سنجش کیفیت ذهنی زندگی در محلات شهری با استفاده از مدل‌های تصمیم گیری چندمعیاره (مطالعه موردی: محلات کارمندان و اسلام آباد شهر زنجان)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 1، دوره 6، شماره 23، بهمن و اسفند 1394، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محسن احدنژاد^* ؛ سعید نجفی

دانشگاه زنجان

تاریخ دریافت: 25 اسفند 1393،  تاریخ بازنگری: 04 مرداد 1394،  تاریخ پذیرش: 22 بهمن 1394 

چکیده

کیفیت زندگی شهری­معمولاً از طریق شاخص‌های­ذهنی­حاصل از پیمایش و ارزیابی ادراکات و رضایت شهروندان از زندگی شهری و یا با استفاده از شاخص‌های عینی حاصل از داده‌های ثانویه و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخص‌ها اندازه گیری می‌شود. هدف پژوهش حاضر، سنجش­کیفیت زندگی نواحی شهر­­زنجان نمونه موردی­محلات کارمندان و اسلام آباد با استفاده از شاخص‌های­ذهنی است. داده‌های مورد نیاز با استفاده از پیمایش خانوارهای شهری در شهر زنجان جمع آوری شده است.برای سنجش کیفیت ذهنی زندگی از مدل‌های تصمیم گیری چندمعیاره Vikor و AHP و روش‌های­آماری از قبیل ­میانگین و­ تحلیل واریانس، ANOVA و T-testو تحلیل­و ارزیابی روابط آن با برخی از خصوصیات فردی استفاده شده است. نتایج حاصل نشان داد که اولاً میزان­رضایت ساکنین براساس­شرایط اجتماعی،فرهنگی و مذهبی،اقتصادی،کالبدی­و زیست محیطی درمحلات برنامه­ریزی­شده و سکونتگاه غیررسمی متفاوت است. ثانیاً کیفیت زندگی­خانوار با سطوح مختلف وضعیت شغلی،سطح تحصیلات، میزان­درآمد،میزان­سن،تعداد اتاق برای­خانوار­­ و تعداد خانوار در­مسکن در­محلات برنامه ریزی شده و­سکونتگاه غیررسمی تفاوت معناداری وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

کیفیت ذهنی زندگی؛ محلات شهری؛ شهر زنجان

عنوان مقاله [English]

Measuring Subjective Quality Of Life in Urban Neighborhoods by using Multi-Criteria Decision Models (Case study:Neighborhoods Karmandan and Islamabad Zanjan City)

نویسندگان [English]

M. Ahadnezhad؛ S. Najafi

Zanjan University

چکیده [English]

Quality of  life is  usually  measured  by subjective evaluation of obtained  of surveys  of citizens'  perceptions and  satisfaction  City  life  or  the  use  of  objective  indicators  derived from  secondary  data  and  rarely  using  both  types  of  indicators  are  measured. This  study assessed  the  quality  of  life of areas in Zanjan case Karmandan and Islamabad neighborhoods using subjective indicators. Data required using a city of  Zanjan  survey of urban households has been collected. To assess subjective quality of life models Multi Criteria Decision Making Vikor and AHP and Statistical methods such as mean and variance analysis, ANOVA and T-test analysis and evaluation of its relationship with some individual characteristics are used. Results of showed  that the first residents of satisfaction based on social conditions cultural and religious, economic, physical and environmental in neighborhoods planning and informal settlements vary. Second, quality of life households with different levels of, job status, education level, income level, age, number of rooms for the household and the number of households housing in informal settlements and  planned neighborhoods, there are significant differences.

کلیدواژه‌ها [English]

Subjective Quality Of Life - Urban Neighborhoods - Zanjan City

اصل مقاله

سنجش کیفیت ذهنی زندگی در محلات شهری با استفاده از مدل‌های تصمیم گیری چندمعیاره (مطالعه موردی: محلات کارمندان و اسلام آباد شهر زنجان)

 

محسن احدنژاد: سعید نجفی:

دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران*  دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

 

 

چکیده

کیفیت زندگی شهری­معمولاً از طریق شاخص‌های­ذهنی­حاصل از پیمایش و ارزیابی ادراکات و رضایت شهروندان از زندگی شهری و یا با استفاده از شاخص‌های عینی حاصل از داده‌های ثانویه و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخص‌ها اندازه گیری می‌شود. هدف پژوهش حاضر، سنجش­کیفیت زندگی نواحی شهر­­زنجان نمونه موردی­محلات کارمندان و اسلام آباد با استفاده از شاخص‌های­ذهنی است. داده‌های مورد نیاز با استفاده از پیمایش خانوارهای شهری در شهر زنجان جمع آوری شده است.برای سنجش کیفیت ذهنی زندگی از مدل‌های تصمیم گیری چندمعیاره Vikor و AHP و روش‌های­آماری از قبیل ­میانگین و­ تحلیل واریانس، ANOVA و T-test و تحلیل­و ارزیابی روابط آن با برخی از خصوصیات فردی استفاده شده است. نتایج حاصل نشان داد که اولاً میزان­رضایت ساکنین براساس­شرایط اجتماعی،فرهنگی و مذهبی،اقتصادی،کالبدی­و زیست محیطی درمحلات برنامه­ریزی­شده و سکونتگاه غیررسمی متفاوت است. ثانیاً کیفیت زندگی­خانوار با سطوح مختلف وضعیت شغلی،سطح تحصیلات، میزان­درآمد،میزان­سن،تعداد اتاق برای­خانوار­­ و تعداد خانوار در­مسکن در­محلات برنامه ریزی شده و­سکونتگاه غیررسمی تفاوت معناداری وجود دارد.

واژه‌های کلیدی: کیفیت ذهنی زندگی، محلات شهری، شهر زنجان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 - مقدمه

1 – 1- طرح مسأله

شهرنشینی یک پدیده ی مداومی است که امروزه بیش از 50 درصد جمعیت جهان در شهرها تمرکز دارند. بنابراین شهر نقش اساسی در رشد و توسعه اقتصادی منطقه ایفا می‌کند. این مراکز همزمان بیکاری، آموزش پیشرفته و خدمات شهری و تکنولوژی و نوآوری ارائه می‌دهد. کیفیت زندگی یک مفهوم پیچیده، چند بعدی، نسبی متاثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی و اجتماعی است که با اهداف متفاوتی در تحقیقات مختلف به کار برده می‌شود.

در سال 2010 سازمان بهداشت جهانی روز جهانی شهرنشینی و سلامت نام گذاری کرد که تاثیرات زندگی شهری را بر سلامت جسمی و ذهنی بشر را برجسته می‌کند. می‌توان دلیل آن را به خاطر افزایش دانش بشر دانست که کیفیت زندگی شهرها را با نابرابری‌های اجتماعی، جرایم شهری، فقر شهری و تراکم ترافیک روبه رو کرده است.

 علی رغم تمام این تاثیرات منفی شهرها همچنان نقش اساسی در توسعه بازی می‌کنند. آنها همچنین آموزش بالا، خدمات مخصوص و اشتغال ارائه می‌دهند. زمانی که ارزیابی از شرایط زندگی و رفاه در شهرها صحبت می‌شود ابعاد اقتصادی در تسخیر عوامل فوق الذکر زندگی شهری است. کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است که انعکاسی از بررسی ابعاد گوناگون است. اما دامنه ی کاربرد این اصطلاح متفاوت است(Eva. P. Alex. D. Yannis.P, 2011: 1). از دهه ی 1960 "کیفیت زندگی" به صورت گسترده در سراسر حوزه‌های علمی مورد بحث واقع شد و به تدریج به عنوان یک نگرانی عمده در میان مردم و دولتها توسعه یافت; Veenhoven, 2000) Diener and Suh, 2000 , 2000; Rahtz and ;Diener , 1986 Andrews). در بحث‌های مربوط به کیفیت زندگی، تنها زیستن مهم نیست، بلکه کیفیت آن دارای اهمیت است(Cramer,2004: 104). نگرانی از کیفیت زندگی یکی از مشخصه‌های جامعه ی معاصر است(Pacione,2003: 19). حیطه ی مربوط به کیفیت زندگی و سنجش آن شاید در هیچ زمانی به اندازه امروز وسیع نبوده است(قالیباف، 1390: 34). بهبود کیفیت زندگی همیشه در میان بسیاری از اهداف توسعه اجتماعی مطرح بوده است، شاخص‌های کیفیت زندگی براساس سطوح مختلف و تغییرات زمانی به طور گسترده به عنوان معیارهایی برای حاصل شدن رفاه مردم تبدیل شده اند. ادبیات گسترده مربوط در چهار دهه گذشته نشان می‌دهد که ارزیابی کیفیت زندگی بشر و نظارت بر تکامل محیط اجتماعی در شرایط پولی به تنهایی (به عنوان مثال، GNP) محققان را راضی نمی کند، به همین خاطر رضایت ذهنی از زندگی در محیط شهری را هم مورد توجه قرار می‌دهند. برای سنجش کیفیت زندگی عمدتاً از شاخص‌های عینی^[1] و ذهنی^[2]یا ترکیبی از دو استفاده می‌شود. اما در اندازه گیری‌ها اغلب شاخص‌های ذهنی یا عینی به طور مجزا فرض می‌شوند(Shin et al., 2003). رویکردهای ذهنی از پیمایش ادراک‌ها، ارزیابی‌ها و رضایت ساکنان از زندگی شهری به دست می‌آیند. در واقع کیفیت ذهنی زندگی، ادراک مردم از وضعیت زندگی شان را منعکس می‌سازد و با استفاده از شاخص‌های ذهنی اندازه گیری می‌شود. شاخص‌های ذهنی سطح رضایت ابراز شده توسط افراد و گروه‌ها را که اصطلاحاً بهزیستی ذهنی نامیده می‌شود، ارزیابی می‌کند. این شاخص‌ها مبتنی بر گزارشات شخصی افراد از ادراکاتشان در مورد جنبه‌های مختلف زندگی است و میزان رضایت افراد و گروه‌ها را از تامین نیازهایشان مورد بررسی قرار می‌دهند. در حالی که شاخص‌های عینی دلالت بر شرایط خارجی یا ملموس از زندگی دارد(2000, Foo, 2008, Das, 2009, et al , Senlier, 2010, et al , Tesfazghi).که اغلب از داده‌های ثانویه مانند داده‌های جمعیتی و اقتصادی- اجتماعی و گزارش‌های موجود از خدمات عمومی مشتق شده است(Teklay, 2012: 1).

2- 1 – اهمیت و ضرورت

رشد شتابان ناشی از مهاجرت‌های روستایی و بالا بودن نرخ رشد طبیعی جمعیت در شهر‌های کشور تاثیرات زیادی بر کیفیت زندگی ساکنین داشته است. شهر زنجان به عنوان یکی از شهرهای استان زنجان در سه دهه ی اخیر دارای نرخ رشد جمعیتی بالایی بوده است بطوریکه جمعیت آن از 215458 در سال 1365 به 386851 نفر در سال 1390 رسیده است. در این میان دو محله اسلام آباد به عنوان سکونتگاه غیررسمی و کارمندان به عنوان محله برنامه ریزی شده شهر زنجان دارای جمعیتی به ترتیب 39439 و 10238 نفر هستند. بنابراین طرح مسأله این تحقیق عمدتاً در فقدان مطالعات تجربی در زمینه کیفیت زندگی شهری در ایران و به ویژه در شهر زنجان خلاصه می‌شود، که این وضع یکی از انگیزه‌های انجام این مطالعه را شکل می‌دهد.

3 -1- اهداف

1 – سنجش کیفیت ذهنی زندگی و میزان رضایت از شاخص‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی در محلات اسلام آباد و کارمندان شهر زنجان

2 – بررسی تاثیرات خصوصیات فردی، اجتماعی، اقتصادی بر کیفیت زندگی ساکنین

4-1- پیشینه پژوهش

موضوع کیفیت زندگی سابقه چندانی در ایران ندارد، اما بحث عدالت اجتماعی و بطور اخص مبحث عدالت اجتماعی و نابرابری‌های فضایی درسطح شهرها از موضوعات مرتبط با کیفیت زندگی است که در ایران مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است(حاتمی نژاد، 1379، مرصوص؛ 1382 و شریفی، 1385). آگاهی از کیفیت زندگی شهروندان از مطالعات مورد علاقه ی محققان در کشورهای توسعه یافته می‌باشد(Bunge, 1975، Diener and Suh, 1999، 2006، Fahy and Cinneide,، Foo, 2000، Senlier et al, 2009، Tesfazghi, et al, 2010، Woldetinsaye, 2011). این مطالعات غالباً نشات گرفته از مطالعات جوامع غربی است. اما این مطالعات در کشورهای حال توسعه بخصوص ایران کمیاب هستند. در ارتباط با مطالعات کیفیت ذهنی زندگی می‌توان به مطالعات فوو در سال 2000 با 220 نمونه با جمعیت 3 میلیون نفر در آسیا، ابراهیم و چانگ در سال 2003 با 300 نمونه در آسیا، سانتوس و همکار در سال 2007 با 2400 نمونه در اروپا و همچنین می‌توان به مطالعات با ترکیب شاخص‌های ذهنی و عینی از جمله پرل در سال 2011 با حجم نمونه 69 و جمعیت 3726 نفر در اروپا و ویلدتنسی در سال 2011 با 410 نمونه و 220925 نفر در آفریقا اشاره کرد(Teklay, 2012: 11).

 

جدول 1: پژوهش‌های موردی تحقیق

محققان	عنوان پژوهش	محل آزمون	نتایج
بندرآبادی و همکار(1393)	ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی با تاکید بر اصول زیست پذیر در منطقه 22 تهران	تهران	نتایج حاصل نشانگر برخورداری مناسب در مسکن 0.86 و برخورداری نامناسب کالبدی 0.35 از لحاظ ابعاد عینی و مناسب بودن وضعیت مسکن با نمره 0.58 و محیط زیست 0.67 نسبت به وضعیت اقتصادی 0.44 و اجتماعی 0.46 از لحاظ ابعاد ذهنی است. همچنین بررسی آزمون‌های آماری همبستگی بین ابعاد ذهنی و عینی را با نمره 0.28 نشان نمی دهد.
پوراحمد و همکاران(1393)	سنجش کیفیت زندگی شهری مهاجران افغان مقیم ایران با رویکرد ذهنی	شهر رباط کریم	نتایج حاصل از پژوهش نشان دهنده ی این است که شرایط کیفیت زندگی مهاجران در شهر رباط کریم پایین و کمتر از متوسط ارزیابی شده است. که پایین ترین میزان رضایت مربوط به جنبه ی اقتصادی و تفریح و اوقات فراغت است. همچنین متغیرهای اجتماعی – فرهنگی آثار بیشتری در بالا رفتن میزان کیفیت زندگی دارند.
خادمی و همکار(1392)	ارزیابی کیفیت زندگی شهری	بافت فرسوده شهر آمل	بافت فرسوده شهر به لحاظ شاخص‌های کیفیت زندگی در زیر سطح متوسط قرار گرفته است و در این میان شهروندان از وضعیت اقتصادی نسبت به سایر مولفه‌ها ابراز نارضایتی بیشتری نموده اند.
پوراحمد وهمکاران(1391)	تحلیل طبقه بندی کیفیت زندگی شهری با روش SAW	بابلسر	نتایج پژوهش حاکی از یک رابطه معناداری بین کیفیت‌های مربوط به محیط‌های ساخته شده و سایر ابعاد کیفیت عینی زندگی بر حس رضایتمندی افراد می‌باشد.
خواجه شاهکوهی، علیرضا و همکاران(1391)	ارزیابی و سنجش شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی شهری	کاشان	نتایج تحقیق حاکی از آن است که در واقع بیشتر ساکنان شهر کاشان تا حد نسبتاً زیادی از کیفیت زندگی خو رضایت دارند. بررسی رابطه بین وضعیت اجتماعی- اقتصادی شهروندان و میزان رضایتمندی از مولفه‌های ذهنی کیفیت زندگی با استفاده از آزمون رگرسیون چند متغیره نشان از رابطه معناداری میان وضعیت اقتصادی – اجتماعی به عنوان متغیر مسقل و رضایتمندی ذهنی به عنوان متغیر وابسته است.
قالیباف محمد باقر و همکاران(1390)	ارزیابی کیفیت زندگی شهری	تهران، محله یافت آباد	نتایج حاکی از عدم مطلوبیت وضعیت کیفیت زندگی در زمینه‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی از دید جامعه ی نمونه در منطقه مورد مطالعه که تنها وضعیت حمل و نقل و ارتباطات در حد متوسطی ارزیابی شده است.
لطفی، صدیقه و همکار(1390)	تحلیل ابعاد عینی و ذهنی دسترسی به تسهیلات محله ای در کیفیت زندگی شهری	بافت قدیم، جدید و روستایی شهر مراغه	نتایج حاکی از اختلاف زیاد بین ابعاد عینی و ذهنی در محلات بافت جدید و کاهش این اختلافات در محلات بافت قدیم و روستایی است.
Teklay، Rishan(2012)	سازگاری و ناهنجاری در کیفیت زندگی: شاخص‌ها و سیاست‌های لازم برای برنامه ریزی شهری	ملکه شمال شرق اتیوپی	اندازه گیری کیفیت زندگی با استفاده از شاخصهای مسکن، دسترسی به خدمات عمومی، فضای سبز و درآمد خانوار و شناسایی دلایل سازگاری و ناهنجاری در شهر مِکِله شمال شرق اتیوپی پرداخته است. که نتایج حاکی از نابرابری کیفیت زندگی در تمام شاخصهای ذکر شده می‌باشد.
and SANTOS MARTIN (2007)	کیفیت زندگی شهری	شهر پرتو	نتیجه حاکی از این است که باید توجه ژرف به اثرات دو رویکرد کمّی و کیفی برای ارزیابی کیفیت زندگی داشته باشیم که نگاه منفرد و جدای از هم این دو رویکرد ممکن نمی باشد.
McCrea et.al(2006)	چگونگی ارتباط قوی بین شاخص‌های عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهری	جنوب شرقی کوئیزلند	نتایج پژوهش حاکی از ارتباط ضعیف میان شاخص‌های عینی و ذهنی است که در هنگام به کارگیری استنتاج‌ها باید مراقبت شود چرا که بهبودی در کیفیت ذهنی زندگی شهری اساس بهبود در کیفیت عینی زندگی شهری است.

ماخذ: نگارندگان، 1393

 

5-1- سوال‌های پژوهش

1 - سطح کیفیت ذهنی زندگی و میزان رضایت شهروندان از معرف‌های مختلف مربوط به قلمروهای اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، کالبدی، اقتصادی و زیست محیطی زندگی در محلات کارمندان و اسلام آباد شهر زنجان چگونه است؟

2 - کدام خصوصیات فردی تغییرات کیفیت زندگی در این محلات را تبیین می‌کنند؟

6 – 1 - فرضیات پژوهش

1 – سطح کیفیت ذهنی زندگی و میزان رضایت شهروندان از معرف‌های مختلف مربوط به شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، کالبدی، اقتصادی و زیست محیطی در محله اسلام آباد براساس آزمون‌های آماری و مدل‌های تصمیم گیری‌های چندمعیاره نسبت به محله کارمندان نامطلوب است.

2 - ارتباط معناداری میان خصوصیات فردی و تغییرات کیفیت زندگی در محلات مورد مطالعه وجود دارد.

7-1- روش تحقیق

این پژوهش عمدتاً مبتنی بر داده‌های اولیه است. برای جمع آوری اطلاعات اولیه پیمایش نمونه در محلات اسلام آباد و کارمندان شهر زنجان در سطح خانوار انجام شده است. جامعه آماری شامل تمام خانوارهای ساکن در شهر زنجان است که تعداد آنها براساس نتایج سرشماری سال 1390، 111392 خانوار می‌باشد. محلات اسلام آباد و کارمندان به ترتیب دارای 8073 و 3679 خانوار می‌باشند. اما با توجه به محدودیت‌های زمانی و مالی با استفاده از فرمول کوکران تعداد 288 خانوار به عنوان نمونه انتخاب شدند. پرسشنامه مورد استفاده از نوع بسته و طیف لیکرت 5 مقیاسی از کاملاً ناراضی 1 تا کاملاً راضی 5 تشکیل شده است. پرسشنامه منظور حاوی سوالاتی در مورد اطلاعات جمعیت شناختی و بعد ذهنی کیفیت زندگی است. در سوالات بخش ذهنی سعی شده میزان رضایت ادراک شده از شرایط عینی زندگی در قلمروهای اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، کالبدی، اقتصادی و زیست محیطی ارزیابی شود. جهت سنجش پایایی شاخص‌ها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن برای محله اسلام آباد 0.74 و برای محله کارمندان0.73 بدست آمده که نشان از پایایی مناسب تحقیق می‌باشد. از تکنیک‌های تصمیم گیری چندمعیاره از جمله ویکور و تصمیم گیری سلسله مراتبی و آزمون‌های آماری نظیر میانگین و تحلیل واریانس، ANOVA و T-test برای ارزیابی تاثیر خصوصیات فردی بر کیفیت زندگی استفاده شده است.

 

 

جدول 2: معیارها و زیرمعیارهای پژوهش

معیارهای اصلی	زیرمعیارها
اجتماعی، فرهنگی و مذهبی	ارتباط همسایگی، امنیت محله، آگاهی از امورات محله، حس تعلق، مشارکت در امور محله، تعداد افراد خانوار
کالبدی	رضایت از ابعاد مسکن، تعداد اتاق در مسکن، کیفیت بنا، مصالح نما، تسهیلات مسکن، امنیت تردد، وضعیت کوچه و خیابان، وضعیت دفع زباله، خدمات اوقات فراغت، خدمات عمومی محله
اقتصادی	درآمد خانوار
زیست محیطی	صداهای آزار دهنده (آلودگی صوتی)، فعالیت‌های آلوده کننده

ماخذ: نگارندگان: 1393

 

8 – 1- محدوده و قلمرو پژوهش

شهر زنجان با 380692 نفر جمعیت در سرشماری 1390 به عنوان اولین و بزرگ‌ترین نقطه شهری استان، یکی از شهرهای میانه اندام کشور محسوب می‌شود. محله اسلام‌آباد با 93.5 هکتار وسعت 29163 نفر جمعیت در سرشماری 1390 به عنوان یکی از محلات پرتراکم شهر زنجان در منطقه یک شهرداری (محروم‌ترین منطقه شهر) واقع شده است. این محله نیز به عنوان یکی از محلات فرودست این شهر که از نظر مدیریت شهری سکونتگاه غیررسمی خوانده می‌شود در شمال غربی شهر واقع شده است. با وجود اینکه تنها 1.8 درصد مساحت شهر را شامل می‌شود؛ 11.2 درصد از جمعیت شهر زنجان را در خود جای داده است. محله کارمندان یک محله‌ی برنامه‌ریزی‌شده در مدیریت شهری زنجان در شمال شرق این شهر با 83 هکتار وسعت و 11872 نفر جمعیت در سرشماری 1390 در منطقه یک واقع شده است. این محله از شمال به گاوازنگ، از غرب به آزادگان، از جنوب به خیابان کوچمشکی و از شرق به اراضی پایین کوه ختم می‌شود. این محله یکی از شهرک‌های کم نظیر شهر زنجان محسوب می‌شود که امروزه آپارتمان سازی و انبوه سازی در آن رواج یافته است.( بلوک آماری 1390).

 

جدول 3: خصوصیات جمعیتی محلات اسلام آباد و کارمندان و شهر زنجان(نتایج طرح تفصیلی، 1390)

شاخص	جمعیت(نفر)	مساحت(هکتار)	بعد خانوار	تعداد خانوار
شهر زنجان	380692	6272	3.4	110112
محله اسلام آباد	29163	93.5	3.6	8073
محله کارمندان	11872	83	3.2	3679

 

 

 

 

شکل 1: موقعیت محدوده مورد مطالعه در شهر زنجان(نقشه 2000: 1 شهر زنجان، 1393)

 

 

2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2 – 1 - مفهوم کیفیت زندگی

کیفیت زندگی یک مفهوم پیچیده، چند بعدی، نسبی متاثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی و اجتماعی است که با اهداف متفاوتی در تحقیقات مختلف به کار برده می‌شود. برای مثال لیو(1976) کیفیت زندگی را عنوانی جدید برای مفهوم قدیمی بهزیستی مادی و روانی مردم در محیط زندگی خود توصیف کرده است، فوو (2000) کیفیت زندگی را به عنوان رضایت همه جانبه ی افراد از زندگی تعریف می‌کند. بولینگ و ویندرسون(2001) کیفیت زندگی را در اصطلاح یک شیء گمشده یا فقدان یک چیز نسبت به چیز دیگر تعریف می‌کند. کاستانزا(2007) کیفیت زندگی را به عنوان میزان تامین نیازهای مورد نیاز انسان و در ارتباط با ادراک مردم از رفاه ذهنی تعریف می‌کند. از سوی دیگر سنلایر(2009) کیفیت زندگی را به عنوان ارتباط بین ادراک مردم، و تجربه ی آنها در فضایی که در آن زندگی می‌کنند، تعریف می‌کند. اخیراً تعریفی که از کیفیت زندگی به وسیله ی پرل (2011) ارائه شده است؛ که آن را اندازه گیری ویژگی‌های عینی و ذهنی از زندگی تعریف می‌کند. پس می‌توان در تعاریف مکاتب مختلف از کیفیت زندگی واژه‌هایی مانند احساس عمومی خوشبختی، حس مثبت از روابط اجتماعی و فرصت‌های بروز توانایی‌های فردی را مشاهده کرد(2006، al et، McCrea, 2009, Tesfazghi). کیفیت زندگی در اصطلاح ارزیابی تجربیات همه جانبه از زندگی بشر است (2007،al et،Costanza). آن می‌تواند از طریق یک وضعیت خاص که در آن اولویت‌های زندگی فردی یا جمعی و اولویت‌هایی که می‌توان با آن برخورد کرد را بیان کند(2011 &Campanera, Higgins). اندک تعریف مشخص تر از کیفیت زندگی توسط دیوید فلس و پری (1995) ارائه شده است که کیفیت زندگی را به عنوان ترکیبی از شرایط زندگی و رضایت براساس مقیاس اهمیت تعریف می‌کند. تعریف مفهومی و عملیاتی از کیفیت زندگی توسط چرچ (2004) پیشنهاد شد که کیفیت زندگی را معیاری از توانایی افراد برای اقدامات فیزیکی، عاطفی و اجتماعی درون محیط شان در یک سطح با انتظاراتشان تعریف می‌کند. این تعریف ارتباط کیفیت زندگی را با معیارها، حوزه‌ها و اهداف مشخص می‌کند. به هر حال تعاریف متفاوتی از کیفیت زندگی ارائه شده اما تمام مکاتب با این مفهوم که کیفیت زندگی مفهومی چند بعدی و دارای ویژگیهای عینی و ذهنی است موافقند (Lee, 2001 Siegel, & Efranty, ; M.J. Sirgy, Rapley, 2003). و با توجه به رشته‌های مختلف دخیل در مطالعات آن و تعاریف متفاوت، یک توافق اینکه کیفیت زندگی مربوط به شرح و ارزیابی از شرایط زندگی مردم در یک کشور یا منطقه خاص است؛ وجود دارد.

2 – 2 - مفهوم کیفیت ذهنی زندگی

کیفیت زندگی براساس رویکردهای فلسفی مختلفی توصیف می‌شود که سه رویکرد براساس دیدگاه‌های فلسفی

خاص، خواست و تجربیات افراد براساس یک زندگی خوب پایه ریزی شده است(,1997 Suh Diener &). براساس نظر داینر و سو (1997) نگرش سوم، رویکرد رفاه ذهنی یا رویکرد آمریکایی است. معیارهای ذهنی در واقع استنباط یا رضایتمندی افراد را از زندگیشان انعکاس می‌دهد که از طریق بررسی و مطالعه درک، روح از طریق رضایتمندی از زندگی شهری حاصل می‌شود. که فاکتورهایی مانند عواطف خوشایند یا ناخوشایند و رضایتمندی از زندگی را در نظر گرفته که در آن عواطف به معنای خشنودی یا عدم خشنودی از شرایط و رضایتمندی به معنی ارزیابی شخصی از هر دو شرایط عاطفی و شناختی بر اساس درجه ای از رضایت مندی است. بنابراین تحلیل رفاه ذهنی یک عنصر اساسی برای روشن شدن کیفیت زندگی است به هر حال، تنها رفاه ذهنی برای فهم مناسب کیفیت زندگی کافی نیست. داینر و سو (1997) برای محققانی که رویکردهای دیگری را در بررسی رفاه ذهنی کیفیت زندگی دلائلی ذکر می‌کنند. اولین دلیل پیشرفت اقتصادی ( که به عنوان مهمترین نقطه نظر کیفیت زندگی برای سیاستگذاران تلقی می‌شود) که ایمنی یا جنبه‌های جرم و جنایت مهم تلقی نمی شود. دومین دلیل اینکه مردم ممکن است همیشه از آنچه که تمام آنها می‌خواهند خوشحال نباشند. و سومین دلیل اینکه نادیده گرفتن عناصر مهمی مانند عشق و خودباوری در تجزیه و تحلیل بازار که کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند(,1997 Suh Diener &).در سنجش کیفیت زندگی با شاخص‌های ذهنی نیازی به ارتباط با شرایط عینی زندگی نیست(Santos et al, 2007). این شاخص‌ها نامشهود، غیرقابل مقایسه و بی ثبات اند و براساس ادراک فرد، رضایت و همچنین رفاه افراد اندازه گیری می‌شود. در مورد شاخص‌های ذهنی کمپل(1976) در ارزیابی کیفیت ذهنی زندگی بر سطح رضایت از زندگی به عنوان یک کل تاکید دارد. علاوه بر این رضایت از زندگی را تجربه و منعکس کننده ی دیدگاه‌های واقع بینانه برای سیاست گذاران در نظر می‌گیرد که به نظر می‌رسد مورد قبول تحقیقات بیشتری باشد(, 2003 Marans). علاوه بر آن افراد خودشان متخصص سنجش ازکیفیت زندگی براساس رفاه ذهنی که از طریق میزان رضایت حاصل می‌شود؛ هستند(Noll, 2002). اغلب از مقیاس لیکرت به عنوان یک روش اصلی برای سنجش کیفیت ذهنی زندگی استفاده می‌شود. برای مثال Das(2008) از 5 حالت لیکرت از بسیار راضی تا ناراضی استفاده کرده است در حالی که Tesfazghi, et al(2010) از 6 حالت لیکرت از کاملاً ناراضی به کاملاً راضی استفاده کرده است. اما کیفیت ذهنی زندگی نیز می‌تواند در نظر افراد، رضایت از زندگی با توجه به زندگی خود به عنوان یک کل اندازه گیری شود. درنتیجه اندازه گیری مستقیم واکنش‌های شناختی و عاطفی افراد از تمام زندگی خود همچنین دامنه‌های خاص زندگی برای درک رفاه ذهنی فرد بسیار مهم است (Das, 2008: 9).

بسیاری از محققان، استفاده از شاخص‌های ذهنی برای اندازه گیری کیفیت زندگی را سبب محدودیت‌های جدی می‌دانند. Veenhoven(2002) معتقد است منظم کردن شاخص‌های ذهنی نیازمند توضیح محدودیت استفاده از آنها است که این محدودیت‌ها عبارتند از:

1 - شاخص‌های ذهنی بی ثبات اند( تغییرات اساسی ادراک افراد در زمان).

2- قیاس ناپذیرند(بستگی به ملاک، ارزشها، تجارب زندگی، مقیاس‌های ذهنی که از فردی به فردی دیگر تغییرپذیرند).

3 - عدم وضوح اندازه گیری( ارزیابی که هر فردی نه تنها براساس مکانیسمی از ادراک منطقی بلکه مکانیسمی از اثرات عاطفه و احساسات) بنابراین سنجش آنها امکان پذیر نیست( Martin, 2007: 418 and Santos).

 

جدول 4: خلاصه ای از مطالعات کیفیت زندگی شهری

محققان	منطقه	اندازه مطالعه موردی	مجموع جمعیت (میلیون نفر)	حجم نمونه	مقیاس لیکرت	معیارهای کیفیت زندگی
Foo (2000)	آسیا	647.8	3.1	220	5	کیفیت ذهنی زندگی
Ibrahim & Chung (2003)	آسیا	NM	NM	300	5	کیفیت ذهنی زندگی
McCrea (2006)	اروپا	20,000	2.35	1610	5	کیفیت ذهنی و عینی زندگی
Santos et.al (2007)	اروپا	NM	NM	2400	5	کیفیت ذهنی زندگی
Das (2008)	آسیا	NM	NM	379	5	کیفیت ذهنی و عینی زندگی
Senlier et.al (2009)	اروپا	NM	NM	300	NM	کیفیت ذهنی و عینی زندگی
Tesfazghi(2010)	آفریقا	14,720	220,991	607	5	کیفیت ذهنی و عینی زندگی
Pearl, et. al(2011)	اروپا	254,5934	3,726	69	5	کیفیت ذهنی و عینی زندگی
Wildtinsy(2011)	آفریقا	NM	220,925	410	6	کیفیت ذهنی و عینی زندگی

(Teklay, 2012: 11)

 

 

3- تحلیل یافته‌ها

3 – 1 - مدل‌های تصمیم گیری چند معیاره

3 – 1 – 1 - مدل ویکور

روش ویکور (Vikor) حرف اختصاری عبارت صربی Vlse Kriterijumsk Optimizacija Kompromisno Resenje یکی از مدل‌های پرکاربرد در تصمیم گیری و انتخاب گزینه برتر می‌باشد. این مدل ازسال 1984 بر مبنای روش توافقی جمعی و با داشتن معیارهای متضاد تهیه شده و عموماً برای حل مسائل گسسته کاربرد دارد. در واقع مدل ویکور از طریق ارزیابی گزینه‌ها براساس معیارها، گزینه‌ها را اولویت بندی یا رتبه بندی می‌کند. در این مدل معیارها وزن دهی نمی شوند بلکه معیارها از طریق روش‌های دیگر ارزیابی می‌شود و سپس گزینه‌ها براساس معیارها و با ترکیب در ارزش معیارها، ارزیابی شده و رتبه بندی می‌شوند (غیاثی، مصطفی، بی تا: 1).

3 – 1- 1-1- مراحل تکنیک ویکور

مراحل روش، در یک مساله تصیم گیری چند معیاره، یا n معیار و m آلترناتیو به شرح ذیل است:

1 – تشکیل مایریس تصمیم

2 – تعیین بردار و وزن معیارها

3 – تعیین نقطه ایده آل مثبت و ایده آل منفی

4 – محاسبه مقدار سودمندی(S) و مقدار تاسف(R) برای هر گزینه

5 – محاسبه شاخص ویکور (Q) برای هر گزینه

6 – مرتب کردن گزینه‌ها براساس مقادیر S، R و Q

1 – تشکیل ماتریس تصمیم: ماتریس تصمیم با توجه به ارزیابی همه آلترناتیوها برای معیارهای مختلف ماتریس تصمیم به صورت زیر تشکیل می‌شود:

 

 

Xij عملکرد آلترناتیو i ام در رابطه با معیارj ام است.

2 – تعیین بردار وزن معیارها: در این مرحله با توجه به ضریب اهمیت معیارهای مختلف در تصمیم گیری، با استفاده از روشهایی مانند آنتروپی یا AHP و. .. بردار وزن تعریف می‌شود:

 

3 – تعیین نقطه ایده آل مثبت و منفی: برای هر معیار، بهترین و بدترینِ هر یک را در میان همه گزینه‌ها تعیین کرده و به ترتیب  و  می‌نامیم(در اینجا فرض شده fj از جنس سود است).

 

i = 1,2,…, m, j=1,2,…,n

 

اگر تمامی  را به هم پیوند بزنیم یک ترکیب بهینه با بیشترین امتیاز خواهد داد (نقطه ایده آل مثبت) و در مورد  نیز بدترین امتیاز (نقطه ایده آل منفی) ایجاد خواهد شد.

4 – محاسبه مقدار سودمندی(S) و مقدار تاسف(R) برای هر گزینه: در روش VIKOR مقادیر  برای اندازه رتبه بندی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 

 به عنوان ثبات تفسیر می‌شود و می‌تواند برای تصمیم گیرندگان اطلاعاتی پیرامون ماکزیمم مطلوبیت گروهی یا اکثریت را فراهم آورد. به طور مشابه  نیز به عنوان عدم ثبات تفسیر شده و اطلاعاتی پیرامون حداقل اثر فردی مخالف را برای تصمیم گیرندگان فراهم می‌آورد. و  بیانگر فاصله نسبی گزینه i ام از راه حل ایده آل مثبت (بهترین ترکیب) و  بیانگر حداکثر ناراحتی گزینه i ام از دوری از راه حل ایده آل مثبت می‌باشد.

5 – محاسبه شاخص ویکور: برای هر گزینه شاخص ویکور با رابطه زیر محاسبه می‌شود:

 

 

 

 

 

6 – رتبه بندی آلترناتیوها و پیش بینی راه حل توافقی: آلترناتیوها براساس مقادیر S و R و Q و به صورت نزولی مرتب می‌شوند(نقاده، بی تا، 2-3).

3 – 1- 2- مدل تحلیل سلسله مراتبی

فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) روشی است منعطف، قوی و ساده که برای تصمیم گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم گیری متضاد، انتخاب بین گزینه‌ها را با مشکل مواجه می‌سازد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش ارزیابی چند معیاری، ابتدا در سال 1980 به وسیله توماس ال ساعتی پیشنهاد گردید و تاکنون کاربردهای متعددی در علوم مختلف داشته است. این روش از پیچیدگی مفهومی تصمیم گیری به طور قابل توجهی می‌کاهد، زیرا تنها دو مولفه ( مقایسه دودوئی) در یک زمان بررسی می‌گردند. این روش شامل سه گام اصلی: الف) تولید ماتریس مقایسه دوتایی, ب) محاسبه وزن‌های معیار و ج) تخمین نسبت توافق است(زبردست، 1380: 1)

3 – 2 – بررسی و تجزیه و تحلیل فرضیه‌ها و سوال‌ها با استفاده از روش‌های کمّی و کیفی

3 – 2 – 1 - رضایت از ابعاد مختلف کیفیت زندگی با استفاده از آزمون‌های آماری

رضایت شهروندان از ابعاد مختلف کیفیت زندگی به مثابه ی ابزاری برای پایش و سنجش کیفیت زندگی آنان محسوب می‌شود. بویژه که این امر یکی از اهداف مهم دانش برنامه ریزی شهری است. در این پژوهش میزان رضایت شهروندان ساکنین محلات کارمندان به عنوان محله برنامه ریزی شده و اسلام آباد به عنوان سکونتگاه غیررسمی شهر زنجان مورد سنجش قرار گرفت. که این امر به ما کمک کرد تا میزان رضایت خانوار را از شاخص‌های کیفیت زندگی ارزیابی کنید. جدول 5 میانگین و انحراف معیار مولفه‌های کیفیت زندگی در محلات اسلام آباد و کارمندان شهر زنجان نمایش می‌دهد.

 

 

جدول 5: ارزش‌های میانگین رضایت از مولفه‌های مختلف کیفیت زندگی

شاخص‌های اصلی	مولفه‌ها	نام محله	میانگین	انحراف معیار
اجتماعی، فرهنگی و مذهبی	رضایت از ارتباط همسایگی	کارمندان	2.85	1.107
		اسلام آباد	3.65	.976
	رضایت از امنیت محله	کارمندان	3.48	.871
		اسلام آباد	3.47	1.161
	رضایت از آگاهی از امورات محله	کارمندان	3.33	.925
		اسلام آباد	2.70	1.120
	رضایت از احساس تعلق	کارمندان	3.86	.961
		اسلام آباد	3.39	1.185
	رضایت از مشارکت در امور محله	کارمندان	2.59	1.089
		اسلام آباد	2.32	1.224
	رضایت از تعداد افراد خانوار	کارمندان	3.27	1.146
		اسلام آباد	3.83	1.143
کالبدی	رضایت از ابعاد مسکن	کارمندان	4.03	.702
		اسلام آباد	2.66	1.186
	رضایت از تعداد اتاق در مسکن	کارمندان	3.83	.822
		اسلام آباد	2.59	1.250
	رضایت از کیفیت بنا	کارمندان	3.58	1.031
		اسلام آباد	1.82	.998
	رضایت از مصالح نما	کارمندان	3.54	.998
		اسلام آباد	1.72	.968
	رضایت از تسهیلات مسکن	کارمندان	2.90	.799
		اسلام آباد	1.40	.721
	رضایت از امنیت تردد	کارمندان	3.80	1.154
		اسلام آباد	3.33	1.434
	رضایت از وضعیت کوچه و خیابان	کارمندان	2.79	1.261
		اسلام آباد	2.83	1.118
	رضایت از وضعیت دفع زباله	کارمندان	3.85	.966
		اسلام آباد	3.05	1.139
	رضایت از خدمات اوقات فراغت	کارمندان	2.44	1.179
		اسلام آباد	1.89	1.106
	رضایت از خدمات عمومی محله	کارمندان	3.38	.887
		اسلام آباد	3.03	1.216
اقتصادی	رضایت از میزان درآمد ماهیانه	کارمندان	2.59	.859
		اسلام آباد	1.86	.855
زیست محیطی	رضایت از آلودگی صوتی	کارمندان	3.37	1.393
		اسلام آباد	3.61	1.144
	رضایت از فعالیت‌های آلوده کننده	کارمندان	2.67	1.238
		اسلام آباد	3.17	1.230

ماخذ: مستخرج از پرسشنامه

 

جهت بررسی این امر با توجه به داده‌های حاصل، از آزمون میانگین و تحلیل واریانس استفاده شد. نتیجه حاصل از کاربست این آزمون نشان می‌دهد که شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در محله اسلام آباد بطور میانگین 3.22 و در محله کارمندان بطور میانگین 3.23 می‌باشد. میانگین دو محله نیز 3.22 بدست آمده است. لذا با توجه به اینکه میانگین بدست آمده بالاتر از حد استاندارد(یعنی عدد 3) می‌باشد بنابراین میزان رضایت شهروندان در محلات اسلام آباد و کارمندان شهر زنجان از این شاخص‌ها در وضعیت مطلوبی ارزیابی شده است. شاخص‌های کالبدی در محله اسلام آباد بطور میانگین 2.43 و در محله کارمندان بطور میانگین 3.41 بدست آمده است. میانگین دو محله نیز 2.91 بدست آمده است. با توجه به اینکه میانگین محله کارمندان بالاتر از حد استاندارد حاصل شده بنابراین میزان رضایت ساکنین این محله نسبت به محله اسلام آباد در ارتباط با شاخص‌های کالبدی در وضعیت مطلوب ارزیابی شده در حالی که در محله اسلام آباد این میزان کمتر از حد استاندارد حاصل شده که نشانگر عدم رضایت ساکنین از این شاخص‌هاست. شاخص اقتصادی در محله اسلام آباد بطور میانگین 1.86 و در محله کارمندان بطور میانگین 2.58 بدست آمده است. میانگین هر دو محله نیز 2.22 حاصل شده است. با توجه به اینکه مقدار این شاخص در محله کارمندان بالاتر از میانگین بدست آمده نشانگر میزان رضایت بالاست اما در حالی که با توجه به اینکه مقدار محله اسلام آباد کمتر از حد میانگین حاصل شده نشانگر عدم رضایت ساکنین از وضعیت درآمد خود هستند. شاخص‌های زیست محیطی در محله اسلام آباد بطور میانگین 3.38 و در محله کارمندان بطور میانگین 3.02 بدست آمده است. میانگین هر دو محله 3.20 حاصل شده است. نکته ای که قابل ذکر است در مقایسه با سایر شاخص‌ها، شاخص‌های زیست محیطی مقدار 1 کاملاً راضی و مقدار 5 کاملاً ناراضی در نظر گرفته شده است. با توجه به اینکه مقدار بالاتر از حد استاندارد حاصل شده نشانگر عدم رضایت ساکنین از این شاخص‌هاست. بطور کلی، بررسی ارزش‌های میانگین مربوط به معرف‌های مختلف کیفیت زندگی نشان می‌دهد که در کارمندان به عنوان محله برنامه ریزی شده رضایت ساکنین در تمام شاخص‌ها بالاتر از حد میانگین حاصل شده و تنها شاخص اقتصادی پایین تر از این حد ارزیابی شده است در حالی که در اسلام آباد به عنوان سکونتگاه غیررسمی تنها رضایت از شاخص اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بالاتر از حد میانگین حاصل شده و 3 شاخص دیگر پایین تر حاصل شده اند(رک جدول 6).

 

 

جدول6: داده‌های حاصل از آزمون میانگین

نام محله	آماره	شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی	شاخص‌های کالبدی	شاخص اقتصادی	شاخص‌های زیست محیطی
محله اسلام آباد	میانگین	3.22	2.43	1.86	3.38
	فراوانی	145	145	145	145
	انحراف معیار	.608	.622	.854	1.04
	واریانس	.370	.387	.731	1.093
محله کارمندان	میانگین	3.23	3.41	2.58	3.02
	فراوانی	143	143	143	143
	انحراف معیار	.557	.527	.858	1.136
	واریانس	.311	.278	.737	1.292
کل	میانگین	3.22	2.91	2.22	3.20
	فراوانی	288	288	288	288
	انحراف معیار	.582	.756	.929	1.104
	واریانس	.340	.573	.863	1.221

ماخذ: مستخرج از پرسشنامه

 

 

شکل 2: موقعیت قرار گیری محلات کارمندان و اسلام آباد شهر زنجان در شاخص های کیفیت زندگی

 

اسلام آباد شهر زنجان در شاخص‌های کیفیت زندگی

3 – 2 – 2- رضایت از ابعاد مختلف کیفیت ذهنی زندگی با استفاده از مدل‌های تصمیم گیری چند معیاره

سنجش رضایت ذهنی ساکنان در تمام معیارها و زیرمعیارها براساس مدل Vikor و AHP بیانگر اختلاف آنها در محلات کارمندان و اسلام آباد است. رضایت ذهنی از تمام شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، کالبدی، اقتصادی و زیست محیطی در محله کارمندان به ترتیب 2.38، 16.18، 16.76، 10.73 درصد بسیار زیاد و 15.29، 2.65، 1.08، 3.31 درصد بسیار کم حاصل شده است. در حالی که در محله اسلام آباد میزان رضایت به ترتیب 9.45، 7.32، 6.67، 9.26 درصد بسیار زیاد و 8.77، 11.52، 14.44، 14.96 درصد بسیار پایین حاصل شده است. با توجه به وضعیت نامطلوب کیفیت زندگی در محله اسلام آباد، میزان رضایت از شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در وضعیت مطلوب و در بقیه ی شاخص‌ها در وضعیت نامطلوبی ارزیابی شده است. و برعکس با توجه به وضعیت مطلوب کیفیت زندگی در محله کارمندان، میزان رضایت از شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نسبتاً نامطلوب و مابقی زیرمعیارها در وضعیت عالی اظهار شده است(رک جدول 7).

 

جدول 7: تحلیل تطبیقی شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی، کالبدی، اقتصادی و زیست‌محیطی در محلات کارمندان و اسلام‌آباد شهر زنجان بر اساس مدل Vikor و AHP

نام محلات	شاخص‌ها	بسیار زیاد	زیاد	متوسط	کم	خیلی کم	مجموع	وزن‌ها
کارمندان	اجتماعی، فرهنگی و مذهبی	2.38	7.26	36.26	38.88	15.29	100	0.27
	کالبدی	16.18	37.23	35.67	8.27	2.65	100	0.48
	اقتصادی	16.76	44.59	30.54	7.03	1.08	100	0.16
	زیست محیطی	10.73	35.67	43.29	7.01	3.31	100	0.09
								1
اسلام آباد	اجتماعی، فرهنگی و مذهبی	9.45	33.65	26.05	22.08	8.77	100	0.27
	کالبدی	7.32	20.23	24.43	36.50	11.52	100	0.48
	اقتصادی	6.67	21.59	25.56	40.74	14.44	100	0.16
	زیست محیطی	9.26	31.66	21.52	22.60	14.96	100	0.09
								1

ماخذ: مستخرج از پرسشنامه

 

3 – 2 - 3- تاثیر خصوصیات فردی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی بر کیفیت زندگی

کیفیت ذهنی زندگی افراد می‌تواند متاثر از فاکتورهای فردی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیت شناختی باشد. در این راستا آنالیز واریانس یک طرفه و آزمون T برای مقایسه تغییرات کیفیت ذهنی زندگی پاسخگویان در طبقات مختلف بکار گرفته شده است. این مسأله به تشخیص معناداری آماری تغییرات کیفیت ذهنی زندگی با خصوصیات شخصی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیت شناختی پاسخگویان کمک می‌کند. نتایج آزمون در سطح اطمینان 99 درصد تاثیر معناداری خصوصیات فردی بر کیفیت ذهنی زندگی را نشان می‌دهد.(رک جدول 9). بطور کلی نتایج بدست آمده نشان داد که وضعیت شغلی، تحصیلات، میزان درآمد، سن، تعداد اتاق برای خانوار و تعداد خانوار در مسکن، به طور معناداری کیفیت زندگی را در محلات اسلام آباد و کارمندان شهر زنجان تحت تاثیر قرار می‌دهند. به عبارتی خانوار با درآمد و تحصیلات بالاتر، تعداد اتاق بیشتر، تعداد خانوار کمتر در مسکن، دارای شغل، کیفیت زندگی بالاتری دارند. اما طبق نتایج آزمون مالکیت مسکن، جنسیت، وضعیت تاهل تاثیر معناداری بر کیفیت زندگی خانوار ساکن در این محلات ندارند.

 

جدول8: خصوصیات فردی و میانگین و انحراف معیار

	نام محلات	N	Mean	Std. Deviation
جنسیت	کارمندان	143	1.04	.201
	اسلام آباد	145	1.06	.242
سن	کارمندان	143	2.77	.766
	اسلام آباد	145	2.10	1.026
وضعیت تاهل	کارمندان	143	1.05	.217
	اسلام آباد	145	1.08	.276
میزان تحصیلات	کارمندان	143	4.83	.964
	اسلام آباد	145	2.70	1.600
شغل	کارمندان	143	4.55	1.860
	اسلام آباد	145	2.68	1.480
مالکیت مسکن	کارمندان	143	1.08	.267
	اسلام آباد	145	1.12	.331
تعداد خانوار در مسکن	کارمندان	143	1.45	.527
	اسلام آباد	145	1.32	.644
تعداد اتاق مسکن	کارمندان	143	3.10	.719
	اسلام آباد	145	2.32	.716
میزان درآمد	کارمندان	143	2.59	.859
	اسلام آباد	145	1.86	.855

ماخذ: مسترج از پرسشنامه

جدول 9: آزمون تفاوت میانگین کیفیت زندگی برحسب خصوصیات فردی، اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی

		Levene's Test for Equality of Variances		t-test for Equality of Means
		F	Sig.	T	df	Sig. (2-tailed)	99% Confidence Interval of the Difference
							Lower	Upper
جنسیت	Equal variances assumed	2.367	.125	-.766 -.767	286 278.028	.444 .444	-.088 -.088	.048 .048
	Equal variances not assumed
سن	Equal variances assumed	27.232	.000	6.234 6.247	286 266.563	.000 .000	.389 .389	.943 .942
	Equal variances not assumed
وضعیت تاهل	Equal variances assumed	5.425	.021	-1.154 -1.156	286 272.089	.249 .249	-.110 -.110	.042 .042
	Equal variances not assumed
میزان تحصیلات	Equal variances assumed	75.488	.000	13.696 13.741	286 236.966	.000 .000	1.731 1.732	2.540 2.539
	Equal variances not assumed
شغل	Equal variances assumed	41.076	.000	9.410 9.395	286 270.617	.000 .000	1.349 1.348	2.376 2.377
	Equal variances not assumed
مالکیت مسکن	Equal variances assumed	7.244	.008	-1.331 -1.333	286 275.399	.184 .184	-.139 -.139	.045 .045
	Equal variances not assumed
تعداد خانوار در مسکن	Equal variances assumed	.335	.563	1.879 1.881	286 276.602	.000 .000	-.050 -.049	.310 .310
	Equal variances not assumed
تعداد اتاق مسکن	Equal variances assumed	.290	.590	9.234 9.234	286 285.901	.000 .000	.562 .562	1.000 1.000
	Equal variances not assumed
میزان درآمد	Equal variances assumed	1.615	.205	7.184 7.184	286 285.906	.000 .000	.464 .464	.987 .987
	Equal variances not assumed

ماخذ: مسترج از پرسشنامه

 

4- نتیجه گیری

سنجش ذهنی کیفیت زندگی از دیدگاه محققان مختلف داخلی و خارجی با اهداف متفاوت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در یافته‌های حاصل شده محققان دیدگاههای مشترکی بدست آمده اما آنچه در این پژوهش مورد توجه قرار گرفت سنجش ذهنی با استفاده از مدل‌های تصمیم گیری چندمعیاره (ویکو و تصمیم گیری سلسله مراتبی) است. یافته‌ها نشان از نارضایتی ساکنان محلات اسکان غیررسمی از کیفیت زندگی خود در برابر محلات برنامه ریزی شده است. استفاده از نتایج بدست آمده از سنجش کیفیت زندگی شهری می‌تواند در ایجاد استراتژی‌ها و سیاست‌های شهری برخورد با مسائل رهیافتی موثر بوده و باعث بهبود کیفیت زندگی شهروندان گردد.

نقطه شروع توسعه اجتماعات انسانی شکل گرفتن درک درستی از نیازهای مردم و پس از آن پایش دستاوردهای توسعه است. سنجش کیفیت زندگی ابزار مناسبی برای چنین درکی عرضه می‌کند، زیرا مطالعه کیفیت زندگی راهی بین مسئولان محلی و شهروندان برای تعاملی سازنده که منجر به تفسیر و بحث در مورد موضوعات کلیدی موثر بر زندگی مردم می‌شود، باز می‌کند. معمول ترین شیوه برای سنجش کیفیت زندگی، توسعه شاخص‌های کیفیت زندگی است. در بسیاری از کشورها مجموعه ای از شاخص‌ها برای سنجش و پایش کیفیت زندگی در سطوح ملی، منطقه ای، شهری و محلی ایجاد شده است. نتایج مربوط به مدل‌های تصمیم گیری چند معیاره نشان از نارضایتی ساکنان محله اسلام آباد از وضعیت اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی محله و رضایت از وضعیت اجتماعی، فرهنگی و مذهبی است. در مقابل در محله کارمندان میزان رضایت از تمام شاخص‌ها در سطح مطلوبی ارزیابی شده است. همچنین بررسی ارزش‌های میانگین مربوط به معرف‌های مختلف کیفیت زندگی نشان می‌دهد که در کارمندان به عنوان محله برنامه ریزی شده رضایت ساکنین در تمام شاخص‌ها بالاتر از حد میانگین حاصل شده و تنها شاخص اقتصادی پایین تر از این حد ارزیابی شده است در حالی که در اسلام آباد به عنوان سکونتگاه غیررسمی تنها رضایت از شاخص اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بالاتر از حد میانگین حاصل شده و 3 شاخص دیگر پایین تر حاصل شده اند. دانستن اینکه کدام یک از خصوصیات پاسخگویان تاثیر معناداری بر کیفیت زندگی در محلات کارمندان و اسلام آباد شهر زنجان دارند، اهمیت دارد. نتایج حاصل از آنالیز واریانس یک طرفه و آزمون تی – تست برای مقایسه امتیاز میانگین کیفیت ذهنی زندگی خانوار نشان داد که تفاوت آماری معناداری در کیفیت زندگی پاسخگویان با سطوح مختلف وضعیت شغلی، سطح تحصیلات، میزان درآمد، سن، تعداد اتاق برای خانوار و تعداد خانوار در مسکن در محلات برنامه ریزی شده و سکونتگاه غیررسمی وجود دارد. به عبارتی خانوار با درآمد و تحصیلات بالاتر، تعداد اتاق بیشتر مسکن، تعداد خانوار کمتر در مسکن، دارای شغل، کیفیت زندگی بالاتری دارند. اما طبق نتایج آزمون مالکیت مسکن، جنسیت، وضعیت تاهل تاثیر معناداری بر کیفیت زندگی خانوار ساکن در این محلات ندارند.

 

منابع

بندرآبادی، علیرضا و همکار(1393) ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی با تاکید بر اصول شهر زیست پذیر در منطقه 22 تهران، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال پنجم، شماره شانزدهم،

بلوک آماری(1390) سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زنجان

پوراحمد، احمد و همکاران(1393) سنجش کیفیت زندگی شهری مهاجران افغان مقیم ایران با رویکرد ذهنی(مطالعه موردی: شهر رباط کریم)، پژوهش‌های جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دوره 2، شماره 1، بهار، ص1-15.

پور احمد، احمد و دیگران،1391، تحلیل طبقه بندی کیفیت زندگی شهری با روش SAW، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 44، شماره ی 4.

حاتمی نژاد، حسین(1379) عدالت اجتماعی و شهر: ناهمگونی فضایی محلات شهر مشهد، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.

خواجه شاهکوهی، علیرضا و همکاران(1391) ارزیابی و سنجش شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی شهری؛ مطالعه موردی: شهر کاشان، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 30، پاییزو زمستان، صص 285-296

زبردست، اسفندیار (1380) کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مجله هنرهای زیبا. شماره 10.

شریفی، عبدالنبی(1385) عدالت اجتماعی و شهر: تحلیلی بر نابرابریهای منطقه ای در شهر اهواز، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران

غیاثی، مصطفی(بی تا) روش Vikor، نشر پایگاه علمی – پژوهشی پارس مدیر.

قالیباف، محمد باقر و همکاران(1390) ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه ی موردی: محله یافت آباد)، جغرافیا (فصلنامه علمی – پژوهشی انجمن جغرافیای ایران) – سال نهم – شماره 31

لطفی، صدیقه و همکار(1390) تحلیل ابعاد عینی و ذهنی دسترسی به تسهیلات محله ای در کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: بافت قدیم، جدید و روستایی شهر مراغه)، نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی،شماره 45، ص 75-86

مرصوص، نفیسه(1382) تحلیل فضایی عدالت اجتماعی در شهر تهران، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس.

نقاده، حمیده(بی تا) روش Vikor، نشر پایگاه علمی – پژوهشی پارس مدیر.

Avndrews F , Withey SB.(1976) “Social indicators of well-being: Americans perceptions of quality of life”. Plenum, New York

Bunge, M.(1975) “What is a quality of life indicators”, Social indicators Research, 2(1), 65-79

Bowling, A., and Windsor, J, (2001) “Towards the Good Life: A Population Survey of Dimension of Quality of life”, Journal of Happiness Studies, 2(1), 55- 82.

Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C. , Bond, I., Boumans, R., … Snapp, R,(2007)” Quality of life: An approach integrating opportunities”, human needs, and subjective well-being. Ecological Economics, 61(2-3), 267-276

Church, M. C. (2004)” The conceptual and operational definition of quality of life” ,a systematic of the literature Texas A&M University.

Cramer, V., Torgersen, S. and Kringler, E. (2004)” Quality of life in a city, the effect of population density”, Social Indicators Research 69.

Diener, E. and Lucas, R, E. (2000)” Explaining Differences in Societal Levels of Happin relative standards, need fulfillment, culture and evaluation theory”. In Journal Happiness Studies, 1, 41-78.

Diener E, Suh EM,Lucas RE, Smith HL (1999) “Subjective well-being: three decades of progress”. Psycholo Bull 125(2): 276 – 302.

Das, D.(2008)” Urban Quality of life: A Case Study of Guwahati”. Social indicators Research, 88(2), 297- 310

Diener. E, and Suh. E.(1997)” Mearing quality of life: Economic, Social, and Subjective indicators”. Social Indicators Reseaech, 40(1), 189- 216

Foo, T. S. (2000)”Sublective assessment of urban quality of life in Singapore(1997-1998)”. Habitat international, 24(1), 31-49

Fahy, F. and Cinneide, M.O. (2006) “Community-base quality of life indicators for urban areas as derived in Galway City, Ireland”. Paper presented at the 4^th

Felce, D., & Perry, J. (1995”. Quality of life: Its definition and measurement”. Research in Developmental Disabilities, 16(1), 51-74

McCrea, R., Shyy, T.K. and Stimson, R.,(2006)” What is the strength of the link between objective and subjective indicators of urban quality of life?” Applied Research in Quality of Life, 1(1): 79-96.

Pearl, d. C., Cabral, P., and Mateu, J.(2011)” Mapping the Quality of life Experience in Alfama: A case study Lisbon, Portugal”. In B. Murgante, O. Gervasi, A. Iglesias, D. Taniar and B. Apduhan(Eds), Computational Science and its Applications – ICCSA 2011(vol 6782, pp. 269-283): Springer Berlin / Heidelberg

Shin, D. C., Rutkowski, C. P., and Park, C. M. (2003)” The Quality of life in Korea: Comparative and Dynamic perspectives”, Social Indicators Research, 62-63(1), 3-16

SANTOS.L.D and MARTINS.I(2007)” MONITORING URBAN QUALITY OF LIFE: THE PORTO EXPERIENCE”, social Indicators Research, 411-425

Teklay,Rishan(2012) “Adaptation and Dissonance in Quality Of Life: Indicators for urban planning and policy making “,Enschede, the Netherlands, march

Tesfazghi, E. S., Matinez, J. A., and Verplanke, J.J.(2010)”Variability of quality of life at small scales: Addis Ababa, Kirkos Sub-City”. In: Social Indicators research,98(2010)1, pp./3-88

Veenhoven, R.(2002)” Why social policy needs subjective indicators”. Social Indicators Research. 58, pp. 33-45

Woldetinsaye, S. G. (2011)” Analyzing variation of urban quality of life using participatory aproach in Addis Ababa, Ethiopia: a case study of kirkos sub-city”. University of Twente Faculty of Geo-Information and Earth Observation ITC, Enschede.

 

 

 

 

---

[1]- Objective

[2]- Subjective

مراجع

بندرآبادی، علیرضا و همکار(1393) ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی با تاکید بر اصول شهر زیست پذیر در منطقه 22 تهران، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال پنجم، شماره شانزدهم،

بلوک آماری(1390) سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر زنجان

پوراحمد، احمد و همکاران(1393) سنجش کیفیت زندگی شهری مهاجران افغان مقیم ایران با رویکرد ذهنی(مطالعه موردی: شهر رباط کریم)، پژوهش‌های جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دوره 2، شماره 1، بهار، ص1-15.

پور احمد، احمد و دیگران،1391، تحلیل طبقه بندی کیفیت زندگی شهری با روش SAW، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 44، شماره ی 4.

حاتمی نژاد، حسین(1379) عدالت اجتماعی و شهر: ناهمگونی فضایی محلات شهر مشهد، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.

خواجه شاهکوهی، علیرضا و همکاران(1391) ارزیابی و سنجش شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی شهری؛ مطالعه موردی: شهر کاشان، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 30، پاییزو زمستان، صص 285-296

زبردست، اسفندیار (1380) کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مجله هنرهای زیبا. شماره 10.

شریفی، عبدالنبی(1385) عدالت اجتماعی و شهر: تحلیلی بر نابرابریهای منطقه ای در شهر اهواز، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران

غیاثی، مصطفی(بی تا) روش Vikor، نشر پایگاه علمی – پژوهشی پارس مدیر.

قالیباف، محمد باقر و همکاران(1390) ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه ی موردی: محله یافت آباد)، جغرافیا (فصلنامه علمی – پژوهشی انجمن جغرافیای ایران) – سال نهم – شماره 31

لطفی، صدیقه و همکار(1390) تحلیل ابعاد عینی و ذهنی دسترسی به تسهیلات محله ای در کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: بافت قدیم، جدید و روستایی شهر مراغه)، نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی،شماره 45، ص 75-86

مرصوص، نفیسه(1382) تحلیل فضایی عدالت اجتماعی در شهر تهران، پایانامه دوره دکتری جغرافیا گرایش برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس.

نقاده، حمیده(بی تا) روش Vikor، نشر پایگاه علمی – پژوهشی پارس مدیر.

Avndrews F , Withey SB.(1976) “Social indicators of well-being: Americans perceptions of quality of life”. Plenum, New York

Bunge, M.(1975) “What is a quality of life indicators”, Social indicators Research, 2(1), 65-79

Bowling, A., and Windsor, J, (2001) “Towards the Good Life: A Population Survey of Dimension of Quality of life”, Journal of Happiness Studies, 2(1), 55- 82.

Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C. , Bond, I., Boumans, R., … Snapp, R,(2007)” Quality of life: An approach integrating opportunities”, human needs, and subjective well-being. Ecological Economics, 61(2-3), 267-276

Church, M. C. (2004)” The conceptual and operational definition of quality of life” ,a systematic of the literature Texas A&M University.

Cramer, V., Torgersen, S. and Kringler, E. (2004)” Quality of life in a city, the effect of population density”, Social Indicators Research 69.

Diener, E. and Lucas, R, E. (2000)” Explaining Differences in Societal Levels of Happin relative standards, need fulfillment, culture and evaluation theory”. In Journal Happiness Studies, 1, 41-78.

Diener E, Suh EM,Lucas RE, Smith HL (1999) “Subjective well-being: three decades of progress”. Psycholo Bull 125(2): 276 – 302.

Das, D.(2008)” Urban Quality of life: A Case Study of Guwahati”. Social indicators Research, 88(2), 297- 310

Diener. E, and Suh. E.(1997)” Mearing quality of life: Economic, Social, and Subjective indicators”. Social Indicators Reseaech, 40(1), 189- 216

Foo, T. S. (2000)”Sublective assessment of urban quality of life in Singapore(1997-1998)”. Habitat international, 24(1), 31-49

Fahy, F. and Cinneide, M.O. (2006) “Community-base quality of life indicators for urban areas as derived in Galway City, Ireland”. Paper presented at the 4^th

Felce, D., & Perry, J. (1995”. Quality of life: Its definition and measurement”. Research in Developmental Disabilities, 16(1), 51-74

McCrea, R., Shyy, T.K. and Stimson, R.,(2006)” What is the strength of the link between objective and subjective indicators of urban quality of life?” Applied Research in Quality of Life, 1(1): 79-96.

Pearl, d. C., Cabral, P., and Mateu, J.(2011)” Mapping the Quality of life Experience in Alfama: A case study Lisbon, Portugal”. In B. Murgante, O. Gervasi, A. Iglesias, D. Taniar and B. Apduhan(Eds), Computational Science and its Applications – ICCSA 2011(vol 6782, pp. 269-283): Springer Berlin / Heidelberg

Shin, D. C., Rutkowski, C. P., and Park, C. M. (2003)” The Quality of life in Korea: Comparative and Dynamic perspectives”, Social Indicators Research, 62-63(1), 3-16

SANTOS.L.D and MARTINS.I(2007)” MONITORING URBAN QUALITY OF LIFE: THE PORTO EXPERIENCE”, social Indicators Research, 411-425

Teklay,Rishan(2012) “Adaptation and Dissonance in Quality Of Life: Indicators for urban planning and policy making “,Enschede, the Netherlands, march

Tesfazghi, E. S., Matinez, J. A., and Verplanke, J.J.(2010)”Variability of quality of life at small scales: Addis Ababa, Kirkos Sub-City”. In: Social Indicators research,98(2010)1, pp./3-88

Veenhoven, R.(2002)” Why social policy needs subjective indicators”. Social Indicators Research. 58, pp. 33-45

Woldetinsaye, S. G. (2011)” Analyzing variation of urban quality of life using participatory aproach in Addis Ababa, Ethiopia: a case study of kirkos sub-city”. University of Twente Faculty of Geo-Information and Earth Observation ITC, Enschede.