعیاره ELECTRE،به تحلیلو ارزیابینواحی هفتگانه شهر شاهرودبر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بین نواحی شهردر زمینه تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند شهری، تفاوت قابل توجهی وجود دارد که در این خصوص جهت توسعه آتی شهر، ضروری است که توجه ویژه ای به نواحی با رتبه پایین شود.

کلیدواژه‌ها

فضایی؛ کالبدی؛ نواحی شهری؛ رشد هوشمند؛ شاهرود

اصل مقاله

 

تحلیل فضایی- کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند

 

 

سجاد فردوسی: پری شکری فیروزجاه:

کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران*  استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

 

چکیده

افزایش جمعیت در سال‌های اخیر و به دنبال آن گسترش پدیده شهرنشینی، موجب گردیده توسعه شهری و الگوهای مناسب در جهت رشد و توسعه کالبدی شهر، اهمیت ویژه ای یافته که باید در برنامه ریزی‌های آتی مورد توجه قرار گیرد. در این زمینه جهت ساماندهی سطوح پراکنده شهری، از الگوهای نوین برنامه ریزی شهری از جمله رشد هوشمند استفاده می‌کنند. در حقیقت راهبرد رشد هوشمند، سعی در شکل دهی مجدد شهرها و هدایت آن‌ها به سوی اجتماع توانمند با دسترسی به محیط زیست مطلوب دارد. در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف تحلیل فضایی- کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند، بر آن است تا با فراهم کردن اطلاعات تحلیلی در زمینه ارزیابی نواحی به لحاظ میزان تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند، بتوان گام‌های مهمی در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری با دستیابی به رشد هوشمند برداشت. نمونه مورد مطالعه، نواحی هفت گانه شهر شاهرود می‌باشد. اطلاعات مورد نیاز به روش اسنادی و میدانی گردآوری شده است. در این پژوهش با بهره گیری از نظرات 52 کارشناس و متخصص امور شهری و با استفاده از مدلAHP ، شاخص‌های مورد نظر، وزن دهی گردیده و بوسیله مدل تصمیم گیری چند معیاره ELECTRE، به تحلیل و ارزیابی نواحی هفتگانه شهر شاهرود بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بین نواحی شهر در زمینه تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند شهری، تفاوت قابل توجهی وجود دارد که در این خصوص جهت توسعه آتی شهر، ضروری است که توجه ویژه ای به نواحی با رتبه پایین شود.

واژه‌های کلیدی: فضایی، کالبدی، نواحی شهری، رشد هوشمند، شاهرود

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

در آغاز قرن بیست و یکم بیش از نیمی از جمعیت در شهرها زندگی می کنند که باعث شده اند با دو بحران عمده و به هم پیوسته زیست - محیطی و جمعیتی روبرو باشیم (یار احمدی ،9:1378). آنچه که اساس شهرنشینی و توسعه شهرهای امروزین را بنیان نهاد، به قرن هجدهم میلادی باز می گردد (شیعه، 14:1381). تحولات پیچیده اقتصادی و فنی پس از انقلاب صنعتی، موجب تغییرات شدیدی در اندازه شهرها و نسبت جمعیت ساکن در آن‌ها گردید (Johnson, 1998:18). متقابلا افزایش جمعیت و اندازه شهرها و شهرک‌ها در جهان به تبع افزایش شهرنشینی، اثرات زیادی بر روی انسان و محیط داشته است (ابراهیم زاده و رفیعی، 46:1388). در این راستا توسعه فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران چنان سریع و شتابنده عمل کرده است که پس از دوره ای کوتاه، اکنون شهرهای کشور نه تنها توانایی حفظ ویژگی‌های سنتی و اصیل خود را ندارند، بلکه اصول تازه و علمی نیز بر کالبد آن‌ها و رشد و توسعه آینده شان با مشکلات بسیاری همراه است (موسوی و دیگران، 36:1389). در این زمینه جهت ساماندهی به چنین توسعه ای، از الگوهای نوین برنامه ریزی شهری از جمله رشد هوشمند استفاده می‌کنند (مهاجری و پری زنگنه، 1:139). این مقوله در خاستگاه اروپایی- آمریکایی خود یک راهبرد سیستمی با ابعاد و روش‌های معین است. با وجود این در کشورهای جهان سوم از جمله ایران، برخورد با این پدیده بیشتر یک بعدی و عمدتا به نگرش اقتصادی انجام می‌شود (پورمحمدی و قربانی، 85:1382). در این میان شهر شاهرود به عنوان دومین شهر استان سمنان، از این قاعده مستثنی بوده و در طی دهه‌های اخیر رشد بسیاری کرده است. این روند متأثر از رشد جمعیت و ورود مهاجران، منجر به ساخت و سازهای بدون برنامه و تغییرات زیاد در ساختار فضایی کالبدی شهر و گسترش آن در زمین‌های کشاورزی و پیرامونی اطراف ونتیجتا آسیب‌های اجتماعی- اقتصادی و پیامدهای نامطلوب زیست محیطی شده است. بر این اساس یافتن الگویی مناسب در جهت رشد و توسعه کالبدی شهر اهمیت ویژه ای یافته که باید در برنامه ریزی‌های آتی شهر مورد توجه قرار گیرد. با توجه به اهمیت موضوع، در این پژوهش سعی بر آن است تا به تحلیل فضایی- کالبدی نواحی شهر شاهرود بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری پرداخته شود که با فراهم آمدن اطلاعات تحلیلی در زمینه اولویت بندی نواحی به لحاظ میزان تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند، می‌توان توجه ویژه ای به نقاط با اولویت پایین داشت که در پی آن بتوان گام‌های مهمی در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری با دستیابی به رشد هوشمند برداشت.

1-2- اهدافپژوهش

اهدف این پژوهش در قالب موارد ذیل مطرح می‌باشد:

• ·              فراهمآمدناطلاعات تحلیلی در زمینه اولویت بندی نواحی به لحاظمیزان تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند شهری
• ·              توجه ویژه به نقاط با اولویت پایین در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری

1-3- پیشینهپژوهش

• ·          الکساندروتومالتی(2002) درمقالهایباعنوان"رشدهوشمندوتوسعهپایدار" با بررسی ارتباط تراکمو توسعهشهریدر26منطقهشهرداریبرتیشکلمبیا،بهارتباط تراکمباکاراییزیرساخت‌هاوکاهشاستفادهاز خودروهمراهباکاراییاکولوژیکواقتصادی اشارهکردند (Alexander & Tomalty, 2002:397).
• ·          لاگرسا و همکاران در پژوهشی با عنوان "معضل تراکم، معرفی الگویی بر اساس اصول رشد هوشمند شهری جهت کنترل رشد پراکنده سکونتگاه‌های درون شهری کاتانیا" به این تنیجه رسیدند که رشد پراکنده شهری باعث ناکافی بودن وسعت فضاهای سبز شده و این عامل با اثرات قابل توجه محیط زیست همراه بوده که تولید گازهای گلخانه ای از آن جمله است (La Greca, et al, 2011:527-535).
• ·          هاریس و همکاران در مقاله ای با عنوان "رشد هوشمند و سیستم فاضلاب: مدیریت رشد هوشمند در منطقه بالتیمور با توجه به آب‌های زائد" با مد نظذ قرار دادن سیاست‌های رشد هوشمند ایالت مریلند، با استفاده از مدل توزیع برنولی، به این نتیجه رسیدند که وجود سیستم فاضلاب در یک کحل، مشوق رشد پراکنده در آن نقطه است (Harrison, et al, 2011:483-492).
• ·          حسین زاده دلیر و صفری در مقاله ای با عنوان "تاثیر برنامه ریزی هوشمند بر انتظام فضایی شهر" با هدف ارائه چهارچوبی از راهبرد رشد هوشمند، مشتمل بر اصول و راه کارهای برنامه ریزی به منظور ایجاد راهکارهای کارآمد برای بهبود حمل و نقل برای کاربری اراضی شهری، راهبردها و مزایای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی رشد هوشمند را مورد بررسی قرار داده و در عین حال به برخی انتقادات وارد بر آن نیز پرداخته است (حسین زاده دلیر و صرفی، 133:1391-99).
• ·            ضرابی و همکاران با مطالعه مناطق 14 گانه شهر اصفهان با استفاده از مدل تاپسیس و تحلیل ضریب همبستگی بین متغیرها به این نتیجه رسیدند که بین کاربری اراضی و شاخص تلفیقی رشد هوشمند رابطه معناداری وجود دارد که نشان می‌دهد مناطق در دو قطب بسیار برخوردار و محروم در سطح شهر مطرح باشند (ضرابی و همکاران، 17:1390-1).
• ·             حیدری در مقاله ای با عنوان "تحلیل فضایی- کالبدی توسعه آتی شهر سقز با تاکید بر شاخص‌های رشد هوشمند شهری با استفاده از مدل آنتروپی شانون" به این نتیجه رسید که توسعه غیر هوشمند شهر سقز در سطح بالایی قرار دارد و در پایان به ارائه الگوی بهینه توسعه آتی شهر پرداخته است (حیدری، 94:1391-67).

1-4- سوال تحقیق

پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به سوال ذیل می‌باشد:

• ·            رشد شهر شاهرود در کدام نواحی تناسب بیشتری را با شاخص‌های رشد هوشمند شهری داشته و در این زمینه هر یک از نواحی نسبت به یکدیگر، در چه وضعیتی قرار دارند؟

1-5- روش تحقیق

با توجه به ماهیت موضوع و اهداف پژوهش، نوع تحقیق کاربردی و رویکرد حاکم بر فضای تحقیق "توصیفی- تحلیلی" است. اطلاعات مورد نیاز از نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، طرح جامع و تفصیلی شهر، اسناد، مجلات و کتب مرتبط با موضوع و همچنین از طریق پرسشنامه بدست آمده است. جامعه آماری تحقیق حاضر 60 کارشناس و متخصص امور شهری می‌باشد که از این تعداد با استفاده از جدول مورگان تعداد 52 نفر به به روش نمونه گیری طبقه ای به عنوان نمونه انتخاب شدند. در ادامه با استفاده از مدلAHP ، شاخص‌های مورد نظر، وزن دهی گردیده و بوسیله مدل تصمیم گیری چند معیاره ELECTRE، به تحلیل و ارزیابی نواحی هفتگانه شهر شاهرود بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند شهری پرداخته شده است.

در این پژوهش شاخص‌ها مطابق با جدول (1) به چهار شاخص عمده: اجتماعی- اقتصادی، کالبدی، زیست محیطی و دسترسی و همچنین شاخص‌های مذکور در مجموع به 36 زیر گروه  تقسیم شده اند.

 

جدول 1- شاخص‌هایمورد استفاده در پژوهش

نمایه شاخص	زیر گروه‌های شاخص کالبدی	وزن AHP	نمایه شاخص	زیر گروه‌های شاخص زیست محیطی	وزن AHP
1	تراکم ناخالص جمعیت ناحیه	0.066	20	سرانه کاربری پارک و فضای سبز	0.267
2	نسبت وسعت ناحیه از شهر	0.064	21	سرانه کاربری باغ و کشاورزی	0.194
3	درصد واحدهای مسکونی 100 تا 150 متر	0.057	22	تعداد درخت به ازای هر نفر	0.221
4	تعداد پروانه‌های ساختمانی 2 طبقه به بالا	0.058	23	معکوس سرانه تولید زباله	0.133
5	معکوس نسبت بافت فرسوده به ناحیه	0.057	24	سرانه انهار و مجاری آب	0.176
6	سرانه کاربری مسکونی	0.056	زیر گروه‌های شاخص اجتماعی- اقتصادی		وزن AHP
7	سرانه کاربری تجاری	0.048	25	سهم جمعیتی ناحیه	0.151
8	سرانه کاربری آموزشی	0.053	26	معکوس بعد خانوار	0.128
9	سرانه کاربری فرهنگی- هنری	0.049	27	تعداد خانوار در واحد مسکونی	0.119
10	سرانه کاربری تجهیزات	0.051	28	معکوس بار تکفل	0.119
11	سرانه کاربری  مذهبی	0.049	29	درصد باسوادی ناحیه	0.127
12	سرانه کاربری درمانی	0.055	30	درصد شاغلان	0.121
13	سرانه کاربری تفریحی- گردشگری	0.053	31	درصد دانش آموزان	0.109
14	سرانه کاربری آموزش-تحقیقات و فناوری	0.046	32	معکوس نرخ مرگ ومیر	0.123
15	سرانه اداری- انتظامی	0.048	زیر گروه‌های شاخص دسترسی		وزن AHP
16	سرانه کاربری صنعتی	0.048	33	نسبت معابر سواره به ناحیه	0.221
17	سرانه کاربری تأسیسات	0.049	34	سرانه کاربری پارکینگ	0.293
18	سرانه کاربری حمل ونقل و انبارداری	0.045	35	میزان مالکیت خودرو	0.266
19	سرانه کاربری ورزشی	0.046	36	نسبت معابر پیاده به ناحیه	0.212

(منبع: نگارنده)

 

در شاخص‌های رشد هوشمند شهری، بیشتر به تنوع کاربری اراضی، میزان دسترسی و کیفیت محیط زیست در ارتباط با تراکم جمعیت پرداخته می شود. از این رو سرانه کاربری‌ها مورد توجه بوده و هرچه تراکم ساختمانی، نسبت کاربری‌های مختلط و عمومی، فضای سبز و فضای پیاده رو به سایر کاربری‌های عمومی در سطح محله‌ها بیشتر باشد، نشانگر هوشمندتر بودن آن ناحیه است. در حقیقت، وجود کاربری‌های مختلط و دسترسی مناسب در ناحیه، با برطرف کردن نیازهای ساکنان محله‌های مختلف در همان ناحیه، باعث کاهش حجم سفر و ترافیک در شهر می شود. از سوی دیگر، رشد هوشمند به تمام شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و دسترسی توجه دارد.

1-6- محدوده و قلمرو پژوهش

محدوده مطالعاتی پژوهش، شهر شاهرود از توابع استان سمنان می‌باشد. این شهر در حاشیه شمالی دشت کویر و در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه با ارتفاعی معادل ۱۳۸۰ متر از سطح دریا و در شمال خاوری استان سمنان واقع شده است. تصویر (1) موقعیت جغرافیایی شهر شاهرود را بیان می‌دارد.

 

 

تصویر 1- موقعیت جغرافیایی شهر شاهرود

 

 

در پژوهش حاضر، هفت ناحیه شهر شاهرود، مطابق با تقسیمات کالبدی طرح جامع شهر، مورد بررسی قرار گرفته است. بر این اساس شهر به دو منطقه شرقی و غربی تقسیم می‌شود بطوریکه منطقه یک که نیمه غربی شهر را شامل می‌گردد به چهار ناحیه و منطقه دو که نیمه شرقی شهر را شامل می‌گردد به سه ناحیه تقسیم شده است. منطقه یک عمدتا مربوط به توسعه‌های اولیه شهر و منطقه دو مربوط به توسعه‌های جدید شهر می‌باشند. در این میان ناحیه سه با 633 هکتار، بزرگترین ناحیه و در مقابل ناحیه یک با 236 هکتار، کوچکترین ناحیه شهر به حساب می‌آیند.

همچنین ناحیه چهار با 23639 نفر به عنوان پرجمعیت ترین و ناحیه پنج با 12432 نفر به عنوان کم جمعیت ترین نواحی مطرح می‌باشند (مرکز آمار، 1390). جدول (2)، تقسیمات کالبدی شهر را همراه برخی مشخصات آن ارائه می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

جدول 2- تقسیمات کالبدی شهر شاهرود (سال 1390)

منطقه	ناحیه	مساحت (متر مربع)	تراکم خالص جمعیت (نفر در هکتار)	تراکم ناخالص جمعیت (نفر در هکتار)	جمعیت در سال 1390 (نفر)
منطقه 1	ناحیه 1	2361538.54	65.84	59.92	14150
	ناحیه 2	3253860.73	107.16	95.99	31235
	ناحیه 3	6335240.91	33.49	29.37	18605
	ناحیه 4	5889942.02	58.48	40.13	23639
منطقه 2	ناحیه 5	5717263.19	43.46	21.74	12432
	ناحیه 6	3959844.36	70.27	58.10	23006
	ناحیه 7	4304514.64	54.42	40.44	17407
شهر		318222041	58.54	44.14	140474

(منبع: مرکز آمار، 1390 ؛ مهندسین مشاور طرح معماری محیط، 1390)

 

 

2- دیدگاه‌ها و مفاهیم نظری پژوهش

هدف کلی توسعه، رشد و تعالی همه جانبه جوامع انسانی است، از این رو در فرایند برنامه ریزی برای دست یابی به توسعه در سیستم برنامه ریزی به توسعه و قرار گرفتن در مسیرآن، شناخت و درک شرایط و مقتضیات جوامع انسانی و نیازهای آنان در ابعاد مختلف، از جمله اقدامات ضروری در این زمینه‌هاست (رضوانی، 1:1382).

در پی اسکان بیش از 60 درصد جمعیت جهان در شهرها و تداوم این روند، آینده کره زمین را بیشتر با چشم اندازهای شهری مواجه نموده (رنه شورت، 220:1388) به طوریکه  سرانه و الگوی مصرف نامناسب منابع در شهرها، آن‌ها را در معرض ناپایداری بیشتر نسبت به روستاها قرار داده (صرافی، 7:1379) و مشکلات کالبدی، اجتماعی- اقتصادی فراوانی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه به وجود آورده است (پوراحمد و دیگران، 29:1388) می کند.  افزایش روزافزون جمعیت شهری علی الخصوص جمعیت فزاینده کلان شهرها، رشد بی برنامه و افقی شهری امری اجتناب ناپذیر است (زیاری و همکاران، 17:1391). الگوی رشد پراکنده باعث از بین رفتن اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و اراضی طبیعی شده و توسعه بر اساس چنین الگویی به لحاظ اجتماعی، اقتصادی و محیطی روند پایدار و مناسبی را طی نمی کند (علی الحسابی و عباسی، 2:1390). همچنین وقتی شهرها در نواحی جغرافیایی افزایش می‌یابند، رفت و آمدها نیز بیشتر می‌شود و با کمبود وسایل نقلیه عمومی در مناطق حومه ای با تراکم کم، باعث استفاده ساکنین از اتومبیل شخصی می‌شود (Stephen, 2008:11).

در دو دهه گذشته در پاسخ به شرایط ناپایدار شهرها، مثالواره توسعه پایدار شهری همانند مؤلفه اساسی تأثیرگذار بر چشم انداز بلندمدت جوامع انسانی مطرح شد (قرخلو و دیگران، 2:1388). توسعه پایدار، در واقع فرایند دربرگیرنده کیفیت اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی است که اعضای جوامع محلی را به تولید و بازساخت زندگی هدفمند برای تحقق ابعاد پایداری هدایت می کند (توکلّی نیا و استادی سیسی، 33:1388). در اواخر قرن بیستم با الهام از بنیان‌های علمی توسعه پایدار، رویکرد جدیدی با نام "شهرسازی نوین[1]" و "رشد هوشمند[2]" برای پایدار ساختن فرم فضایی شهرها مورد توجه قرار گرفته است (www.smartgrowth.org). این دیدگاه با مبانی نظری "شهر پایدار" و"شهر اکولوژیک" مد نظر است که در آن تلفیق کاربری‌های مسکونی و اشتغال با اولویت طراحی دسترسی پیاده، همسو است (زیاری، 381:1380). راهبرد رشد هوشمند در چارچوب نظریه توسعه پایدار شهری و حمایت از الگوی شهر فشرده بنا شده است (حسین زاده دلیر، 195:1387). در تقابل با رشد هوشمند، پراکندگی شهری[3] مطرح می‌باشد. اگرچه پراکندگی از زمان پیدایش اتومبیل وجود داشته است، اما خاستگاه آن به گسترش خانه سازی بعد از جنگ جهانی دوم می‌رسد (Basudeb, 2010:7). اولین بار ویلیام وایت[4] اصطلاح پراکندگی شهری را در در مقاله ای در سال 1958 استفاده نمود (2006:3 Soule,). پراکندگی عبارتست از توسعه بدون برنامه ریزی و بدون کنترل، ناهماهنگ و تک کاربری که در آن اختلاط کاربری وجود ندارد و به عنوان توسعه کم تراکم، خطی یا نواری، متفرق و جسته گریخته به نظر می‌رسد (قرخلو و زنگنه، 22:1388). رشد پراکنده بر اساس دگرگونی بنیان اقتصادی شهر، فراهم شدن امکان بورس بازی زمین، سیاست‌های سهل انگارانه شهرسازی و تصمیم گیری‌های ناگهانی برای توسعه شهری شکل می‌گیرد (اسماعیل پور، 74:1390). از سال 1970 برنامه ریزان شهری و حمل ونقل، برای برطرف ساختن اثرات منفی گسترش پراکنده شهرها، شروع به ترویج ایده جوامع و شهرهای فشرده کردند؛ پس از آن، ایده‌های متفاوتی ارائه شد که عمده ترین آن‌ها راهبرد "رشد هوشمند" بود (قربانی و نوشاد، 171:1387). اصطلاح رشد هوشمند اولین بار توسط پاریس انگلندرنینگ، شهردار ماری لند از سال 1994 تا 2002 باب شد (زیاری و همکاران، 82:1388). در راستای چنین تفکراتی، در اواخر دهه 1990، در ایالات متحده، جنبش رشد هوشمند همانند یک رویکرد جدید برنامه ریزی به وجود آمد (2007:6 Grant,). از نظر بولارد، این جنبش در جستجوی مدیریت رشد از راه ایجاد جوامع سالم، قابل سکونت و پایدار است (Bullard, 2007:3).

رشد هوشمند، اصطلاحی رایج برای یکپارچه سازی سیستم حمل و نقل و کاربری اراضی است که از توسعه‌های فشرده و کاربری‌های مختلط در مناطق شهری حمایت کرده و در تقابل با توسعه‌های اتومبیل محور و پراکنده در حاشیه شهر قرار می گیرد (Frank & et al, 2006:26). هر چند رشد هوشمند اصطلاح ساده ای است اما مفهومی پیچیده دارد و به مجموعه ای از اصول کاربری زمین و حمل و نقل که در تقابل با پراکندگی است، برمی گردد (Howard et al, 2004:204). انجمن بین المللی مدیریت شهری (ICMA[5]) تعریف جامعی از رشد هوشمند دارد که چنین است: توسعه ای که اقتصاد، اجتماع و محیط زیست را در برگیرد و چارچوبی برای جوامع تهیه می‌کند که در قالب آن تصمیم گیری‌ها مربوط به اینکه رشد در کجا و چگونه اتفاق بیفتد شکل می‌گیرد (G.Hevesi, 2004,21).

در حقیقت راهبرد رشد هوشمند، سعی در شکل دهی مجدد شهرها و هدایت آن‌ها به سوی اجتماع توانمند با دسترسی به محیط زیست مطلوب دارد (پور محمدی و قربانی، 102:1382) و توسعه فضایی را در برمی گیرد که تراکم بالای جمعیت در جوامع برنامه ریزی شده، طراحی فضاهای باز کوچک ولی با طراحی خوب و ایجاد روستا- شهرها که تلاشی برای خلق دوباره اتمسفر شهرهای گذشته می‌باشد، از اهداف آن می‌باشد (R.weeks, 2011:26). رشد هوشمند شهری در نهایت منجر به توسعه الگوی عمودی و فشردگی می شود که سطح کمتری از زمین را اشغال نموده، به ارتقای کیفیت زندگی جامعه، تنوع طراحی، توانمندسازی اقتصاد و ترقی مسائل زیست محیطی، افزایش سلامتی عمومی، تنوع و گوناگونی مسکن و فراهم آوردن شیوه‌های مختلف حمل و نقل می انجامد و با افزایش دسترسی، به کاهش سفرها و در نتیجه کاهش انتشار آلاینده‌ها و مصرف انرژی منجر می شود (رهنما و عباس زاده، 112:1385). به اعتقاد فیلنت شهرسازی جدید، رشد هوشمند و توسعه پایدار، همگی در راستای مدیریت رشد عمل می کنند (Flint, 2006:132). در حقیقت، رشد هوشمند، یک مفهوم ابزارمحور است که توافق چندانی در تعاریف آن وجود ندارد، اما طرفداران رشد هوشمند، بر اصول ده گانه آن که از سوی آژانس حفظ محیط زیست آمریکا (APA) ارائه شده، هم عقیده اند (Cowan, 2005:357; Yang, 2009:134). جدول (3) اصول ده گانه رشد هوشمند شهری را بیان می‌دارد:

جدول 3- اصول رشد هوشمند

ردیف	اصول	ردیف	اصول
1	کاربری مختلط	6	حفاظت از فضاهای باز، زمین‌های کشاورزی، زیبایی‌های طبیعی و نواحی زیست محیطی آسیب پذیر
2	قابل پیش بینی، عادلانه و از نظر هزینه ثمر بخش کردن تصمیمات توسعه	7	تقویت و جهت دهی توسعه به سمت اجتماعات موجود
3	ایجاد طیفی از گزینه‌ها و شیوه‌های مسکن	8	فراهم آوردن تنوعی از شیوه‌های حمل و نقل
4	بهره گیری از طراحی ساختمان‌های فشرده	9	ایجاد محلات با قابلیت پیاده روی
5	پرورش جوامعی ممتاز، جذاب با احساس قوی مکانی	10	تشویق به همکاری اجتماع و مسئولان (سرمایه گذاران ) در تصمیمات مربوط به توسعه

(EPA, 2010:5)

 

3- یافته‌های پژوهش

پس از جمع آوری داده‌ها با استفاده از پرسشنامه و تبدیل آن‌ها به داده‌های کمی از روش مقیاس دو قطبی، ماتریس داده‌های خام مطابق با جدول (4) تعریف شده و بعد از تشکیل ماتریس داده‌ها، فرایند مدل ELECTRE در 9 مرحله انجام پذیرفته است.

 

 

 

 

جدول 4- ماتریس دادها

شاخص‌ها نواحی شهر	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
ناحیه 1	59.92	0.74	61.62	274	0.36	51.20	1.12	2.36	0.51	0.45	0.65	1.21	0.24	0	0.46	0.02	0.46	44.12
ناحیه 2	95.99	1.02	56.12	152	0.21	49.42	2.10	3.14	0.92	0.84	1.11	1.46	0.56	0	0.69	0.07	0.51	39.14
ناحیه 3	29.37	1.99	59.14	113	0.44	62.30	1.51	4.12	0.41	1.02	0.64	1.34	0	1.33	1.12	0.24	1.45	71.41
ناحیه 4	40.13	1.85	48.12	212	0.31	56.70	1.44	2.15	0.26	1.12	0.74	0.46	0.62	7.36	3.56	0.19	1.12	51.12
ناحیه 5	21.74	1.80	51.44	192	0.14	44.12	0.89	3.12	0.34	0.81	1.02	0.24	0	0	4.01	0.62	0.84	41.56
ناحیه 6	58.10	1.24	44.61	135	0.25	41.62	1.01	1.90	0.65	0.95	0.96	0.26	0.12	0	1.01	0.14	0.52	36.11
ناحیه 7	40.44	1.35	58.74	151	0.12	48.45	0.81	2.52	0.74	1.12	0.89	0.31	0	0	2.12	0.95	1.95	89.55
شاخص‌ها نواحی شهر	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36
ناحیه 1	1.12	8.12	0.12	996	0.31	0	14150	0.33	1.10	0.41	99	0.39	0.21	0.06	21	0.21	0.05	0.33
ناحیه 2	0.45	2.21	0.17	654	0.45	1.11	31235	0.29	1.01	0.39	99	0.38	0.26	0.06	26	0.36	0.05	0.31
ناحیه 3	1.54	3.14	0.56	514	0.36	0	18605	0.28	0.89	0.29	98	0.36	0.29	0.06	31	0.41	0.05	0.29
ناحیه 4	0.85	2.25	7.12	212	0.26	0	23639	0.41	0.95	0.32	97	0.31	0.32	0.06	29	0.21	0.05	0.25
ناحیه 5	0.25	7.46	9.61	1651	0.24	4.56	12432	0.39	0.81	0.45	95	0.25	0.34	0.06	38	0.11	0.05	0.41
ناحیه 6	0.31	3.14	1.01	196	0.25	4.14	23006	0.36	0.99	0.38	98	0.21	0.31	0.06	29	0.16	0.05	0.29
ناحیه 7	1.61	4.12	0.14	451	0.31	0	17407	0.38	0.85	0.41	97	0.33	0.38	0.06	37	0.19	0.05	0.34

 

 

مرحله اول: تشکیلماتریسنرمالیزه

در این مرحله ماتریس تصمیم گیری موجود به یک ماتریس "بی مقیاس شده "با استفاده از رابطه (1) تبدیل و در جدول (5) ماتریس اعداد نرمالیزه ارائه شده است.

1)       

                         

 

 

جدول 5- ماتریس نرمالیزه (ماتریس R)

شاخص‌ها نواحی شهر	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
ناحیه 1	0.416	0.188	0.427	0.567	0.481	0.380	0.317	0.313	0.327	0.183	0.281	0.501	0.274	0.000	0.076	0.017	0.157	0.296
ناحیه 2	0.666	0.258	0.389	0.314	0.281	0.366	0.594	0.417	0.590	0.342	0.479	0.605	0.638	0.000	0.115	0.059	0.174	0.262
ناحیه 3	0.204	0.504	0.410	0.234	0.588	0.462	0.427	0.547	0.263	0.416	0.276	0.555	0.000	0.178	0.186	0.202	0.494	0.479
ناحیه 4	0.279	0.469	0.333	0.438	0.414	0.420	0.408	0.285	0.167	0.457	0.319	0.191	0.707	0.984	0.592	0.160	0.382	0.343
ناحیه 5	0.151	0.456	0.356	0.397	0.187	0.327	0.252	0.414	0.218	0.330	0.440	0.099	0.000	0.000	0.666	0.523	0.286	0.279
ناحیه 6	0.403	0.314	0.309	0.279	0.334	0.309	0.286	0.252	0.417	0.387	0.414	0.108	0.137	0.000	0.168	0.118	0.177	0.242
ناحیه 7	0.281	0.342	0.407	0.312	0.160	0.359	0.229	0.335	0.475	0.457	0.384	0.128	0.000	0.000	0.352	0.801	0.665	0.600
شاخص‌ها نواحی شهر	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36
ناحیه 1	0.414	0.626	0.010	0.460	0.367	0.000	0.255	0.355	0.439	0.406	0.383	0.454	0.260	0.378	0.259	0.310	0.378	0.389
ناحیه 2	0.167	0.170	0.014	0.302	0.533	0.177	0.564	0.312	0.403	0.386	0.383	0.442	0.321	0.378	0.321	0.531	0.378	0.365
ناحیه 3	0.570	0.242	0.047	0.237	0.427	0.000	0.336	0.301	0.355	0.287	0.380	0.419	0.359	0.378	0.382	0.605	0.378	0.342
ناحیه 4	0.315	0.173	0.592	0.098	0.308	0.000	0.427	0.441	0.379	0.317	0.376	0.361	0.396	0.378	0.358	0.310	0.378	0.295
ناحیه 5	0.093	0.575	0.800	0.762	0.284	0.729	0.224	0.419	0.323	0.445	0.368	0.291	0.420	0.378	0.469	0.162	0.378	0.483
ناحیه 6	0.115	0.242	0.084	0.090	0.296	0.662	0.415	0.387	0.395	0.376	0.380	0.245	0.383	0.378	0.358	0.236	0.378	0.342
ناحیه 7	0.596	0.318	0.012	0.208	0.367	0.000	0.314	0.408	0.339	0.406	0.376	0.384	0.470	0.378	0.456	0.280	0.378	0.401

 

مرحله دوم: تشکیل ماتریس بی مقیاس وزین

در این مرحله وزن دهی به شاخص‌ها به شرح جدول (6) از طریق مدل AHP صورت گرفته  است.

 

جدول 6- وزن‌های مستخرج از مدل AHP (ماتریس W)

شاخص‌ها	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
وزن	0.066	0.064	0.057	0.058	0.057	0.056	0.048	0.053	0.049	0.051	0.049	0.055	0.053	0.046	0.048	0.048	0.049	0.045
شاخص‌ها	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36
وزن	0.046	0.267	0.194	0.221	0.133	0.176	0.151	0.128	0.119	0.119	0.127	0.121	0.109	0.123	0.221	0.293	0.266	0.212

 

 

در ادامه ماتریس بی مقیاس وزین بر اساس رابطه (2)، در جدول (7) ارائه شده است.

 2)                                                                                

 

جدول 7- ماتریس بی مقیاس وزین (ماتریس V)

شاخص‌ها نواحی شهر	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
ناحیه 1	0.027	0.012	0.024	0.033	0.027	0.021	0.015	0.017	0.016	0.009	0.014	0.028	0.015	0.000	0.004	0.001	0.008	0.013
ناحیه 2	0.044	0.017	0.022	0.018	0.016	0.020	0.029	0.022	0.029	0.017	0.023	0.033	0.034	0.000	0.006	0.003	0.009	0.012
ناحیه 3	0.013	0.032	0.023	0.014	0.034	0.026	0.020	0.029	0.013	0.021	0.014	0.031	0.000	0.008	0.009	0.010	0.024	0.022
ناحیه 4	0.018	0.030	0.019	0.025	0.024	0.024	0.020	0.015	0.008	0.023	0.016	0.011	0.037	0.045	0.028	0.008	0.019	0.015
ناحیه 5	0.010	0.029	0.020	0.023	0.011	0.018	0.012	0.022	0.011	0.017	0.022	0.005	0.000	0.000	0.032	0.025	0.014	0.013
ناحیه 6	0.027	0.020	0.018	0.016	0.019	0.017	0.014	0.013	0.020	0.020	0.020	0.006	0.007	0.000	0.008	0.006	0.009	0.011
ناحیه 7	0.019	0.022	0.023	0.018	0.009	0.020	0.011	0.018	0.023	0.023	0.019	0.007	0.000	0.000	0.017	0.038	0.033	0.027
شاخص‌ها نواحی شهر	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36
ناحیه 1	0.019	0.167	0.002	0.102	0.049	0.000	0.039	0.045	0.052	0.048	0.049	0.055	0.028	0.046	0.057	0.091	0.101	0.082
ناحیه 2	0.008	0.045	0.003	0.067	0.071	0.031	0.085	0.040	0.048	0.046	0.049	0.053	0.035	0.046	0.071	0.156	0.101	0.077
ناحیه 3	0.026	0.065	0.009	0.052	0.057	0.000	0.051	0.039	0.042	0.034	0.048	0.051	0.039	0.046	0.084	0.177	0.101	0.073
ناحیه 4	0.014	0.046	0.115	0.022	0.041	0.000	0.064	0.056	0.045	0.038	0.048	0.044	0.043	0.046	0.079	0.091	0.101	0.063
ناحیه 5	0.004	0.154	0.155	0.168	0.038	0.128	0.034	0.054	0.038	0.053	0.047	0.035	0.046	0.046	0.104	0.047	0.101	0.102
ناحیه 6	0.005	0.065	0.016	0.020	0.039	0.117	0.063	0.050	0.047	0.045	0.048	0.030	0.042	0.046	0.079	0.069	0.101	0.073
ناحیه 7	0.027	0.085	0.002	0.046	0.049	0.000	0.047	0.052	0.040	0.048	0.048	0.046	0.051	0.046	0.101	0.082	0.101	0.085

مرحله سوم: مشخص نمودن مجموعه هماهنگی و مجموعه ناهماهنگی

مجموعه هماهنگ (C_kl) از گزینه‌های A_k و A_l مشتمل بر کلیه شاخص‌هایی است که  A_kبر A_l به ازای آن‌ها ترجیح داده می‌شود، یعنی طبق رابطه (3) خواهیم داشت:

       و      

 3)                           

در نتیجه:

4)                              

و برعکس زیر مجموعه مکمل به نام مجموعه ناهماهنگ (D_kl) مجموعه ای از شاخص‌هاست که به ازای آن‌ها داشته باشیم:

5)                                                  

در ادامه با توجه به رابطه‌های (4) و (5)، مقایسه زوجی گزینه‌های مورد مطالعه با توجه به شاخص‌های مورد نظر و همچنین با توجه به ماهیت شاخص‌ها مطابق با جدول (7)، انجام پذیرفته و در جدول (8) مطرح گردیده است. طبق جدول (8)، خانه‌هایی که با رنگ روشن مشخص شده، به عنوان مجموعه‌های هماهنگ و خانه‌هایی که با رنگ تیره مشخص شده اند به عنوان مجموعه‌های ناهماهنگ مطرح می‌باشند.

جدول 8- مجموعه هماهنگ و ناهماهنگ

نواحی	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36
C12
C13
C14
C15
C16
C17
C21
C23
C24
C25
C26
C27
C31
C32
C34
C35
C36
C37
C41
C42
C43
C45
C46
C47
C51
C52
C53
C54
C56
C57
C61
C62
C63
C64
C65
C67
C71
C72
C73
C74
C75
C76

 

مرحله چهارم: محاسبه ماتریس هماهنگی

ارزش ممکن از مجموعه هماهنگی (C_kl) به وسیله اوزان موجود از شاخص‌های هماهنگ در آن مجموعه اندازه گیری می‌شود. یعنی معیار هماهنگی برابر با مجموع اوزان (W_j) از شاخص‌هایی است که مجموعه (C_kl) را تشکیل می‌دهند، بدین صورت معیار هماهنگی (C_kl) بین A_k و A_l به قرار رابطه (6) خواهد بود: 6)                                     

 

معیار هماهنگی (C_kl) منعکس کننده اهمیت نسبی از A_k در رابطه با A_l است به طوریکه  خواهد بود. ارزش بیشتر از (C_kl) بدان مفهوم است که ارجحیت A_k بر A_l بیشتر است. بنابراین ارزش‌های متوالی از معیارهای (C_kl)، تشکیل ماتریس نامتقارن هماهنگی (C) را به شرح جدول (9) می‌دهد:

جدول 9- ماتریس هماهنگی (ماتریس C)

نواحی شهر	ناحیه 1	ناحیه 2	ناحیه 3	ناحیه 4	ناحیه 5	ناحیه 6	ناحیه 7
ناحیه 1	-	0.61	0.63	0.63	0.89	0.84	0.87
ناحیه 2	0.39	-	0.80	0.60	0.89	0.78	0.82
ناحیه 3	0.41	0.20	-	0.55	0.89	0.87	0.76
ناحیه 4	0.37	0.45	0.50	-	0.70	0.62	0.69
ناحیه 5	0.11	0.11	0.20	0.30	-	0.50	0.40
ناحیه 6	0.20	0.22	0.33	0.38	0.42	-	0.38
ناحیه 7	0.33	0.18	0.24	0.28	0.60	0.62	-

مرحله پنجم: محاسبه ماتریس ناهماهنگی

معیار ناهماهنگی نظیر به مجموعه (D_kl) بر عکس معیار (C_kl) نشان دهنده شدت بدتر بودن ارزیابی از A_k در رابطه با A_l می‌باشد. این معیار (d_kl) با استفاده از عناصر ماتریس (V) (با استفاده از امتیازات وزین شده) به ازای مجموعه ناهماهنگ (D_kl) طبق رابطه (7) محاسبه و در جدول (10)  مطرح گریده است: 7)                

 

 

جدول 10- ماتریس ناهماهنگی(ماتریس D)

نواحی شهر	ناحیه 1	ناحیه 2	ناحیه 3	ناحیه 4	ناحیه 5	ناحیه 6	ناحیه 7
ناحیه 1	-	0.83	0.43	0.43	0.33	0.19	0.21
ناحیه 2	1.00	-	1.00	0.55	0.44	0.28	0.40
ناحیه 3	1.00	0.50	-	0.50	0.63	0.24	0.75
ناحیه 4	1.00	1.00	1.00	-	0.30	0.75	1.00
ناحیه 5	1.00	1.00	1.00	1.00	-	1.00	1.00
ناحیه 6	1.00	1.00	1.00	1.00	0.90	-	1.00
ناحیه 7	1.00	1.00	1.00	0.90	0.57	0.80	-

مرحله ششم: محاسبه ماتریس هماهنگ موثر

ارزش‌های (C_kl) از ماتریس هماهنگی باید نسبت به یک ارزش آستانه سنجیده شوند تا شانس ارجحیت A_k بر A_l بهتر قضاوت گردد. این شانس در صورتی که (C_kl) از یک حداقل آستانه  تجاوز کند نیز بیشتر خواهد شد، یعنی باید . 

 را می‌توان به صورت متوسط از معیارهای هماهنگی به دست آورد:

 8)                               

بر اساس ، یک ماتریس بولین (F) تشکیل می‌دهیم به گونه ای که:

9)                        

10)                       

آنگاه هر عنصر واحد در ماتریس (F) نشان دهنده یک گزینه موثر بر دیگری است.

بنابراین در این مطالعه، حداقل آستانه برابر خواهد بود با:   

در نتیجه ماتریس هماهنگ موثر به شرح جدول (11) خواهد بود.

جدول 11- ماتریس هماهنگ موثر (ماتریسF)

نواحی شهر	ناحیه 1	ناحیه 2	ناحیه 3	ناحیه 4	ناحیه 5	ناحیه 6	ناحیه 7
ناحیه 1	-	1	1	0	1	1	1
ناحیه 2	1	-	1	1	1	1	1
ناحیه 3	1	0	-	1	1	1	1
ناحیه 4	0	0	0	-	1	1	0
ناحیه 5	0	0	1	0	-	0	0
ناحیه 6	0	0	0	1	1	-	0
ناحیه 7	0	0	1	1	1	0	-

 

مرحله هفتم: محاسبه ماتریس ناهماهنگ موثر

عناصر (d_kl) از ماتریس ناهماهنگ نیز همانند مرحله ششم باید نسبت به یک ارزش آستانه سنجیده شوند. این ارزش آستانه (d) را می‌توان به طریق ذیل محاسبه نمود:

 11)              

سپس یک ماتریس بولین (G) تشکیل می‌دهیم، به طوری که:

12)                      

13)                       

عناصر واحد در ماتریس (G) نشان دهنده روابط تسلط در بین گزینه‌ها می‌باشد.

بنابراین در این مطالعه، ارزش آستانه برابر خواهد بود با:     

در نتیجه ماتریس ناهماهنگ موثر به شرح جدول (12) خواهد بود:

 

 

جدول 12- ماتریس ناهماهنگ موثر (ماتریسG)

نواحی شهر	ناحیه 1	ناحیه 2	ناحیه 3	ناحیه 4	ناحیه 5	ناحیه 6	ناحیه 7
ناحیه 1	-	0	1	1	1	1	1
ناحیه 2	1	-	1	1	1	0	1
ناحیه 3	0	0	-	1	1	1	0
ناحیه 4	0	0	0	-	1	1	1
ناحیه 5	0	0	1	0	-	0	1
ناحیه 6	0	0	0	1	0	-	0
ناحیه 7	0	0	0	1	1	0	-

 

 

مرحله هشتم: محاسبه ماتریس کلی موثر

ماتریس کلی (E) نشان دهنده ترتیب ارجحیت‌های نسبی از گزینه‌ها است. عناصر مشترک (e_kl) به شرح رابطه (14) از دو ماتریس (F) و (G)، تشکیل ماتریس کلی موثر (E) را برای تصمیم گیری می‌دهد:

 

14)                                 

در این مطالعه ماتریس کلی (E) به شرح جدول (13) محاسبه گردیده است.

 

جدول 13- ماتریس کلی موثر (ماتریس E)

نواحی شهر	ناحیه 1	ناحیه 2	ناحیه 3	ناحیه 4	ناحیه 5	ناحیه 6	ناحیه 7
ناحیه 1	-	0	1	0	1	1	1
ناحیه 2	1	-	1	1	1	0	1
ناحیه 3	0	0	-	1	1	1	0
ناحیه 4	0	0	0	-	1	1	0
ناحیه 5	0	0	0	0	-	0	0
ناحیه 6	0	0	0	1	1	-	0
ناحیه 7	0	0	0	1	1	0	-

 

 

 

مرحله نهم: رتبه بندی گزینه‌ها

در پایان با توجه به امتیازات کسب شده، رتبه بندی نواحی مطابق با جدول (14) ارائه شده است. بدین منظور جمع سطرها در ماتریس (E) به عنوان امتیاز مثبت و جمع ستون‌ها در ماتریس (E) به عنوان امتیاز منفی خواهد بود و تفاضل امتیاز مثبت و منفی، امتیاز کل هر ناحیه را مطرح می‌دارد. در ادامه تصوی (2) رتبه بندی نواحی شهر را نشان می‌دهد.

 

جدول 14- رتبه بندی نواحی مورد مطالعه

نواحی شهر	امتیاز مثبت	امتیاز منفی	امتیاز کل	رتبه
ناحیه 1	4	1	3	2
ناحیه 2	5	0	5	1
ناحیه 3	3	2	1	3
ناحیه 4	2	4	2-	6
ناحیه 5	0	6	6-	7
ناحیه 6	2	3	1-	5
ناحیه 7	2	2	0	4

 

 

 

 

تصویر 2- رتبه بندی نواحی مورد مطالعه

 

 

4- نتیجه گیری و پیشنهادها

 

در این پژوهش نواحی شهر شاهرود با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره ELECTRE مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می‌دهد که به لحاظ میزان تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند شهری، ناحیه 2 وضعیت مطلوب تری را نسبت به مابقی نواحی دارد و در رتبه اول قرار گرفته است. همچنین نواحی 1 و 3 در رتبه‌های دو و سه و نواحی 7 ، 6 و 4 به ترتیب در رتبه‌های چهار، پنج و شش قرار دارند. در این میان ناحیه 5 در آخرین رتبه قرار گرفته و در مقایسه با دیگر نواحی، نامطلوب ترین وضعیت را به لحاظ تناسب با شاخص‌های رشد هوشمند شهری، دارا می‌باشد. با توجه به رتبه کسب شده در هر یک از نواحی توسط مدل ELECTRE، رشد شهر شاهرود در ناحیه 2 بیشترین تناسب را با رشد هوشمند شهری داشته و در مقابل ناحیه 5 کمترین تناسب را با رشد هوشمند شهری دارد و در این زمینه می‌بایست نواحی با رتبه پایین را جهت توسعه آتی شهر در کانون توجهات قرار داد. در این راستا پیشنهاداتی به شرح ذیل مطرح است:

 

• بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهر و استفاده بهینه از آن‌ها در راستای تامین نیازهای جدید شهری

• اجتناب از ورود اراضی مرغوب کشاورزی به داخل محدوده شهر

• لحاظ نمودن مقررات کارآمدتر در مقابله با مساله بورس بازی زمین در پیرامون محدوده شهر

• در اولویت قرار دادن استفاده از 20 درصد اراضی بایر درون شهری به منظور توسعه‌های جدید شهری

• انتقال پادگان شهر و همچنین شرکت ذغال سنگ البرز شرقی با مساحت 170 هکتار به خارج از شهر

• کاهش اندازه قطعات تفکیکی تا حد استاندارد و مطلوب شهری به منظور تامین فضای کافی جهت سکونت

 

 

 

منابع

 

ابراهیم زاده، عیسی و رفیعی، قاسم، (1388)، مکانیابی بهینه جهات گسترش شهری با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره 15، 70-45

 

اسماعیل پور، نجما، (1390)، بررسی رشد پراکنده بر نابودی اراضی کشاورزی صفاشهر و راهبردهای تعدیل آن، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال دوم، شماره چهارم، 96-73

 

پورمحمدی، محمدرضا، قربانی، رسول، (1382)، ابعد و راهبردهای پارادایم متراکم سازی فضاهای شهری، مجله مدرس علوم انسانی، شماره 29، 108-85

 

پوراحمد، احمد؛ اکبرپور سراسکانرود، محمد و ستوده، سمانه، (1388)، مدیریت فضای سبز شهری منطقه 9 شهرداری تهران، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، شماره 69، 50-29

 

پورمحمدی، رضا و جام کسری، محمد، (1390)، تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 25، شماره 100، 54-31

 

توکلی نیا، جمیله، استادی سیسی، منصور، (1388)، تحلیل پایداری محله‌های کلان شهر تهران با تاکید بر عملکرد شورایاری‌ها نمونه موردی محله‌های اوین درکه و ولنجک، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 70، 43-29

 

حسین زاده دلیر، کریم، (1387)، فرایند توسعه شهری و تئوری شهر متراکم، اولین همایش مدیریت توسعه پایدار در نواحی شهری، شهرداری تبریز

 

حیدری، اکبر، (1391)، تحلیل فضایی- کالبدی توسعه آتی شهر سقز با تاکید بر شاخص‌های رشد هوشمند شهری با استفاده از مدل آنتروپی شانون، مجله جغرافیا و توسعه شهری، شماره دوم، 94-67

 

حسین زاده دلیر، کریم و صفری، فاطمه، (1391)، تاثیر برنامه ریزی هوشمند بر انتظام فضایی شهر، مجله جغرافیا و توسعه شهری، شماره اول، 133-99

 

رهنما، محمد و عباس زاده، غلامرضا، (1385)،مطالعه تطبیقی درجه پراکنش/فشردگی کلان شهرهای سیدنی و مشهد، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 6، ص 128-101

 

رنه شورت، جان، (1388)، نظریه شهری، ترجمه کرامت الله زیاری و حافظ مهدنژاد و فریاد پرهیز، نشر دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول

 

رضوانی، علی اصغر، (1382)، رابطه شهر و روستا، نشر ماکان، تهران

 

زیاری، کرامت الله، حاتمی نژاد، حسین و ترکمن نیا، نعیمه، (1391)، درآمدی بر نظریه رشد هوشمند شهری، شهرداری‌ها، شماره 104، 19-17

 

زیاری، کرامت الله، (1380)، توسعه پایدار و مسئولیت برنامه ریزان شهری در قرن 21، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 160، 385-371

 

زیاری، کرامت الله؛ مهدنژاد، حافظ و پرهیز، فریاد، (1388)، مبانی و تکنیک‌های برنامه ریزی شهری، دانشگاه چابهار

 

شیعه، اسماعیل، (1381)، مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، تهر ان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت

 

صرافی، مظفر، (1379)، شهر پایدار چیست، نشریه مدیریت شهری، شماره 4، 13-6

 

ضرابی، اصغر؛ صابری، حمید، محمدی، جمال و وارثی، حمیدرضا، (1390)، تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند شهری نمونه موردی اصفهان، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 77، 17-1

 

علی الحسابی، مهران و عباسی، مریم، (1390)، نقش ساختار مطلوب شهر در رسیدن به اهداف رشد هوشمند، کنفرانس ملی توسعه پایدار و عمران شهری، موسسه آموزش عالی دانش پژوهان، اصفهان، 12-1

 

قربانی، رسول و نوشاد، سمیه، (1387)، راهبرد رشد هوشمند در توسعه شهری: اصول و راهکارها، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 12، ص 163-180

 

قرخلو، مهدی؛ عبدی بیگی کند، ناصح و زنگنه شهرکی، سعید، (1388)، تحلیل سطح پایداری شهری در سکونتگاه‌های غیر رسمی مورد شهر سنندج، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، شماره 69، 16-1

 

قرخلو، مهدی و زنگنه شهرکی، سعید، (1388)، شناخت الگوهای رشد کالبدی- فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمی مطالعه موردی تهران، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دوره 20، شماره 2، 40-19

 

مرکز آمار ایران، (1390)، سرشماری نفوس و مسکن 1390

 

مهندسین مشاور طرح معماری محیط، (1390)، طرح توسعه و عمران (جامع) و حوزه نفوذ شهر شاهرود

 

موسوی، میرنجف؛ سعیدآبادی، رشید و فهر، رسول، (1389)، مدل سازی توسعه کالبدی و تعیین مکان بهینه برای اسکان جمعیت شهر سردشت تا افق 1400 به روش دلفی و منطق بولین در محیط  GIS، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه ای، شماره ششم، سال دوم، 54-35

 

مهاجری، مهسا و زنگنه، پری، (1391)، رشد هوشمند شهری راهکاری برای کاهش آلودگی هوا در کلان شهرها، اولین کنفرانس مدیریت آلودگی هوا و صدا، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ص 8-1

 

یاراحمدی، امیر، (1378)، به سوی شهرسازی انسانگرا، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران

 

Alexander, D. & Tomalty, R., (2002), Smart Growth and Sustainable Development: Challenges, Solutions, and Policy Directions, Local Environment,Vol.7,No.4, pp.397-409.

 

Bullard, R.D., (2007), Growing Smarter Achieving Livable Communities, Environmental Justice, and Regional Equity, the MIT Press Cambridge, Massachusetts London, England.

 

Basudeb, B. (2010). Analysis of Urban Growth and Sprawl from Remote Sensing Data, Springer, Heidelberg Dordrecht, London

 

Cowan, R., (2005), The Dictionary of Urbanism, Streetwise Press.

 

EPA (environmental protection agency), (2010), Smart growth, A guide to developing and implementing greenhouse gas reduction programs, Local government climate and energy strategy guides. pp. 1-11.

 

Frank, L., Kavage, S., & Litman, T., (2006), Promoting public health through Smart Growth, British Columbia: Smart Growth BC, pp. 5-65.

 

Flint, A., (2006), This Land: the Battle over Sprawl and the Future of American, the Johns Hopkins University Press, Baltimore.

 

G.Hevesi, A. (2004). Smart Growth in New York State: A Discussion Paper, Comptroller's press office, Albany.

 

Grant, J., (2007), Encouraging Mixed Use in Practice. Incentives, Regulations, and Plans: The Role of States and Nation-states in Smart Growth Planning, Edited by Gerrit-Jan Knaap, Huibert, A. Haccoû, Kelly J. Clifton and John W. Frece, Published by Edward Elgar Publishing.

 

Howard, F. L., J. F. Richard. (2004). Urban Sprawl and Public Health, Island Press, Washington, Dc

 

Harrison, M., E. Stanwyck, B. Beckingham, O. Starry, B. Hanlone, and J. Ewcomerc. (2011). Smart Growth and the Septic Tank: Wastewater Treatment and Growth Management in the Baltimore Region, Land Use Policy, vol 29, pp 483– 492

 

Johanson, E.A.J., (1998), The Organization of Space in Development Press, Countries, Cambridge, Harvard University: p18

 

La Greca, P., L. Barbarossa, M. Ignaccolo, G. Inturri, and F. Martinico. (2011). The Density Dilemma, A Proposal for Introducing Smart Growth Principles in a Sprawling Settlement with in Catania Metropolitan Area, Cities 28, pp 527–535

 

R.Weeks, J. (2011).Population: An Introduction to Concepts and Issues, Cengage learning

 

Stephen A. R. (2008).Sustainable Development Handbook, the Fairmont Press, Inc

 

Soule, D. C. (2006).Urban Sprawl: A Comprehensive Reference Guide, the Green Wood Press, United State

 

www.smartgrowth.org/about, Retrieved 12 June 2011

 

Yang, F., (2009), If ‘Smart’ is ‘Sustainable’? An Analysis of Smart Growth Policies and Its Successful Practices, A Thesis Submitted to the Graduate Faculty in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Community and Regional Planning, Iowa State University Ames.

 

 

 

---

[1] . New Urbanism

[2] . Smart Growth

[3] . Urban sprawl

[4] . William H.whyte

[5]. international city/county management association

 

مراجع

 

منابع

ابراهیم زاده، عیسی و رفیعی، قاسم، (1388)، مکانیابی بهینه جهات گسترش شهری با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره 15، 70-45

اسماعیل پور، نجما، (1390)، بررسی رشد پراکنده بر نابودی اراضی کشاورزی صفاشهر و راهبردهای تعدیل آن، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال دوم، شماره چهارم، 96-73

پورمحمدی، محمدرضا، قربانی، رسول، (1382)، ابعد و راهبردهای پارادایم متراکم سازی فضاهای شهری، مجله مدرس علوم انسانی، شماره 29، 108-85

پوراحمد، احمد؛ اکبرپور سراسکانرود، محمد و ستوده، سمانه، (1388)، مدیریت فضای سبز شهری منطقه 9 شهرداری تهران، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، شماره 69، 50-29

پورمحمدی، رضا و جام کسری، محمد، (1390)، تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 25، شماره 100، 54-31

توکلی نیا، جمیله، استادی سیسی، منصور، (1388)، تحلیل پایداری محله‌های کلان شهر تهران با تاکید بر عملکرد شورایاری‌ها نمونه موردی محله‌های اوین درکه و ولنجک، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 70، 43-29

حسین زاده دلیر، کریم، (1387)، فرایند توسعه شهری و تئوری شهر متراکم، اولین همایش مدیریت توسعه پایدار در نواحی شهری، شهرداری تبریز

حیدری، اکبر، (1391)، تحلیل فضایی- کالبدی توسعه آتی شهر سقز با تاکید بر شاخص‌های رشد هوشمند شهری با استفاده از مدل آنتروپی شانون، مجله جغرافیا و توسعه شهری، شماره دوم، 94-67

حسین زاده دلیر، کریم و صفری، فاطمه، (1391)، تاثیر برنامه ریزی هوشمند بر انتظام فضایی شهر، مجله جغرافیا و توسعه شهری، شماره اول، 133-99

رهنما، محمد و عباس زاده، غلامرضا، (1385)،مطالعه تطبیقی درجه پراکنش/فشردگی کلان شهرهای سیدنی و مشهد، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 6، ص 128-101

رنه شورت، جان، (1388)، نظریه شهری، ترجمه کرامت الله زیاری و حافظ مهدنژاد و فریاد پرهیز، نشر دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول

رضوانی، علی اصغر، (1382)، رابطه شهر و روستا، نشر ماکان، تهران

زیاری، کرامت الله، حاتمی نژاد، حسین و ترکمن نیا، نعیمه، (1391)، درآمدی بر نظریه رشد هوشمند شهری، شهرداری‌ها، شماره 104، 19-17

زیاری، کرامت الله، (1380)، توسعه پایدار و مسئولیت برنامه ریزان شهری در قرن 21، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 160، 385-371

زیاری، کرامت الله؛ مهدنژاد، حافظ و پرهیز، فریاد، (1388)، مبانی و تکنیک‌های برنامه ریزی شهری، دانشگاه چابهار

شیعه، اسماعیل، (1381)، مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، تهر ان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت

صرافی، مظفر، (1379)، شهر پایدار چیست، نشریه مدیریت شهری، شماره 4، 13-6

ضرابی، اصغر؛ صابری، حمید، محمدی، جمال و وارثی، حمیدرضا، (1390)، تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند شهری نمونه موردی اصفهان، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 77، 17-1

علی الحسابی، مهران و عباسی، مریم، (1390)، نقش ساختار مطلوب شهر در رسیدن به اهداف رشد هوشمند، کنفرانس ملی توسعه پایدار و عمران شهری، موسسه آموزش عالی دانش پژوهان، اصفهان، 12-1

قربانی، رسول و نوشاد، سمیه، (1387)، راهبرد رشد هوشمند در توسعه شهری: اصول و راهکارها، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 12، ص 163-180

قرخلو، مهدی؛ عبدی بیگی کند، ناصح و زنگنه شهرکی، سعید، (1388)، تحلیل سطح پایداری شهری در سکونتگاه‌های غیر رسمی مورد شهر سنندج، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، شماره 69، 16-1

قرخلو، مهدی و زنگنه شهرکی، سعید، (1388)، شناخت الگوهای رشد کالبدی- فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمی مطالعه موردی تهران، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دوره 20، شماره 2، 40-19

مرکز آمار ایران، (1390)، سرشماری نفوس و مسکن 1390

مهندسین مشاور طرح معماری محیط، (1390)، طرح توسعه و عمران (جامع) و حوزه نفوذ شهر شاهرود

موسوی، میرنجف؛ سعیدآبادی، رشید و فهر، رسول، (1389)، مدل سازی توسعه کالبدی و تعیین مکان بهینه برای اسکان جمعیت شهر سردشت تا افق 1400 به روش دلفی و منطق بولین در محیط  GIS، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه ای، شماره ششم، سال دوم، 54-35

مهاجری، مهسا و زنگنه، پری، (1391)، رشد هوشمند شهری راهکاری برای کاهش آلودگی هوا در کلان شهرها، اولین کنفرانس مدیریت آلودگی هوا و صدا، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ص 8-1

یاراحمدی، امیر، (1378)، به سوی شهرسازی انسانگرا، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران

Alexander, D. & Tomalty, R., (2002), Smart Growth and Sustainable Development: Challenges, Solutions, and Policy Directions, Local Environment,Vol.7,No.4, pp.397-409.

Bullard, R.D., (2007), Growing Smarter Achieving Livable Communities, Environmental Justice, and Regional Equity, the MIT Press Cambridge, Massachusetts London, England.

Basudeb, B. (2010). Analysis of Urban Growth and Sprawl from Remote Sensing Data, Springer, Heidelberg Dordrecht, London

Cowan, R., (2005), The Dictionary of Urbanism, Streetwise Press.

EPA (environmental protection agency), (2010), Smart growth, A guide to developing and implementing greenhouse gas reduction programs, Local government climate and energy strategy guides. pp. 1-11.

Frank, L., Kavage, S., & Litman, T., (2006), Promoting public health through Smart Growth, British Columbia: Smart Growth BC, pp. 5-65.

Flint, A., (2006), This Land: the Battle over Sprawl and the Future of American, the Johns Hopkins University Press, Baltimore.

G.Hevesi, A. (2004). Smart Growth in New York State: A Discussion Paper, Comptroller's press office, Albany.

Grant, J., (2007), Encouraging Mixed Use in Practice. Incentives, Regulations, and Plans: The Role of States and Nation-states in Smart Growth Planning, Edited by Gerrit-Jan Knaap, Huibert, A. Haccoû, Kelly J. Clifton and John W. Frece, Published by Edward Elgar Publishing.

Howard, F. L., J. F. Richard. (2004). Urban Sprawl and Public Health, Island Press, Washington, Dc

Harrison, M., E. Stanwyck, B. Beckingham, O. Starry, B. Hanlone, and J. Ewcomerc. (2011). Smart Growth and the Septic Tank: Wastewater Treatment and Growth Management in the Baltimore Region, Land Use Policy, vol 29, pp 483– 492

Johanson, E.A.J., (1998), The Organization of Space in Development Press, Countries, Cambridge, Harvard University: p18

La Greca, P., L. Barbarossa, M. Ignaccolo, G. Inturri, and F. Martinico. (2011). The Density Dilemma, A Proposal for Introducing Smart Growth Principles in a Sprawling Settlement with in Catania Metropolitan Area, Cities 28, pp 527–535

R.Weeks, J. (2011).Population: An Introduction to Concepts and Issues, Cengage learning

Stephen A. R. (2008).Sustainable Development Handbook, the Fairmont Press, Inc

Soule, D. C. (2006).Urban Sprawl: A Comprehensive Reference Guide, the Green Wood Press, United State

www.smartgrowth.org/about, Retrieved 12 June 2011

Yang, F., (2009), If ‘Smart’ is ‘Sustainable’? An Analysis of Smart Growth Policies and Its Successful Practices, A Thesis Submitted to the Graduate Faculty in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Community and Regional Planning, Iowa State University Ames.

 

---

[1] . New Urbanism

[2] . Smart Growth

[3] . Urban sprawl

[4] . William H.whyte

[5]. international city/county management association