مطالعه محور شیرازی به عنوان یک مفصل شهری در دسترسی به بخش مرکزی مشهد

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 8، دوره 6، شماره 23، بهمن و اسفند 1394، صفحه 133-154   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مژگان پورعماد؛ محمد اجزاء شکوهی^* ؛ محمدرحیم رهنما؛ براتعلی خاکپور

دانشگاه فردوسی مشهد

تاریخ دریافت: 07 تیر 1393،  تاریخ بازنگری: 04 اردیبهشت 1395،  تاریخ پذیرش: 22 دی 1394 

چکیده

یکی ازچالش‌هایپیشرودرکلانشهرهایامروز دسترسی فضاهایشهریاست؛ امروزه شاهد کاهشکیفیت محیطشهریدربافت مرکزی پایتخت معنوی ایران هستیم. حرممطهرحضرترضا(ع)بهعنوانیکمحدودهخاصشهریزائرانومراجعانبسیاری داردو از پتانسیل‌هایانسانیواجتماعیبالاییبرخوردار استومی‌تواندیکفضایشهریمناسب رافراهمکند،ولی به علت مشکلاتناشیازانواعتداخل‌هاسوارهوپیاده؛ نحوهحضوروحرکتزائریندراینمسیرهاو...چهره این خیابان شلوغ و فاقد ویژگی‌های مثبت هویتی است. هدف از پژوهش حاضر شناخت سازمان بصری رفتاری خیابان و تحلیل مناظر شهری از طریق برداشت گره‌ها و نشانه‌ها در طول محور شیرازی است. مشکلات حرکت پیاده در محور ورود به حرم مطهر مورد مطالعه قرار می‌‌گیرد و پیشنهاداتی جهت ارتقاء کیفیت محیطی و ساماندهی آینده محور داده خواهد شد. این بررسی به صورت موردی در محور شیرازی در شهر مشهد صورت گرفته است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است و برای گردآوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی (توزیع پرسشنامه و مشاهده) و نیز مصاحبه و گفتگو با متخصصان فعال در این زمینه انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق زائرین و شهروندان حاضر در خیابان شیرازی مشهد می‌‌باشند که نمونه‌ای به حجم 183 نفر با ابزار پرسشنامه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. نتایج حاکی است؛ عدم رضایت‌مندی زائرین و شهروندان در خیابان شیرازی در رابطه با عرضسوارهرووپیادهرو بخصوص در مراسم مذهبی و اعیاد و نیز عدم رضایت در دسترسی‌های شهری به علت عدم رعایت مقررات شهرسازی و معماری؛ اغتشاشبصریوعدمهمخوانیمبلمان؛وجودسدمعبر؛ کیفیتنامناسبپیادهرو و کمبود پار کینگ است و رابطه معنادار آن در بخش زائرین با کمبود فضاهای بازعمومیوسبز در این محور. بنابراین، برای ارتقاء سیمای محور شیرازی باید؛ استفاده از کاربری ترکیبی؛ ساماندهی کاربری‌ها و کانون‌ها با حفظ محوریت حرم مطهر؛ رعایت معماری اسلامی ایرانی؛ تقویت فضا‌های باز شهری و سبز در قالب گره‌های شهری در تقاطع‌ها و ایجاد نقاط مکث از طریق عقب رفتگی بدنه ساختمان‌ها که به هویت خیابان به عنوان یکمفصل شهری کمک می‌‌کند.

کلیدواژه‌ها

خیابان؛ حرم مطهر؛ زائرین؛ پایتخت معنوی؛ الگو‌های رفتاری

عنوان مقاله [English]

Detailed pivotal study Shirazi as a city in the Central District of Mashhad access

نویسندگان [English]

M. Pooremad؛ M. Ajza Shokoohi؛ M.R Rahnama؛ B. Khakpoor

چکیده [English]

Detailed pivotal study Shirazi as a city in the Central District of Mashhad access

کلیدواژه‌ها [English]

street, shrine, pilgrims, Intellectual Capital

اصل مقاله

مطالعه محور شیرازی به عنوان یک مفصل شهری در دسترسی به بخش مرکزی مشهد

 

چکیده

یکی از چالش‌های پیش رو در کلانشهرهای امروز دسترسی فضاهای شهری است؛ امروزه شاهد کاهش کیفیت محیط شهری در بافت مرکزی پایتخت معنوی ایران هستیم. حرم مطهر حضرت رضا (ع)به عنوان یک محدوده خاص شهری زائران و مراجعان بسیاری دارد و از پتانسیل‌های انسانی و اجتماعی بالایی برخوردار است و می‌تواند یک فضای شهری مناسب را فراهم کند، ولی به علت مشکلات ناشی از انواع تداخل‌ها سواره و پیاده؛ نحوه حضور و حرکت زائرین در این مسیرهاو...چهره این خیابان شلوغ و فاقد ویژگی‌های مثبت هویتی است. هدف از پژوهش حاضر شناخت سازمان بصری رفتاری خیابان و تحلیل مناظر شهری از طریق برداشت گره‌ها و نشانه‌ها در طول محور شیرازی است. مشکلات حرکت پیاده در محور ورود به حرم مطهر مورد مطالعه قرار می‌‌گیرد و پیشنهاداتی جهت ارتقاء کیفیت محیطی و ساماندهی آینده محور داده خواهد شد. این بررسی به صورت موردی در محور شیرازی در شهر مشهد صورت گرفته است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است و برای گردآوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی (توزیع پرسشنامه و مشاهده) و نیز مصاحبه و گفتگو با متخصصان فعال در این زمینه انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق زائرین و شهروندان حاضر در خیابان شیرازی مشهد می‌‌باشند که نمونه‌ای به حجم 183 نفر با ابزار پرسشنامه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. نتایج حاکی است؛ عدم رضایت‌مندی زائرین و شهروندان در خیابان شیرازی در رابطه با عرض سواره رو و پیاده رو بخصوص در مراسم مذهبی و اعیاد و نیز عدم رضایت در دسترسی‌های شهری به علت عدم رعایت مقررات شهرسازی و معماری؛ ا غتشاش بصری و عدم همخوانی مبلمان؛ وجود سد معبر؛ کیفیت نامناسب پیاده رو و کمبود پار کینگ است و رابطه معنادار آن در بخش زائرین با کمبود فضاهای باز عمومی و سبز در این محور. بنابراین، برای ارتقاء سیمای محور شیرازی باید؛ استفاده از کاربری ترکیبی؛ ساماندهی کاربری‌ها و کانون‌ها با حفظ محوریت حرم مطهر؛ رعایت معماری اسلامی ایرانی؛ تقویت فضا‌های باز شهری و سبز در قالب گره‌های شهری در تقاطع‌ها و ایجاد نقاط مکث از طریق عقب رفتگی بدنه ساختمان‌ها که به هویت خیابان به عنوان یک مفصل شهری کمک می‌‌کند.

واژه‌های کلیدی: خیابان؛ حرم مطهر؛ زائرین؛ پایتخت معنوی؛ الگو‌های رفتاری

 

 

 

1- مقدمه

در لغتنامه دهخدا، خیابان به معنای گلزار ودر فرهنگ ما، خیابان، مکانی مصفا و مفرح و سرسبز می باشد ،امروز، خیابانها، محل تردد اتوبوسها، کامیونها، تاکسی‌ها واتومبیل‌های شخصی و نظایر آن است و دشمن سرسبزی، هوای سالم، آرامش و ... به شمار می روندتا قبل از انقلاب صنعتی، اندازه و تناسبات عناصرشکل دهندة شهر، برمبنای مقیاس انسانی و الگوی جابه جایی‌ها نیز بر اساس حرکت فرد پیاده بود؛(قریب1383 ) به دنبال تفکر مدرنیسم و نقش اتومبیل شخصی از اهمیت فضاهای پیاده در فضای شهری کا سته شد و نتیجه ای جز ازمیان رفتن

سرزندگی و حیات بخشهای مرکزی شهرهااین روند در بر نداشت(عباس زادگان 1383) استاندارد خیابانها در دهه‌هاى 1930 تا 1950 قانونمند شد. در این سالها،روانى تردد وسایل نقلیه از اهداف اصلى طراحى خیابانها قلمداد می‌‌شد گرچه این قضیه همه جا وجود نداشت، اما مشخصه‌هاى پیاد ه روها نیز جزو یکى ازوجوه استانداردسازى خیابانها قرار گرفت در دهة 1990 ، مجدداً ساخت پیاد ه روها در این, شهر اجبارى شد(2007Rivilin)

خیابان مهمترین فضای عمومی یک شهر است بطور کلی امروزه تقریبا در تمامی شهر‌های دنیا وابستگی به ماشین باعث افزایش سطح خیابان در شهر شده است در کشورهای غربی تا 75 درصد به خیابان و اتو بان و... در نظر گر فته می‌‌شود (بحرینی 1384 )خیابان چهار چوب؛ بدنه و ساختار اصلی فرم هر شهر را تشکیل می‌‌دهد و یکی از عوامل تعیین کننده فرم هر شهر شبکه خیابانهای آن است که نمایانگر ارزشهای هویت مند است که در کالبد شهر انعکاس می‌‌یابد خیابانها در حقیقت فضای عمومی شهر هستند که با ایجاد ارتباط بین بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف شهر همانند شریان در بدن آن را زنده و پویا نگه می‌‌دارد (بحرینی 1384 )و محیطی متناسب با مقیاس انسانی که با گا مهای افراد پیاده و نه با سرعت تندحرکت وسایط نقلیه موتوری تنظیم شده باشد(تیبالدز، 1385 ) پایه گذار مطالعات بصری در مقیاس شهری کوین لینچ است تعریف او در سیمای شهر بر پنج عامل استوار است «راه»، «لبه»، «محله»، «گره» و «نشانه»، که راه ، ممکن است خیابان باشد، پیاده رو باشد، جاده، خطوط زیرزمینی تراموا و یا خطوط راه آهن باشد . ارتباط راه با سایر عناصر شهر، پیوستگی یا انفصال راه با بافت شهر، ونقش راه در جهت یابی افراد در شهر و ایجاد تصویر از شهر می پردازد؛ خیابان دارای تعریف مشخص و عناصر مشخص و آنچه که مرتبط با نیازهای حسی و یا حتی جسمی افراد است، بطور ذاتی ثابت است، تنها شکل ظهور آن است که متفاوت می گرد؛ به عبارت دیگر وضعی راپیش آورد که پس از دیداری از شهر تصویر یا شناسائی ذهنی شهر بسهولت قابل تجسم باشد؛ تفکیک مناسب قطعات زمین، طراحی منطقی و با کیفیت شبکه‌های دسترسی سواره و پیاده در انطباق با ویژگیهای بوم شناختی وگره‌ها پیش بینی فضاهای جمعی، توجه به عناصری چون لبه‌های شهری و نشانه‌های شهری محلات راهها ،می تواند در دستیابی به سیمای شهری مطلوب و خوانا مؤثر باشد، نقاط شاخص موجود در این منطقه که می توانند چه از نظرذهنی و چه از نظر عینی در سازمان فضایی مؤثر واقع شوند شناسایی شده و مورد توجه قرار گیرند به همین دلیل لزوم طراحی و برنامه ریزی شهری و ساماندهی عناصر کالبدی بیش از پیش در ارتقاء کیفیت سیمای شهری این محدوده مؤثر خواهد بود امروزه خیابانها به علت عدم انطباق با نیازها و خصوصیات الگو‌های رفتاری به صورت محل‌هایی نامن؛ زشت؛ خطر ناک؛ شلوغ و پر سرو صدا و پر دغدغه تبدیل گشته و در بسیاری از نقاط بخصوص در بخشهای مرکزی شهر‌ها حالت بحرانی پیدا می‌‌کند در این راستا با بررسی وتحلیل وضع موجود خیابان شیرازی به سمت حرم مطهر امام رضا (ع) به عنوان یک مفصل شهری و الگو‌های رفتاری زائرین و شهر وندان.......... جنبه‌های بحرانی آن محور از دید عابر پیاده شناخته و روش‌هایی برای ارتقاء طراحی استاندارد جهت رفع تنگناها و بهبود وضعیتهای نامطلوب ارائه گردد .

- هدف تحقیق:

 هدف اصلی از این نوشتار، شناخت سازمان بصری خیابان و شاخصهای رفتاری؛ تاثیر سیما و نمای محور؛ سازمان فضایی و تحلیل مناظر شهری از طریق برداشت گره‌ها و نشانه‌ها در طول محور شیرازی است. در این راستا به بررسی و ارزیابی محور خیابان شیرازی در مشهد پرداخته شده است، جامعه آماری این پژوهش را گروهی از زائران و شهروندان تشکیل می‌‌دهند، از آنجایی که محدوده مطالعاتی در وضع مو جود دارای مشکلات ناشی از انواع تداخل‌ها سواره و پیاده و..... است؛ بنابراین، چالش اصلی در این نوشتار ارزیابی مشکلات حرکت پیاده دریکی ازاصلی ترین محورهای ورود به حرم مطهر است ارائه پیشنهاداتی جهت آینده محور از جمله اهداف این مقاله است.

- پرسش‌های تحقیق:

شاخصهای طراحی و شکل دهی خیابان بر اساس الگوها ی رفتار زائرین و شهر وندان چه است ؟

علت اصلی بروز مشکلات عدم انطباق فضا‌های موجود در خیابان شیرازی به عنوان یک مفصل با نیازها چه است ؟

آیا عدم انطباق فضا‌های موجود بانیازها تاثیر در میزان رضایتمندی زائران و شهروندان داشته است ؟

- فرضیات تحقیق:

 تحقیق حاضر بر این فرض کلی استوار است که شاخصهای پایداری خیابان از طریق استاندارد بودن و تطابق با نیازهای استفاده کنندگان از فضا میسر است از این رو شنا خت و ارزش گذاری عامل‌های شکل دهنده آن، بر نامه ریزان و طراحان را در رسیدن به طراحی فضای مطلوب یاری می‌‌دهد و با طراحی مناسب می‌‌توان بر پیوند افراد و رضایت از محل ترددشان افزود بنابراین، فر ضیات اصلی:

1-                 به نظر می‌‌رسد میزان فضای خیابان در بخش مرکزی مشهد خیابان شیرازی به عنوان یک مفصل شهری مقداری ثابت و محدود مانده در حالیکه نیازهای زائران و شهروندان از آن به لحاظ کمی و کیفی در حال افزایش است.

2-                 به نظر می‌‌رسدعدم انطباق فضای خیابان شیرازی با الگو‌های رفتاری زائرین و شهروندان باعث نارضایتی آنان شده است.

- روش تحقیق

در این تحقیق، تعداد 183 پرسشنامه در خیابان شیرازی به صورت تصادفی و در نقاط مختلفی از این خیابان در اختیار مردم قرار گرفت. فاکتورهای مورد بررسی دررضایتمندی شهروندان و زائرین هم از نظر شرایط وضع موجود و هم از نظر اهمیت کلی مورد ارزیابی قرار گرفتند. لازم به ذکر است که شرایط وضع موجود در 5 سطح بسیار خوب، خوب،متوسط، بد و بسیار بد و میزان اهمیت آن‌ها در 5سطح بسیارزیاد، زیاد، تا حدودی، کم و بسیار کم بررسی شدند.این پرسشنامه‌ها با توجه به هدف و فرضیه‌های تحقیق از نوع خوداظهاری self-administered سؤال بسته است همینطور جهت بررسی ارتباط محدوده‌های سنی مختلف؛ ارتباط جنسیت؛ سطح تحصیلات مختلف و مدت اقامت با هر یک ازعوامل رضایتمندی و همچنین تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از پرسشنامه‌ها برای تعیین مهمترین و کم اهمیت ترین عوامل مؤثر بر رضایتمندی استفاده کنندگان در محیط نرم افزار SPSS انجام شد.

مفاهیم؛ دیدگاه‌ها و مبانی نظری

شاخص‌هایبصری رفتاری خیابان

خیابان‌ها مکان‌هایی هستند که تعاملات اجتماعی و جنب و جوش شهری در آنهابه حداکثر کمی و کیفی خود رسیده، ذهن شهروندان را انباشته از خاطرات جمعی وذهنیتهای مشترک راجع به نوع و چگونگی حیات مدنی می گردانند بنابراین، درتعریف خیابان و منظر خیابان؛ هر فضایی که انسان در آن حضور و با آن رابطه دارد، بسته به اینکه این حضور و رابطه فردی یا جمعی، شخصی یا اجتماعی، کوتاه یا درا ز مدت باشد وساخت معماری فضاهای بیرونی که مردم را به حضور و مصاحبت و تماشا دعوت می کنند، نقش و تاثیر مردم در فضای شهری مانند عنصری طبیعی عاملی است که باید از پویائی زندگی و تغییرات آن شکل گیرد پدیده‌های ادراکی و ذهنی که راههای مختلف ارتباط با محیط کالبدی است بنابراین، پتانسیل یک مکان میزان مطلوبیت محیط برای حضور مردم، زندگی، خرید، ملاقات،گذران اوقات و لذت بردن از آن است (Nosal,2009) . سیمای فضای شهری که به دیده آید و خاطره؛ زیبایی؛ ایجاد کند و از مو لفه‌های تاثیر گذار آن سرزندگی که به عنوان مهمترین مکان زندگی جمعی شهروندان بیش از هرچیزی می بایستی سرزنده باشد؛ استقرار کاربریهای مرتبط با اوقات فراغت و ایجاد تسهیلات در سرزنده نمودن خیابان شهری بسیارکارا است؛ سیاست‌های تشویقی از قبیل اعطای تسهیلات مالی ویژه به مالکین و یا سرمایه گذاران بخش خصوصی و یا درنظرگرفتن تراکم‌های تشویقی در امرساخت و ساز در کاربری‌های مختلط بسیار مهم هستند همچنین سکانسهای خیابان را می توان از طریق کفسازی، مبلمان و نورپردازی و حالت عمومی بدنه‌ها از هم متمایز نمود رواق و یا مسقف نمودن بخشی از پیاده رو و یا بدنه و استفاده از الگوهای ارزشمند تاریخی علاوه بر ایجاد پیوند کلی درطول خیابان زمینه خوبی جهت بروز انواع قرارگاههای رفتاری است مولفه دیگر انعطاف؛ که به عنوان مکانی متراکم از رویدادها و فرصتهای متنوع حیات جمعی نیازمند زمینه ای منعطف است خاطره انگیزی؛در خیابانهای شهری که ابتدانقش انگیزی خیابان شهری به معنای وجود عملکردها و دوم برانگیخته شدن احساسات مثبت شهروندان نگه دارى مناسب محیط در ایجادتعلق به فضا بسیار اهمیت دارد و باید مدنظر قرار گیرد(قرائی، 1382) مولفه ایمنی؛ چون در خیابانهای شهری حضور سواره و پیاده را توأمان داریم و هر دومجاز به حرکت در مسیرهای خود و به صورت دائمی هستند ایمنی پیاده و سواره بسیارمهم خواهد بود قراردادن گذرهای عرضی برای عابر پیاده با نورپردازی و روشنایی مناسب در شب وهمچنین تغییر رنگ یا مصالح این گذرگاهها در فواصل مناسب تا حدودی می تواند این امنیت را برآورده نماید؛ ویژگی محیطهای ایمن از دسترسی و جابجایی آسان،ساختار مناسب برای فعالیتهای مختلف،امکان نظارت و اشراف برای عموم، موجد حس مالکیت ، احترام و مسئولیت،دارای تسهیلات حفاظت فیزیکی و امنیتی وجاری بودن فعالیتهای انسان(صالحی ،1387 )نفوذپذیری؛ فقط مکا نهایی که برای مردم قابل دسترسی باشند، به آنها حق انتخاب می دهند و از عوامل اساسی در دستیابی به مطلوبیت است،(بنتلی و همکاران،1382 ) خوانایی؛ به طور معمول، بخشی از درجات حق انتخابی که به وسیله یک مکان عرضه میگردد با میزان خوانایی آن ارتباط پیدا می کند؛ یعنی مردم تا چه حد میتوانند به فهم یا درک آن مکان نائل شوند(بنتلی و همکاران، 1382)

شاخص‌های عملکردی خیابان که همیشه محل خرید، گردش و محلی برای انجام مراسم فرهنگی و مذهبی و جشنها و سوگواریها بوده است و استفاده کنندگان آن پیاده‌ها؛دوچرخه‌ها؛وسایل نقلیه اضطراری؛ وسایل نقلیه خدمات شهری، وسایل نقلیه موتوری شخصی هستند که دارای فعالیتهای انتخابی، زمانی صورت می گیرد که فرد تمایل به آن داشته باشد و زمان ومکان مساعدت کند؛ مانند پیاده روی برای استفاده از هوای تازه، ایستادن ....( محمد رضا زریونی؛1375) وفعالیتهای اجتماعی که به حضور دیگران در فضای عمومی نیازمند است؛ مانند بازی کودکان؛ انواع فعالیتهای محله ای و فعالیتهای ضروری که اجباری هستند؛ مانند رفتن به مدرسه یا کار، خرید، ایستادن در صف فعالیتهایی است که اغلب با پیاده روی صورت می گیرد. نقاط مبدا و مقصد و همچنین تقاطعها هم دار ای خصوصیت توقف عابران می باشند توقفگاههای بصری و به؛ نقش، تصویر و یا فرمی که از زمینه خود متمایز باشد، موثرترین عامل در بوجود آوردن یک نشانه و تمرکز بصری ‌ها بر نقشه خیابان است نقاط تمرکز بصری و راه‌هائی که آغاز و انتهای آنها معلوم است بیشتر به پیوستگی عوامل مختلف شهر کمک می کنند ومبدا و مقصد خیا بان مهمترین نشانه‌های آن محسوب می شوند هر چه تعداد این عوامل متمرکز در یک نقطه بیشتر باشد، تعداد بیشتری از مردم آنرا بعنوان نقطه مبدا و مقصد به خاطر می سپارند مکان‌های عطف است .

سیمای عینی و ذهنی

خیابان رفتار افراد را با خود متناسب می کند سازمان بصری ارتباط و انتظام حاکم بر مجموعه عناصر و کیفیت‌های بصری و معرف هویت و توانمندی‌های سیما و موجب خوانایی و ارتقاء منظر شده و عناصر آن در نظریه لینچ عبارتند از نشانه‌ها نقاط شاخصی که دارای خصوصیاتی ویژه هستند(نشانه‌های عینی و ذهنی)؛ گره‌ها منظور نقاط و لکه‌هایی شهری هستند که محل تقاطع و برخورد می باشند؛ که در این نقاط می تواند هم جنبه بصری و هم جنبه عملکردی داشته باشد گره‌هاعملکرد یک نشانه برای سیمای آن خیابان را خواهند داشت ، لبه‌ها، عواملی که به نحوی برشی در بافت بوجود می آورند، مانند خیابانهای معمولی که بسادگی قابل عبور نیست، این لبه‌ها نیز می توانند عینی یا ذهنی باشند.، راه‌ها گذرگاهها، اعم از پیاده رو و سواره رو و محله‌ها که در اطراف محور بدلایلی دارای محدوده مشخص ومحسوسی هستند مثلا بدلایل اجتماعی و غیره راه‌ها، گره‌ها، نشانه‌ها و لبه‌ها استخوان بندی تصور ذهنی شهر را بنای نهند (بنتلی و همکاران، 1382)

نقش راههای شهری عبارتند از نقش جایجایی؛ نقش دسترسی؛نقش اجتماعی؛ نقش معماری شهری؛نقش تاثیرات آب و هوایی؛نقش اقتصادی؛ دسترسی اولین پیش شرط طراحی یک فضا ی خوب در شهر امکان دسترسی به آن است و عدم استفاده از آن احساس تعلق را کاهش می‌‌دهد(.لینچ 1984) فرانسیس در سال 1989 سه نوع دسترسی را عنوان کرده که دسترسی فیزیکی، اجتماعی و بصری ودسترسی فیزیکی به فضا ی شهر ی؛ ماننددیوارها،نرده‌ها وتغییر سطح مانع دسترسی معلو لین که یکی از موانع مهم دسترسی حجم ترافیک عبوری است( اپلیارد 1980) دسترسی اجتماعی؛همه طبقات ولایه‌های اجتماعی بایستی قادر به استفاده ازفضاباشندو دسترسی بصری؛ امکان دیده شدن فضا به عنوان دسترسی بصری است(وایدرمن 1985)عدم دسترسی بصری به فضا مانعی در استفاده از فضا است بنوعی که موانع بصری همبستگی قوی احساس ترس از وقوع جرم دارد و در چنین حالتی شهروندان احساس عدم امنیت می کنند

خردفضاهایرفتاری

محورهای حرکتی هستند که می توان نسبت به استفاده فضاهای صرف حرکت پیاده که توسط موانع از سایر مسیرها جدا شده اند تا مانع تجاوزوسائل نقلیه موتوری به داخل آنها شوند دسترسی پیاده ، ماهیتی پیچیده دارد از یک طرف ازفعالیتهای مختلف تشکیل شده و از طرف دیگر عملکرد آن تابع شرایط فرهنگی و محیط اجتماعی است از نظر انگیزه فعالیت نیز فعالیتهای پیاده به دودستة اجباری و اختیاری تقسیم می شوند به طور کلی میتوان حرکت پیاده را به هفت فعالیت مختلف تقسیم کرد که عبارتند از قدم زدن،ایستادن، نشستن، درازکشیدن،دویدن، بازی کردن و تماشا کردن(شفیعی ، 1380)در جهت بهبود مسیرهای حرکت پیاده عواملی همچون ایمنی، امنیت، فرهنگ، مشکلات کالبدی، ناهمواری و عدم تداوم مسیر را مد نظر قرار داد باعث افزایش حرکت عرضی افرادپیاده با ایجاد ریزکاربری‌های مشابه در دو سمت خیابان میسر می گرددفضاهای صرف حرکت سواره محدود به خیابان‌ها می شود این فضاها بجز در لبه‌ها که جمعیت محدودی برای سوار و پیاده شدن در آن صف کشیده اند در بخش اعظم خود تنها به حرکت سواره تندرو اختصاص یافته است فضاهای مورد استفاده مختلط سواره و پیاده ، تنها برای حرکت سواره طرح ریزی شده که بدلیل عدم تناسب حجم عابرین و عرض پیاده روها ، از آن استفاده می کنند در بررسی ویژگیهای کالبدی تناسبات؛خطوط افقی و عمودی؛ اثر گذاری پوشش گیاهی؛تابلوها از عوامل اصلی می‌‌باشند.

مفصل‌هایفضایی

فاصله بین معابر مختلف موجود در یک خیابان از هم و همچنین فاصله بین معابر و بدنه خیابان مفصل‌های فضایی نامیده شده است عمده ترین و شناخته شده ترین بخش مفصل‌های فضایی، فضای مربوط به کاشت واحداث فضای سبز است این فضا می تواند شامل باغچه‌های جدا کننده معبر پیاده وسواره از هم باشد و یا جزیره بین دو مسیر سواره رفت و برگشت؛ بخش دیگری از کناره به جای گیری مبلمان شهری مانند چراغ و کیوسک تلفن اختصاص می یابد؛ بخشی هم صرف تاسیسات شهری می شود، که نمونه بارز آن کانالهای جمع آوری آبهای سطحی هستند؛گاهی اوقات حضور مفصل‌های فضایی کاملا نامحسوس است برای مثال در معابر پیاده ومجاور ورودی ساختمانها و یا مغازه‌ها معمولا عبور و مرور زیادی صورت نمی گیرد افراددر پیاده روهایی که بدنه شفاف دارند مانند جداره تجاری، معمولا از وسط پیاده رو رد میشوند مگر اینکه بخواهند جلو مغازه ای بایستند و اجناس آنرا دقیق تر نگاه کنند و یا خریدکنند در اینگونه معابر معمولا حرکت در میانه و انتهای عرض پیا ده رو سریعتر و گذری است اما در کنار جداره‌ها، آرام و همراه با مکث و تامل است این فضا را که به طریق یپیش فضای ورودی به داخل بدنه را فراهم می کند، نیز مفصل می نامیم.

 

محدوده مورد مطالعه

ساختارشهرمعنوی درمحورخیابان شیرازی

شهرمشهد مرکز سیاسی – اداری وسیعترین استان کشور است و حدود ٣٠ در صد کل جمعیت استان رادر خود جای داده است این شهر با جمعیت 2,766,25سال 90(مدیریت آمار و تحلیل اطلاعات شهرداری مشهد ) پس از تهران دومین شهر بزرگ کشور و بزرگترین شهر در نیمه شرقی ایران است اما به عنوان شهری در معرض رشد و توسعه با مشکلات متعددی دست به گریبان است؛ ویژگی مجموعه حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) و نقش آن در شهر مشهد به عنوان قطبی اساسی که شهر را شکل داده و در همه زمینه‌های مختلف تاثیری اساسی داشته است قابل بررسی است خیابانهای منتهی به حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) عبارتند از خیابان نواب صفوی ، آیت ا... شیرازی ، امام رضا(ع) و طبرسی وقدیمی ترین این خیابانها که در گذشته بالا خیابان و پایین خیابان نامیده می شدند خیابان آیت ا... شیرازی و نواب صفوی هستند. مجموعه حرم مطهر در موقعیت مرکزی این دو خیابان که شاخص‌های عمده ای برای هدایت توسعه شهری به شمار می آیند قرار دارد .

 

 محور آیت ا... شیرازی (بالا خیابان) همان محور قدیمی شهر است با احداث میدان شهدا در امتداد محور به سمت غرب و فلکه حضرت رضا (ع)دراطراف مجموعه حرم مطهر ، نقش اصلی را در توسعه شهری ایفاکرده و خود به عنوان محور اصلی شهر پایدار مانده است.خیابان آیت ا... شیرازی یا بالا خیابان در زمان شاه عباس صفوی احداث شده و مهمترین بناهای تاریخی این خیابان مدرسه نواب است سال ١٠٨٦ که در ضلع شمالی خیابان و نزدیک حرم بنا شده بنای مسجد ملاهاشم در غرب مدرسه نواب نیز که اخیرًا تخریب شده است و بنای اخیر آن از نظر معماری و تاریخی ارزشی ندارد؛ در ضلع جنوبی حد فاصل کوچه چهار باغ و کوچه ملک ، کاروان سرایی به نام ملک که امروز تنها جداره ی خارجی این بنا که از فضای پشت آن به عنوان پارکینگ استفاده می شود؛ خیابان نادری نیز که به دلیل وجود آرامگاه نادر به این نام خوانده می شود.

شالوده عملکردهای شهر مشهد؛ از میان راسته‌های شرقی غربی قدیمی ترین آن راسته بالا خیابان و پائین خیابان نواب صفوی شیرازی می باشد که با توجه به مرکزیت حرم مطهر و همچنین قدمت جداره‌های آن از اعتبار خاصی برخوردار می باشد باتوجه به تراکم جمعیت و همچنین اتصال به مرکز شهر از ترافیک عبوری بالائی برخوردارمی باشد از سوی دیگر راسته‌های موازی با آن در دوره‌های مختلف راسته‌های خسروی، بهار، احمد آباد، سناباد، آبکوه به شالودة اصلی متصل شده اند که به صورت توسعه گام به گام استخوانبندی شهر به سمت غرب می باشد چهار خیابان منتهی به حرم مطهر در ردیف راههای شریانی درجه ی دو هستند در اینگونه راهها ، هر دو نقش جابجایی و دسترسی وجود دارد و برتری با مسیر حرکت سواره است این راهها عملکرد درون شهری دارند و به جمع و پخش کننده‌های اصلی و فرعی تقسیم می شوند شالودة کاربریهای شهر مشهد از یک هسته مرکزی و متراکم درناحیه مرکزی و راسته بسیار قوی شرقی، غربی نواب صفوی، شیرازی ) همچنین راسته‌های فرعی ترشمالی، جنوبی ( امام رضا، طبرسی، خواجه ربیع، امام خمینی،‌هاشمی نژاد، مطهری،ابوطالب به همراه چند هسته پراکنده در داخل و خارج از این راسته‌ها شکل گرفته است عملکردهای شالوده مشهد در هشت حوزه کلان قابل تفکیک می باشد١ حوزه مذهبی2- حوزه تجاری و اداری3- حوزه گذران اوقات فراغت4- حوزه تجاری و گذران اوقات فراغت5- حوزه خدمات و تجهیزات شهری6- حوزه سیاسی حکومت7- حوزه درمانی8- حوزه آموزشی فرهنگی

اصلی ترین حوزه کاربری متعلق به کاربریهای مذهبی می باشد؛ وجود بارگاه ملکوتی ثامن الحجج امام رضا (ع) به شهر مشهد هویت و تعریف خاصی بخشیده است و سالیانه میلیونها زائر تأثیر فراوانی بر محیط شهری و شالوده شهر مشهد گذاشته اند از سویی دیگر اطراف حرم مطهر مرکز شهر مشهد تا شعاع زیادی به عملکردهای مذهبی مانند مسجد، حسینیه ، تکایا، مدارس علمیه و مقابر مقدس اختصاص یافته است؛ حوزة کاربری شامل محدودة حد جنوبی خیابان طبرسی و حد شمالی خیابان امام رضا، حد غربی خیابان نواب صفوی و حد شرقی خیابان شیرازی بطور عمده شامل کاربری مذهبی است هسته مرکزی و شرق شهر مشهد از حیث فضای گذران اوقات فراغت بسیار فقیر و بدور ازاستانداردهای رایج این عملکرد در فضای شهری می باشد مهمترین حوزة آموزشی و فرهنگی در محدوده خیابان دانشگاه و منطقه قاسم آباد و امامیه حوزه تجاری مذهبی بطور عمده در محدودة حرم مطهر و در بافت مرکزی شالودة شهرقرار دارد؛حوزه تجاری را می توان جزء لاینفک جدارة شالودة اصلی دانست در راسته‌های بالاخیابان و پائین خیابان، خیابان دانشگاه، ،خیابان احمدآباد، خیابان سجاد و....حوزة کاربری سیاسی حکومتی بطور عمده روی محور امام خمینی واقع است ومحدودة میدان شهدا و چهارراه استانداری را شامل می گردد محدودة درمانی و خدمات درمانی شامل راستة خیابان کوهسنگی و ... می باشد.

طرحهایمصوببافتمرکزیشهرمشهد

بافت شهری اطراف حرم مطهر حضرت رضا به واسطه وضع نامطلوب ساختمانی آنها مرتبًا مورد نوسازی قرار گرفته اند در این طرحها راه حلهای پیشنهادی به صورت زیر بیان شده است طرح نوسازی اطراف حرم مهندسین مشاور بوربور وهمکاران ١٣٥٥مجزا نمودن کامل ترافیک سواره و پیاده و ازدیاد سطح پیاده روها؛جابجایی ساختمانهای اقامتی و مسکونی؛ ایجاد یک کمربند سبز در طرف خارجی ساختمانهای جدید؛جدایی مجموعة حرم مطهر امام رضا از بافت ارگانیک پیرامون؛ قطعًا به عنوان یک تفکرشتا بزده مطرح می باشد اما فضای سبز به عنوان یک ضرورت جهت تنفس بافت و نواحی همجوار یک اقدام ناگزیر و صحیح می باشد (مشاور آستانقدس، 1381) اینچنین بخشی از هستة کهن شهربستر در برگیرنده خاک متبرک و حریم مجاورت زائر به خاطره مبدل شد(عرفانیان ،1380) درطرح جامع شهر مشهد مهندسین مشاور خازنی مصوب سال ١٣٥٠ نوسازی و احیاء مجدد بازارها؛ تقویت پیوندها وروابط موجود بین این نقاط و اماکن زیارتی احداث و اصلاح اقامتگاههای زوار ایجاد مراکز فرهنگی و اجتماعی و گذران اوقات فراغت؛ رعایت ترتیب در تنظیم فضاهای بیرونی، میانی واندرونی، از محیط خارج تا حرم مطهر؛تأمین فضاهای سبز؛ رعایت تناسب بین معماری ابنیه؛ رعایت محدودیت‌های ارتفاع؛ برقراری نظامات جدید برای مسیرهای پیاده؛ شبکه عبور و مرور وسایط نقلیه و ایجاد توقفگا ههای لازم در نقاط مختلف؛ خط مرکزی با محور فعال هسته مرکزی شهر دو خیابان نواب صفوی و شیرازی معروف به پائین خیابان و بالا خیابا ن می باشند و حرم امام رضا نیز در مرکز ثقل مرکز محور فعال شهر قرار گرفته است درطرح تفصیلی شهر مشهد مهندسین مشاور خازنی ، گذرهای دسترسی عمدتًا مشمول لبة اصلاحی شدند حریم ، حد فاصل بین دیوار حلقوی و خط محدودة بافت قدیمی شهر در نظر گرفته شده است که محدودیت ارتفاع ساختما نها در آن با رعایت برخی ملاحظات حداکثر ٨ طبقه ٢٦ متر تعیین شده است. (عرفانیان ، 1380)در طرح تفضیلی محور شیرازی به تدریج به محدود ه ای با ساختمان‌های عظیم و مجموعه‌های چندعملکردی تغییر می یابد این محور نقش مهمی در پذیرش زائران حرم مطهرمی باشدکاربری عمده این محور که کاربری تجاری است که با نزدیک شدن به مجموعه حرم رضوی از این طیف کاربریها کاسته می شود.به لحاظ دسترسی ایجاد یک مسیر حلقوی تأثیر گذار تحت عنوان "شارستان رضوی" محدوده بافت اطراف حرم در تسهیل دستر سی‌های درون شهری و به اتصال حرم مطهر و ارتباط با میدان شهدادر طرح جامع مشهد مهندسین مشاور مهرازان مصوب سال ١٣٧٢ محدوده بافت تاریخی شهر نیازمند حفاظت، احیا، بهسازی و بازسازی تشخیص داده شد جداره‌های خیابانهای شیرازی در این طرح کاملا تجاری و محدوده اطراف محور شیرازی از چهارراه شهدا تا میدان شهدا رامحدوده مرکزی شهر و نیازمند بهسازی و بازسازی تشخیص داده شد. مشاور طاش در زمینة دسترسیها گشایش امتدادهای دیگر به جز خیابان‌های اصلی موجود به سوی مجموعةحرم مطهر به حفظ و تعریض مسیرهای با ارزش موجود به عنوان محورهای اصلی وایجاد ره باغ‌ها است در بازنگری طرح نوسازی و بازسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) ١٣٧٨ سازمان عمران و بهسازی سه حوزه؛ حوزة زیارت؛ فعالیت اصلی این حوزة قدسی زیارت و عنصر انسانی آن زائر بوده و تمامی برنامه ریزی‌های مالی کالبدی آن بر عهده آستان قدس رضوی می باشد؛ حوزة زیارت اقامت سطح ١ تدارک نیازهای زائران است و عنصر انسانی این حوزه زائران و شهروندان هستند؛ حوزة اقامت سطح ٢ تقاضاهای زائران در سطح یک است و بیشتر به ساکنان تخصیص یافته است. بررسی سازمان فضایی و تحلیل مناظر شهری ازطریق برداشت گره‌ها و نشانه‌ها در طول محور برای شناسائی سیمای محور شیرازی عناصر سازمان بصری محله‌ها؛ گذرگاهها؛ نقاط شاخص عینی و ذهنی؛ لبه‌ها، گره‌ها منظور نقاط و لکه‌هایی شهری هستند که محل تقاطع و برخورد که هم جنبه بصری و عملکردی آن و هم به واسطه حرم مطهر حضرت رضا(ع) موقعیتی ویژه داشته می‌‌بایست جنبه‌های دیداین محور با دیگرمحورها متمایز باشد .

تاکید بر حرم حضرت رضا (ع)

حرم مطهر حضرت رضا به عنوان مهمترین نشانه شهری در مشهد در ابتدای همین خیابان واقع شده است در محور شیرازی مدرسه ملاهاشم ، کاروانسرای ملک، آرامگاه نادرشاه افشار و فضای سبز آن، مسجد کرامت از جمله بناهایی هستند که به عنوان نشانه شهری هستند.

گره‌ها؛ محور شیرازی بین سه گره عمده و اصلی واقع شده است حرم حضرت رضا (ع)در ابتدای محور شیرازی گرهی نیرومند محسوب می شود که هر چهار محور اصلی منشعب را تحت الشعاع قرار می دهد گره بعدی چهارراه شهد ا است که در میانه محورشیرازی واقع شده است و میدان شهدا گره انتهایی مسیر مورد نظر را تشکیل می دهد هر یک از گره‌های مذکو ر ویژگیهای خاص خود را دارا هستند و در صورت احداث مسیر شارستان گره چهارمی در تقاطع شارستان با محور شیرازی بین حرم و چهارراه شهدا بوجود خواهد آمدتقویت این لکه‌ها به عنوان مهمترین گره‌های شهری در محور شیرازی جهت خوانایی و هویت بخشی بیشتر مسیر، ایجاد نقاط عطف بصری در این محور است.

لبه‌ها؛ محور شیرازی به عنوان یک لبه شهری در مقیاس کلان مطرح است.

راه‌ها؛ مسیر خیابان شیرازی که در دوران صفویه برای شهر بوجود آمد، مسافران و زائرانی که ازخیابان شیرازی عبور می کنند تنها با بافت فعلی این مسیر و معضلات آن روبروهستند .

محله‌ها؛ شبکه خیابان بندی معاصرباعث شده که مفهوم سنتی محله شهری از اعتبار آن کاسته شود محور شیرازی در این میان خود با عنوان محله "بالاخیابان" محله‌های کوچکتر دیگری را در خود جای داده است

جدول1 .عناصر سازمان بصری در محور شیرازی

عناصر سازمان بصری در محور شیرازی
نشانه	-حرم مطهر بعنوان مهمترین عنصر نشانه بخش مرکزی شهر مشهد محور شیرازی درذهن مردم است. - قدمت تاریخی بخش مرکزی باعث شکل گیری بسیاری در خاطرات و تصویر ذهنی مردم شده است - پیامدهای معماری مدرن باعث از بین رفتن پیوستگی دید به نشانه‌ها شده است - ضعف و کمبود نشانه‌های کالبدی در بخش مرکزی شهرباعث کاهش خوانایی محیط شده است.
گره	- با توجه به اینکه اکثر گره‌های واقع در بخش مرکزی شهر به صورت کانونهای فعالیتی هستنداین گره‌ها از نظر الگوهای فعالیتی دارای پویایی و سرزندگی است - هویت بسیاری از گره‌های موجود در برای باززنده سازی و تقویت فضاهای شهری مناسب است - گره‌های خیابان شیرازی بخاطر قدمتشان هنوز با نام قدیمی در تصویر ذهنی مردم هستند - ترافیک موجود در گره خیابان شیرازی (چهاراه شهدا ) از کیفیت فضایی آن کاسته است.
لبه	-محور شیرازی به عنوان یک لبه شهری مطرح است
راه	-راسته‌های فعالیتی گوناگون موجود دربخش مرکزی شهر باعث پویایی وسرزندگی راه شیرازی شده است. - شکل گیری اولین خیابانها در بخش مرکزی شهر، باعث ایجاد خاطره جمعی قوی در تصویر ذهنی مردم شده است. - گذر دسته‌ها و هیئتهای عزاداری شکل خاص آئینی به خیابان شیرازی بخشیده که باعث تقویت غنای حسی و تجربه فضایی خیابانها در تصویر ذهنی مردم شده است. - رفتار اجتماعی، سلام دادن به سمت حرم مطهر از محور شیرازی،، به عنوان نمود ارزشهای فرهنگی شهر مقدس مشهد باعث ارتقاءکیفیت بصری در محور شیرازی شده است. - یکنواختی کالبدی در لبه راهها باعث عدم خوانایی فرم کالبدی شده است. - کمبود فضای سبز و پوشش گیاهی و همچنین عدم توجه به کفسازی و نورپردازی مناسب در راه محور شیرازی در بخش مرکزی شهر باعث کاهش غنای حسی در آن شده است. - ساخت و سازهای جدید و تغییرات ساختاری باعث تغییر تصویر ذهنی مردم شده است.
محله	- محلات بصورت عرفی و درتصویر ذهنی مردم قابل شناسایی اند. - روابط اجتماعی صمیمی در محلات، در خاطره جمعی مردم بجامانده است شناسایی این فضاها و تقویت کالبدی، فضایی آنها میتواند در ارتقاء کیفی فضاهای شهری محلات حوزه مرکز شهر موثر باشد. - با توجه به اینکه دسترسی آسان به نقاط مهم شهر به عنوان یکی ازمهمترین عوامل ایجاد حس تعلق ساکنان نسبت به محل سکونت خود محسوب میگردد، حفظ و ارتقاء کیفیتهای دسترسی در وضع موجود محلات باید مورد توجه قرار گیرد. - شلوغی و ازدحام جمعیت و ناامنیهای اجتماعی باعث کاهش رضایتمندی مردم از محلات محدوده سکونت خود در بخش مرکزی شهر حوزه شیرازی شده است

(منبع نگارند گان )

 

کیفیتهای سازمان بصری؛ شامل موقعیت دید مناسب به عناصر سازمان بصری ازخارج و داخل مجموعه می باشد این کیفیتها در جهت خوانایی سیمای درونی و بیرونی شهر می تواند موثر واقع شودخط آسمان باایجاد محدودیتهایی در ساخت و ساز، از عواملی است که می تواند در کنترل خط آسمان محورهای منتهی به حرم از جمله محور شیرازی مؤثر باشد؛کوریدور بصری به معنای هدایت شدن دید در فضایی خطی است محور شیر ازی یک از کوریدورهای بصری دید به حرم از جانب شمال غرب مجموعه ر ا فراهم می آورد در وضعیت فعلی به دلیل درنظرگرفته شدن ارتفاع زیاد برای بدنه‌های پیرامونی مجموعه در بخش شمال غربی، دید به گنبد حرم رضوی به صورت کامل مسدود شده و تنها عناصر قابل دید، مناره‌های حرم رضوی ، برج ساعت و نیز دید به گنبد مسجد گوهرشاد از بخش انتهایی محور شیرازی نرسیده به مدرسه نواب است در محور شیرازی شهر مشهد، میدان شهدا از نقاط مهم به شمار می رودوخیابان شیرازی به عنوان یکی از چهارخیابان اصلی منتهی به حرم رضوی از اهمیت والایی برخوردارست توجه به ایجاد نما و جداره‌های به هم پیوسته، استفاده از فرم‌های معماری متناسب با طرح، انتخاب درست مصالح و رنگ ومنظرسازی مطلوب و استفاده صحیح از اصول نظم دهنده فضا از جمله عواملی هستند که می توانند مارا در ا یجاد کیفیت‌های مطلوب در فضای شهری خیابان شیرازی کمک کنند؛ ارزشهای تاریخی دراین محور تأثیر بسیار زیادی بر کیفیت محیطی و در خاطرات جمعی شهروندان و زائران دارد بناهای تاریخی محور شیرازی؛ مسجد و حسینیه کرام سجد ملاهاشم؛ مدرسه علمیه نوا ب؛ منزل آیت ا.. شیرازی و حسینیه آیت ا... شیرازی؛ مسجد و حمام مقبر ه؛ مدرسه علمیه آیت ا... خوی؛ کوچه چهارباغ؛ کوچه ملک است.

بلوکهای شهری حاشیه محور شیرازی بوسیله معابر عمومی احاطه می گردنددسترسی به داخل این بلوکها بوسیله کوچه‌های بن بست صورت پذیرفته و این امرموجب سختی حرکت و در نتیجه مشکل شدن دسترسی و عدم دید مناسب به نقاط شاخص درون گردیده بنابراین، بافت پیرامون خیابان شیرازی نسبت به میزان ترددی که در این محور در جریان است، نفوذ پذیری کمی دارد .

میزان نفوذ پذیری بافت بلافصل خیابان شیرازی

کاربریها ی وضع موجود محور شیرازی به عنوان یکی از اصلی ترین دسترسیها به مجموعه حرم مطهر از نظرکارکرد و فعالیتهای شهری جایگاهی ویژه ای دارد. کاربری‌های تجاری،اقامتی، خدماتی، آموزشی و مذهبی است عدم حضور کاربری مسکونی که به دلایل قیمت بالای زمین و مقرون به صرفه نبودن تخصیص زمین در جهت ساخت برای آن است ویژگیهای کالبدی محور شیرازی از میدان شهدا تا حرم مطهر بسیار متنوع است بطور کلی خط آسمان خیابان شیرازی، متاثر از بدنه سازی دوره پهلوی اول، دربخشهائی از خیابان در یک خط افقی بدون هیچگونه نقاط فراز و فرودی تداوم دارد ساخت و سازهای جدید، جداره این دوره را تغییر داده و از شکل خاصی تبعیت نمی کند .

رخد اد‌های رفتاری در محور شیراز ی درروزهای خاص آ یینی ومذهبی دارای حجم ترافیک انسا نی بسیار بالا یی است و بخش عمده ای از مراسم و آیین مذهبی را درمحورهای منتهی به حرم مطهر که تعداد عابرین پیاده را تا صدها برابر روزهای عادی افزایش می دهد محور شیرازی یکی از ورودیهای اصلی به حرم مطهر حضرت رضا (ع)محسوب می شود که علاوه بر زائرین ، شهروندان مشهدی نیز اکثرًا ازهمین مسیر استفاده می کنند بنابراین، این محور اهمیت خاصی داشته و مشکلاتی حرکتی ودسترسی آن با توجه به کارکردها شامل توقف زائرین برای تماشای مراسم عزاداری؛ جریان حرکتی زائرین برای دسترسی به حرم مطهر؛ جریان حرکت و مکث دسته‌های عزاداری و... است

معماری حاکم برسیمای محور که هیچ بنای ارزشمندی در بافتهای اطراف این سایت وجود نداردبسیاری از استفاد ه کنندگان از فضاهای شهری از اینکه ابنیه تفاوت چندانی بایکدیگر ندارند و نمی توانند به راحتی تفاوت میان عملکردهای مختلف را دریابند، اظهارنارضایتی می کنندخیابان شیرازی از خیابان‌های چهارگانه منتهی به حرم رضوی است که در دوران تحول شهرسازی در سال‌های ١٣٠٠ مورد تعریض قرار گرفت از این زمان به بعد در طی سه دوره معماری پهلوی اول، دوم، معماری بعد از انقلاب مورد دخل و تصرف وتجدید در ساخت و ساز ابنیه بوده است بعد از دهه ٤٠ و با ورود به معماری بعد از انقلاب، عواملی همچون ورود سیستم‌های پیش ساخته، حذف تزئینات، استفاده از عناصر تیپ در اجزا بنا، یکسانی جنسیت مصالح،سطوح شیشه ای یکدست برای کابری‌های متفاوت اعم از تجاری، اداری و مسکونی به هرچه ناخواناتر شدن نمای شهری این خیابان انجامیده است. پنجر ه‌های سادة مربعی شکل و بعضًا مستطیلی، ایجاد سایبانهای بتونی برای پنجره‌ها و ایجاد پیش آمدگی در ساختمان برای تعریف ورودی، از مشخصه‌های معماری ساختمانهای دورة پهلوی دوم موجود در خیابان شیرازی است؛ در موقعیت شهری، بناهایی که بدنه‌ها را تشکیل می دهند، خیابانها و فضاهای شهری چون، بازارها، میادین و معابر را تعریف می کنند(پاکزاد1384) ،در هر نما پس از ساخت، تابلو تبلیغات، کنتور گاز، سیم کشی‌های روکار، چراغ‌های روشنایی... اضافه می گردد (پاکزاد،1384) در جبهه جنوبی خیابان با متوسط ارتفاعی ٢ طبقه دارای خط آسمانی کم فراز و نشیب بوده درحالی که جبهه شمالی با داشتن بناهای نوساز بیشتر دارای خط آسمانی غیر یکنواخت و متوسط ارتفاعی ٣ طبقه است در بدنه‌های محور شیرازی ساختمانهایی وجود دارند که نیاز به حذف اضافات الحاقی دارند چرا که اغتشاش بصری آنها، سیمای کلی خیابان یا فضای شهری را تحت تأثیر منفی خود قرارداده است .

الگو‌های رفتاری استفاده کنندگان از فضای خیابان شیرازی

این محور دارای نقش اقامتی و زیا رتی و گروه‌های استفاده کننده از ساکنان مشهدی و زائران باشند. زائرین: رائر کسی است که به زیارت رود ولزوم زیارت و حضور در فضای روحانی،آرامش و آسایش ذهنی است . نیازهای قابل تشخیص برای این گروه استفاده کننده شامل : زیارت، اقامت، خرید و فراهم بودن تسهیلات حرکتی برای دسترسی از نقاط مختلف شهر به حرم و بالعکس می باشد.شهروندان : عمده ترین نیازهای این دسته شامل زیارت، حضور در فضا به لحاظ کارکرداجتماعی مراسم مذهبی شامل اعیاد و عزاداری، گردش و تفریح، تامین خدمات سطح بالا در مقیا س ناحیه ای و شهری استفاده از مراکر تجاری و خرید ، استفاده از مسیرحرکتی خیابان جهت دسترسی به بافت‌های پیرامونی و راه آهن و نیز استفاده از مسیرزیر گذر جهت دسترسی به سایر نقاط شهر است

 

جدول2 .الگو‌های رفتاری زائرین و شهر وندان

الگو‌های رفتاری	زائرین	شهروندان
ایستادن و سلام کردن به حضرت رضا (ع)
زیارت
فعالیتهای خرید
شرکت در مراسم آیینی مذهبی
ملاقات وگفتگو
گذاران او قات فراغت و لذت بردن
خاطره انگیزی
فعالیتهای جمعی
پیاده روی
تسهیلات حر کتی
اقامت در داخل بافت اطراف حرم
رفتن به مدرسه و محل کار
فعالیتهای محله ای

 

 ( منبع نگارند گان )  بر این اساس و بر پایه اشتراکات قابل مشاهده و نتایج پرسشنامه در بین زائرین و ساکنان میان نیازهای گروه‌های استفاده کننده و نیز فعالیت‌های لازم جهت برآوردن این نیازها، می توان کارکردهای اجتماعی- آئینی، تجاری، گردشگری و ارتباطی برای محور شیرازی متصور بود .

جدول 3.نیاز‌های فضایی خیابان شیرازی

عملکرد محورشیرازی	نیازهای فضایی استفاده کنندگان زائرین - شهروندان	سیاستهای طراحی وراهبردهای اجرایی
اجتماعی- آئینی	-راحتی (مصون بودن از باد، باران و آفتاب، امنیت فیزیکی وروانی و) -آسودگی آزاد شدن فشارهای درونی - حضور غیر فعال در فضا دیدن و دیده شدن - حضور فعال در فضا( فضایی مناسب برای تعاملات رودرروی ساکنان و زائران) - کشف فضا (تجربه ارتقاء احساسات معنوی و لذت تجربه فضاهای جدید) - آزادی فعالیت(حضور آزادانه در مراسم و فعالیت‌های فردی وجمعی) - شفافیت حرکتی و فضاها -سرزندگی و حیات شهری	-ملاحظات اقلیمی، محل‌هایی برای نشستن، تامین ایمنی - عناصر طبیعی ، آب فضای سبز، مناظر آرام ، کم کردن آلودگی صوتی، تامین امنیت -تلفیق عرصه‌های عمومی با ارزش‌های اکولوژیکی -فضایی برای نگاه کردن مردم؛ تماشای مراسم مذهبی ، مناظر مطبوع، هنرهای عمومی، مبلمان شهری یا طرح‌های خاص - فضاهای ثانوی، مبلمان آزاد - فضای ایجادکننده انگیزه برای بروز فعالیت بدنی و نشستن در فضا - ایجاد کاربریهای جاذب پیاده - تلفیق قابلیتهای تفرج و محیط شهری -- بسترسازی لازم برای ایجاد و تقویت خاطره جمعی در عرصه‌های عمومی - فضای دارای پیچیدگی بصری و در عین حال فراهم آوردن قابلیت کشف فضا
تجاری	- خوانایی عملکردهای درونی - شفافیت؛ دردید بودن - تنوع گونه ریزکاربری‌های تجاری در عین سازگاری - قابلیت مقایسه و دادن قدرت انتخاب به مشتری - سهولت دسترسی پیاده و سواره به مراکز خرید موجود درمحور - پیچیده نبودن - دعوت کنندگی خریداران	-نمود بیرونی داشتن فعالیتهای داخل مغازه - وجود ویترین در طبقه هم کف ابنیه تجاری - ایجاد مجتمع‌های تجاری و مراکز خرید با معماری با هویت ایرانی اسلامی - تجمع کاربری‌های هم نوع در کنار یکدیگر - طراحی متمایز در ورودی بخش تجاری در جهت دعوت کنندگی - سادگی ادراک فضا و خودراهبر بودن مسیرها - تعبیه پارکینگ در فضاهای داخلی ابنیه - ارتقا خیابان به عنوان مکانی برای خرید و تفریح و اوقات فراغت
گردشگری	-آرامش - کشف فضا - جاذبه بصری و تنوع دید - پیاده مداری - خرید سوغات - تراکم کم جهت حرکت آزادانه در فضا	- فضاهای به دور از سر و صدا - پیچیدگی بصری و در عین حال فراهم آوردن قابلیت کشف فضا - اتصال و پیوستگی مسیرهای حرکت پیاده و متناسب بودن عرض پیاده رو - تعبیه فضاهای باز و پیاده وسیع در مجاورت خیابان - قراردهی نشانه‌ها، علایم، نقشه وکدهای رنگی روشن و قابل درک - اولویت استقرار عملکردهای گردشگری -فرهنگی سبز در مقیاس محلی و ناحیه ای - استقرار و جانمایی عملکردهای فرهنگی، گردشگری و گذران اوقات فراغت در ابنیه فرسوده زمین‌های خالی و رها شده و در عرصه عملیاتی به عنوان کاربری مختلط
ارتباطی	فراهم آوردن دسترسی آزادانه افراد به فضا -فیزیکی - اجتماعی - بصری - نمادین	- بالا بردن میزان نفوذپذیری از طریق زیاد کردن دسترسی از طریق افزایش راههای دسترسی به فضای پیرامون -تقویت نظام شبکه پیاده و سیستم حمل و نقل عمومی - ازدیاد دسترسی بصری جهت کم کردن ترس و ازدیاد احساس خوشامد به فضا؛ امنیت - اتصال و پیوستگی فضایی - وجود تابلوها و علائم نمادین جهت اعلان در دسترس بودن فضا

(منبع نگارند گان)

 

نتایج تحقیق و آزمون فرضیات برای پاسخگویی به سوالات تحقیق و آزمون فر ضیات ابتدا مبانی نظری شناخت سازمان بصری خیابان؛ سازمان فضایی و تحلیل مناظر شهری از طریق برداشت گره‌ها و نشانه‌ها در طول محور شیرازی همینطور تاثیر سیما و نمای محور بر آن بررسی و سپس بعد از جمع آوری اطلاعات میدانی؛ با استفاده از ابزار پر سشنامه که در آن محتوای سوالات بسته به صورت پنج گز ینه ای تنظیم گردید و هدف ازآ نها شناخت محور خیابان شیرازی و ایجاد محیطی مطلوب تر از جنبه‌های فضایی، کالبدی، ......... مشخص کردن گره‌های اجتماعی کالبدی و مشکلات حرکت پیاده در محور ورود به حرم مطهرو...... بوده سپس با استفاده از نر م افزار spssver16 واستفاده از تحلیل‌های علی و تو صیفی و جداول توافقی و فر کو نس تحلیل بین متغیر‌های تحقیق به عمل آمد؛ این متغیر‌های تحت تا ثیر ویژگیهای حرکتی محور شیرازی و....بر رضایتمندی شهروندان و زائرین موثر است بنا بر این در آن متغیر وابسته رضایتمندی و متغیر مستقل ویژگی‌های فردی وارتباط محدوده‌های سنی، جنس‌ها و سطح تحصیلات مختلف و مدت اقامت با هریک از عوامل رضایتمندی چون رعایت استاندارد فضاهای پیاده و سواره کیفیت فضا؛ مبلمان موجود؛ چشم انداز و امنیت؛ میزان سرزندگی؛ خاطره انگیزی........ بر رسی شد و ارتباط‌های معنادارمشخص گردیدعدد Significance که از طریق روشهای آماری حاصل شد، برای بررسی ارتباط‌های معنادار مورد بررسی قرار گرفت

 

جدول4.ارتباطتحصیلات؛ شغل؛ محدوده‌هایسنیمختلف و مدت اقامت بارضایتمندی

متغیر مستقل	متغیر وابسته رضایتمندی	Sig
میزان تحصیلات	باتوجه به میزان سطح معنارداری؛ بین میزان تحصیلات و رضایتمندی رابطه معناداری وجود ندارد	448.
وضعیت شغلی	باتوجه به میزان سطح معنارداری؛ بین وضعیت شغلی و رضایتمندی رابطه معناداری وجود ندارد	627.
سن	باتوجه به میزان سطح معنارداری؛ بین سن و رضایتمندی رابطه معناداری وجود ندارد	240.
مدت اقامت	باتوجه به میزان سطح معنارداری؛ بین مدت اقامت و رضایتمندی رابطه معناداری وجود دارد	034.

 

(منبع نگارندگان )  ازتعداد 183 پرسشنامه پر شده 31.58 درصد شهر وندان مشهدی و 68.42 درصد مر بوط به زائرین است که 39 درصد زن و 61 درصد مرد و بیشترپاسخگویان24 درصددر محدوده سنی30-39 و کمترین آنها 3 درصد در محدوده سنی زیر 18 سال قرار دارند). جدول شماره 5( همچنین نتایج نشان داد که پاسخگویان سطح تحصیلات متفاوتی دارند، به طوریکه بیشتر آنها دیپلم به بالا و 89.76درصد بودند و تعداد شاغلین17/70% و غیر شاغل83/29 % وکمترین و بیشترین مدت اقامت از 3 روز تا 14 روز در بخش زائرین بوده است

 

جدول5. بررسیمحدودهسنیافرادپاسخگوبهپرسشنامه‌ها

کمتر از 18 سال	7	محدوده سنی
19 - 18 سال	18
29 - 20 سال	35
39 - 30 سال	44
49 - 40 سال	29
59 - 50 سال	26
64 - 60 سال	16
بدون پاسخ	8

(منبع نگارندگان)

از عوامل تا ثیر گذار عمده در بر رسی‌های میدانی یافت شده؛ خیابان شیرازی به عنوان یک مفصل شهری مکانهایی به عنوان گره فعالیتی و کالبدی هستند که در ابتدای محور سمت حرم مطهر دارای کارکرد زیارتی با تعداد زیاداستفاده کنندگان استو کاربریهای تجاری بسیار فعال ، یک گره اصلی اجتماعی است و می‌‌توان در محدوده این گره عملکردهای فرهنگی و اقامتی قرار بگیرند؛ ایجاد فضای شهری در تقاطع محل شارستان با خیابان شیرازی است؛گره دیگر تقاطع خیابان چهارباغ با محور شیرازی است در این گره کیفیت تناسبات ساختمانی مطرح است؛ گره اصلی بعدی چهارراه شهدا است این فضا ازآنجا که دو محور اصلی را به یکدیگر پیوند داده و محل قرار گیری باغ نادری است یک گره کالبدی مهم در مسیر شیرازی است مهمترین آیتم در این گره تردداست که بایستی به سهولت در این مسیر صورت پذیرد؛ در ادامه مسیر پس از چهارراه شهدا تا میدان شهدا ایجاد یک فضای شهری که می تواند حاصل یک گشایش فضایی بوده و با قرارگیری کاربریهای مناسب پاسخگوی فضا به عنوان یک گره اجتماعی نیز مطرح باشد؛ در انتهای مسیر، خیابان شیرازی به میدان شهدا منتهی می شود از آنجا که این میدان به صورت یک فضای شهری در حال ساماندهی است یک گره کالبدی اجتماعی است .

 دسترسی پیاده در محورهای منتهی به حرم، حرکت درطول پیاده رو به سمت مجموعه حرم و بالعکس میباشد از این رو تداخل حرکت پیاده و سواره در طول محور شیرازی و نیزچهارراه شهدا وحرکت عرضی عابران پیاده به علت ریزکاربری‌های در دو سمت خیابان است دسترسی سواره محور شیرازی به دلیل دوطرفه بودن مسیر حرکتی، تامین کننده دسترسی سواره در کل طول مسیر است از مشکلات این محور در زمینه حرکت سواره بخصوص در ایام خاص نظیر عید نوروز ، مناسبتهای مذهبی و تعطیلات تابستانی یکی ازشاخص ترین آنها مسائل و مشکلات ترافیکی وکمبودفضای پارکینگ است و کمبود‌های بخش حمل و نقل در ایام خاص مواردی چون کمبود پارکینگ ، کمبود سطح معابر و کیفیت نامناسب معابر موجود و کمبودحمل و نقل همگانی؛ اطلاع رسانی نامناسب به زائرین ومجاورین؛ عدم وجود مدیریت و برنامه ریزی صحیح؛ افزایش حجم وسایل نقلیه؛ کمبود تسهیلات عابر پیاده است . محور خیابان شیرازی یکی از چهار محور اصلی موجود منتهی به حرم مطهر است بررسی ویژگیهای حرکتی؛ محورهای اصلی از میدان شهدا و حرم مطهر متاثر از پتانسیلهای اطراف بوده اند ولی شکل گیری شبکه ارتباطی محدوده بافت اطراف ارگانیک و سنتی میباشد وترکیب پیچیده و نامنظمی از معابر باریک و پر پیچ و خم است؛ حرکت اتومبیل در این معابر بسیار مشکل است در بررسی دسترسی‌های راسته شیرازی ، در حد فاصل میدان شهدا . و حرم مطهر ٢٠ تقاطع وجود دارد عرض این ٢٠ تقاطع کمتر از ٦ متر و ماشین رو هستند و عدم رعایت سلسله مراتب دسترسی مشهود است بنابراین، سیاستگذاری بایستی درجهتی صورت پذیرد تا حداقل مزاحمت ترافیکی را برای این خیابان داشته باشد، راسته شیرازی که یک شریانی شهری است و لازم است که تداخل ترافیک سواره و پیاده در آن به حد اقل برسد بررسی محورها و تقاطع‌های موجود؛ این راسته به عنوان یکی از مهمترین محورها در ساختار شبکه دسترسی شهر مشهد محسوب می شود و بدلایل زیر از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است؛ منتهی شدن به حرم مطهر؛مهمترین محور دسترسی درون شهری به بخش مرکزی شهرمشهد؛ شریانی شهری بودن؛ استقرار کاربری‌های عمده مقیاس شهر در حاشیه آن بویژه تجاریها عرض فعلی خیابان شیرازی ٣٠ متر است که در طرح تفضیلی مصوب ٤٥ متر پیش بینی شده است .تخریب و نوسازی محدوده ی حاشیه بخش‌هایی از این خیابان ، باعث شده تا پیاده رو‌ها دارای عرض متفاوتی باشند عرض باند سواره رو هر طرف ١٠ متر و عرض پیاده رو با فضای سبز و کانیو حدود4 متر است بر اساس طرح تعریض که منجر به عقب نشینی ساختمان12 متر در نظر گرفته شده؛ در این راسته می‌‌بایست طراحی حرکتهای نمای خیابانها سیمای شهری و فضای خیابان ، هدفمندی حرکت و توجه به سمت حرم مطهر را در میدان شهدا تا چهارراه شهداو چهارراه شهدا تا حرم مطهر تشدید نماید بنابراین، عابرین پیاده هنگام عبور از عرض خیابان در وسط خیابان به سمت حرم مطهر می ایستند و ادای احترام مینمایند و می‌‌بایستی تفاوت در ورود از فضایی مادی به فضای معنوی امکان پذیر باشد ، هنوز نقش حرکت عابر پیاده به سمت حرم مطهر ضعیف است وحرکت سواره از اهمیت بیشتری برخوردار است از میدان شهدا تا چهارراه شهدا خود فضایی به شدت اجتماعی است خیلی از دسته‌های عزاداری ازاین میدان جمع می شوند و سپس به سمت حرم حرکت می کنند؛ از چهارراه شهدا تا حرم مطهر یک فضا و شروع حرکت مجدد به سمت حرم مطهر است از آنجایی که این راسته در کل شهر جزء خیابانهای شریانی می باشد ، بنابراین، تداخل ترافیک عبوری و محلی در آن بایستی به حد اقل برسد ، درحال حاضر این خیابان در ایفای نقش اصلی ترافیکی خود در ساختار شبکه دسترسی کل شهر دچار مشکل است با توجه به اینکه این راستا دارای عرض مصوب ٤٥ متراست بایستی ترافیک عبوری به روانی در آن حرکت کند تا خللی به ساماندهی ترافیک در کل شهر وارد نیاید ودر نزدیک شدن به حرم مطهر نقش پیاده‌ها بر سوار برتری یابد تبدیل فضا به فضای گذار از زندگی روزمره شهری به سمت معنویت فضای حرم مطهر مد نظر باشد .

 

تداخل حرکت پیاده و سواره

بنابراین، در برسی وضع موجود محور شیرازی و ویژگیهای حرکتی عرض سواره رو و پیاده رو خیابان شیرازی به نظر اکثراستفاه کنندگان )بسیاربد,56,60 درصد ) و اهمیت این دو پارامتر را( زیاد 42,46درصد) ارز یابی کرده اند و عرض ا ین خیابان کم می باشد بخصوص در مراسم مذهبی و اعیادهمینطور وجود سد معبر به دلیل کارهای ساختمانی و عمرانی در خیابان و مهمترین مشکل عابران پیاده جهت پیاده روی، مشکلات کالبدی پیاده روها می باشد؛ ناهمواری و عدم تداوم مسیر مسیرهای عبور پیاده در سطح باید قابل عبور برای همةافراد از جمله ناتوانان جسمی، سالخوردگان، کودکان و افراد همراه با کالسکه بچه، افرادروی صندلی چرخ دار باشد و هر گونه مانعی که در هنگام عبور خطرآفرین باشد، باید از سرراه برداشته شود؛محل تقاطع مسیر پیاده و سواره که وجود عوامل هشداردهنده مثل تغییر جنس پوشش کف، و اختلاف سطح مناسب، علائم حسی لازم و رامپ و جداول کوتاهی که در محلهای مناسب امکان حرکت ایمن پیاده و دسترسی افراد روی صندلی چرخ دار را نیز فراهم آورد، بچشم نمی خورد؛ بنابراین، استفاده کنندگان آن را )بد54درصد ) و اهمیت این پارامتر را( زیاد 43درصد) ارز یابی کرده اند عدم تناسب عرض پیاده رو و حجم پیاده باعث رانده شدن حرکت پیاده به مسیر سواره رو می‌‌گردد در عرض پیاده روها تاثیر گذارده و باعث نابسامانی حرکت می شود؛ عدم تناسب عرض پیاده رو و جمعیت پیاده؛ تغییرات موقت در عرض مفید در اثر ساختمان سازیهای مجاور؛وجود موانع ناشی از رخ دادن فعالیتها ی ایستا در مسیرجریان حرکت پیاده کمبود فضای مناسب جهت حرکت پیاده؛ مسأله تداخل حرکت پیاده و سواره و پایین آمدن ایمنی پیاده موانع فوق در مسیرهای مخصوص پیاده باعث می شود که پیاده‌ها از فضا ی غیر مجاز نامناسب وناامن استفاده کنند؛ بنابراین، استفاده کنندگان ایمنی در حرکت را )بد49درصد) و اهمیت این پارامتر را (زیاد 52درصد) ارز یابی کرده اند اما بیش از آن مسأله آرامش فضا به عنوان آستانه ورود به یک فضای مقدس و حضور سواره در ا ین فضاست ضمن اینکه قرار گیری مسیر آن در کوتاهترین قسمت مسیر دسترسی د ایره وار ورودی و مسأله روانی استفاده از کوتاه تر ین مسیربرای دسترسی عابر پیاده تداخل بالا ی حرکت سواره و پیاده را در مسیر مخصوص سواره و خطوط تاکسی و اتوبوس جلوی ورودی حرم ایجاد می کند که خود اغتشاش زیادی در محور ورودی ایجاد کرده و به خطر افتادن ایمنی عابر پیاده دراثر ترغیب به استفاده ازفضای حرکتی سواره که نتایج بر رسی‌ها حاکی از آ ن است ارتباط بین این فاکتورها در بخش زایرین و شهر وندان ، ارتباط معناداروجود دارد

یکی از مواردعدم رضایتمندی زائرین کمبود فضاهای باز عمومی وفضاهای سبزدر این محوربود خیابان شیرازی محوری خطی است که در وضعیت فعلی بیشتر نقش حرکتی داشته و نیاز به وجود فضاهای باز دارد؛ بنابراین، استفاده کنندگان فضای سبز پیاده روها) بد47درصد ) و اهمیت این پارامتر را( بسیارزیاد 64درصد) ارز یابی کرده اندو فضا برای رفع خستگی)بسیاربد63درصد ) و اهمیت این پارامتر را(زیاد 51درصد) ارز یابی کرده اند و فضای باز برای انتظار و توقف در روزهای خاص)بسیاربد69درصد ) و اهمیت این پارامتر را(زیاد 56درصد) ارز یابی کرده اند در این محور بخش‌های شرقی منتهی به زیر گذر حرم و بخش غربی منتهی به میدان شهدا در منتهی الیه راستای خیابان شیرازی و تقاطع ایجاد شونده شارستان،چهار راه شهدا، بافت تخریبی در بخش غربی در قسمت‌های میانی محور شیرازی در جهت ایجاد فضاهای باز عمومی مطرح هستند؛ ماهیت کالبدی فضاهای باز تحت تأثیر عواملی مثل نوع و موقعیت بدنه‌ها،مقیاس، کف، ...است در فضاهای شهری خطی از قبیل خیابان، ایجاد فضاهای باز عمومی در قالب گره‌های شهری در تقاطع‌ها، و نیز ایجاد نقاط مکث از طریق عقب رفتگی بدنه‌های حاشیه خیابان امکان پذیر خواهد بود این مکا نها فضاهایی به منظور ایجاد حس مکان و امنیت محیط و عابرین پیاده، ایجاد حس مشارکت و حضور فعال افراد و گرو هها تبدیل شده اند)فرزبود1384 (در طراحی این گو نه از فضاهای باز عمومی می بایست عواملی همچون تجمع پذیری، یکپارچگی، تعین فضایی، سرزندگی و انعطاف مد نظر باشد . ارتباط بین این فاکتور در خیابان و محدوده سنی ارتباط معنادار وجود دارد.

یکی از مشکلات ایجاد شده و عدم رضایت مشترک بین شهروندان و زائرین مکان و نوع مبلمان موجود در محور شیرازی عنوان شد؛ نیمکت برا ی نشستن واستراحت و یا حتی تماشای فعا لیتها مشاهده نمی شود ومردم از بلوک‌ها ی بتن جدا کننده مسیر سواره و پیاده ویا لبه پله‌های مغازه‌ها و اماکن حاشیه محور برا ی نشستن استفاده می کنند. محلی برای نشستن کوتاه مدت ، محلی برای اجرا ی مراسم مذهبی با وسعت زیاد نیاز است بلوکها، پایه‌ها و پانل‌های جداسازی مسیرهاکه در وضعیت حاضر مشاهده می شود که عبور و یلچر و کالسکه از میان آنها تقر یبا غیر ممکن است در جائیکه مانعی برای دسترسی وسائل نقلیه نصب می شود فاصله موانع از هم با ید تقر یبا ١متر باشد بنابراین، استفاده کنندگان شرایط مبلمان شهری جهت نیمکت) بد51درصد ) و اهمیت این پارامتر را( زیاد49درصد) ارز یابی کرده اند نورپردازی موجود باعث عدم روشنایی محیطی مناسبی شده در قسمت مسجدملا‌هاشم حدود 60متر از پیاده روبشدت تاریک است و استفاده کنندگان) متوسط46درصد ) و اهمیت این پارامتر را( زیاد 49درصد) ارز یابی کرده اند؛ مکان یابی آبخور ی‌ها به دلیل قابل دسترس بودن برا ی عموم مردم از جمله معلولین مناسب ولی دارای حجم بزرگی است و دارا ی ترکیب بند ی مناسبی با جداره‌هانمی باشد استفاده کنندگان) خوب42درصد ) و اهمیت این پارامتر را( متوسط 38درصد) ارز یابی کرده اند؛ عدم هماهنگی شکلی، رنگ و فرم سطل‌های زباله و اغلب در بین فضاهای توقف ماشینها نصب شده اند؛ تعداد نامتعادل با میزان نیاز و در مکانها ی نامناسب و غیر قابل استفاده است تغییرات عرض پیاده روها در اثر اشغال سطلهای زباله، صندوقهای صدقات ،دکه فروش بلیط، جعبه‌های پست برق، تلفن و غیره وعدم تعر یف فضاهای مشخص جهت مکث‌ها و حرکتها ، وجود پیش آمدگیها وعقب رفتگیها ، حجم ز یاد عبور و مرور کنندگان ، همگی از عواملی هستند که باعث از دست رفتن عرض مفید عبوری شده بود

 در محور مورد نظر گونه‌های مختلف کفسازی با رنگها و مصالح گوناگون در پیاده رو استفاده شده است اعم ازبتنی ، سنگی و با رنگهای سفید و قرمز و ... که در بسیاری موارد دچارآسیب دیدگی نیز شده اند بافت کف ساز ی رامپ‌ها همگی ازآسفالت است که می‌‌بایست از کف ساز ی زبر و بافت دار باشد که ا یمنی حرکت ویلچر و کالسکه را فراهم سازد عدم تداوم کفسازی و قطع شدن طرح وشکل در فواصل کوتاه ، نیاز به تآکید و توجه به انتهای مسیر که وجودحرم مطهر است را از بین برده است ، هم اکنون بخش اعظمی از حرکت پیاده در فضاها ی مخصوص حرکت سواره می باشد . استفاده کنندگان رنگ کفسازی پیاده رو ) متوسط48درصد ) و اهمیت این پارامتر را( متوسط 39درصد) ارز یابی کرده اند و جنس مصالح پیاده رو ) بد 46درصد ) و اهمیت این پارامتر را( زیاد 55درصد) ارز یابی کرده اند پژوهش حاکی از آن است که بین مدت اقامت با رضایتمندی ارتباط معناداری وجود دارد.

 

جدول 6 . مشکلات نیازهایحرکتیعابرینپیاده زائر و شهروند؛ در خیا بان شیرازی و بهبود آن

نیازهای حرکتی عابرین پیاده زائر و شهروند
مشکلات فضای مو جود خیابان شیرازی	سهولت حرکت	ایمنی حرکت	فضایی کالبدی
	-توزیع فضایی نا مناسب جمعیت در فضای پیاده - مکان گزینی نا مناسب مبلمان و اختلال در مسیر حرکت - ایجاد تعدد تداخلات پیاده و سواره به دلیل ورود پیاده به فضاهای اختصاص داده شده به سواره و از بین رفتن ایمنی پیاده -وجود برخورد پیاده و کند شدن جریان حرکت برای اثر وجودمبلمان شهری در مکان نا مناسب -عدم پیش بینی فضا برای توقف عابر جهت رفع خستگی ، انتظار برای همراهان و توقف در روزهای خاص برای تماشای دسته‌های مذهبی -تبدیل هر برآمدگی به فضایی برای نشستن و بر هم زدن نظم محیط و ایجاداغتشاش بصری و حرکتی به خصوص در نقاط ورودی -عدم وجود فضاهای مناسب برای نشستن و انتظار در ایستگاهها - عدم وجود ایمنی مناسب در هنگام سوار شدن پیاده	-عدم ایمنی در حرکت تداخل پیاده و سواره در قسمتهایی از فضا - استفاده نشدن فضایی که برای عابر پیاده طراحی شده به دلیل تداخل زیادمبلمان با جریان حرکت در لاین وسط پیاده -عدم امکان حرکت به دلیل روشنایی نامناسب ، وجود اختلاف سطح تک پله ،شلوغی بیش از حد تخریب میاد ین و گره‌ها و مکانهای فعالیت جمعی و تبدیل آنها به چهارراه	-عدم وجود جذابیت کافی برای عابر پیاده که استفاده از لاین پیاده را ترجیح دهد . - عدم وجود تنوع کافی و کاربرد رنگ مناسب در طراحی فضای سبز - عدم وجود هماهنگی در مبلمان - روندبلندمرتبه سازی در جداره خیابان باعث افزایش محصوریت فضا و دیده نشدن حرم و از بین بردن حس معنوی موجود می گردد - وجود نداشتن مبلمان مناسب در طول خیابان جهت توقف واستراحت کوتاه استفاده کنندگان با گروههای سنی وتواناییهای جسمی مختلف - آشفتگی هویت و حس مکان در صورت ادامه ساخت و سلزهای ناهماهنگ وضعیف در کنار همدیگر
پیش بینی	-سهولت دسترسی به ورودی مجموعه -وجود فضاهای در نظر گرفته شده برای حرکت پیاده و قابلیت آنها برای طراحی مناسب -سهولت دسترسی و استفاده از وسائل نقلیه -وجود قابلیت ساماندهی کردن مناسب فضاهای سواره -تعریف مشخص مسیرهای پیاده و هدایت زائرین -وجود فضاهایی با تراکم حرکتی پایین با قابلیت تبدیل به فضای توقف -امکان تلفیق فضای نشستن با فضای سبز	- اندیشیدن تمهیداتی برای به حد اقل رساندن تداخلات حرکتی پیاده و سواره مانند بستن یکی از لاینهای سواره و اختصاص آن به عابر پیاده	-افزایش بهره وری وخوانایی -ایجاد فضا‌های سبز متمرکز در بافت فر سوده -حفظ وارتقاء کیفیتهای اکو لوژیک در بافت -به حداقل رساندن آلودگیهای زیست محیطی آلودگیهای شنیداری و دیداری - تزریق الگوهای هویتی بومی معماری درجداره‌های محدوده مستقیم خیابان - استفاده بهینه از اراضی بایر وخالی وبلااستفاده موجود

(منبع :نگارندگان )

 

در پاسخ به سؤال که تا چه حدخیابان شیرازی برای فعالیتهای مختلف مناسب است ، در رابطه با فعالیت خرید 97 درصد از زائران و 2 درصد از شهروندان برای خرید مناسب دانسته اند و در پاسخ به سؤال میزان کیفیت فضا برای ملاقات و گفتگو، 8.2 درصد مناسب ، در حالی که 91.8 درصد پایین عنوان کرده اند و جهت فعالیتهای جمعی 78 درصد مناسب و 22 درصد کیفیت آن را برای فعالیتهای جمعی متوسط دانسته اند.خیابانهای مطلوب به نظر آنان خیابان کوهسنگی؛ بلوار سجاد؛ فرامرز عباسی؛ ملک آبادو احمد آباد عنوان شد در پاسخ به سوال که نسبت به کدام قسمت خیابان شیرازی احساس خوشایندی دارید 99.7 پاسخ دهندگان دید به سمت حرم مطهر حضرت رضا (ع) را نام بردند .

تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از پرسشنامه‌ها با استفاده ازآزمون فریدمن Friedman برای تعیین مهم ترین و کم اهمیت ترین عوامل مؤثر بر رضایتمندی استفاده کنندگان در محیط نرم افزار نشان داد مهمترین عوامل، به ترتیب، وضعیت فضاهای باز و سبز؛پارکینگ؛ پیاده روها،تردّد وسائط نقلیه عرض سواره رو و عرض پیاده رو‌ها و کم اهمیت ترین عوامل، به ترتیب،آبخوریورنگ پیاده رو هستند.

 

جدول 7 .رضایتمندیازوضعیتموجودومیزاناهمیتفاکتورهایمؤثردررضایتمندیشهروندان و زائرین

فاکتورها		وضع موجود	میزان اهمیت
شرایط خیابان و پیاده رو	سطح پیاده رو )شرایط کلی پیاده رو(	متوسط) 48 درصد(	زیاد 44) درصد(
	ایمنی در حرکت	بد49 ) درصد(	زیاد52 ) درصد(
	عرض پیاده رو	بسیاربد60 ) درصد(	زیاد46 ) درصد(
	رنگ کفسازی پیاده رو	متوسط ) 48 درصد(	متوسط ) 39 درصد(
	جنس مصالح پیاده رو	بد ( 6 4 درصد(	زیاد ) 55 درصد(
	مناسبسازی پیاده رو ( معلولین و.....)	بد(54درصد)	زیاد (43 درصد)
	عرض سواره	بسیاربد 56درصد(	زیاد 42 ) درصد(
	تردّد وسائط نقلیه	بسیار بد ( 55 درصد(	بسیار زیاد ) 51 درصد(
	جدول بندی خیابان	متوسط ( 45درصد(	متوسط 41)درصد(
	کانالها، جویها	بسیاربد ) 51 درصد(	بسیار زیاد 43 ) درصد(
	پلهای روی جویها	متوسط40 ) درصد(	زیاد51) درصد(
	مکان خطوط عابر پیاده	متوسط ) 39درصد(	زیاد ) 48 درصد(
	ایستگاه اتوبوس	بد ) 58 درصد(	متوسط (45درصد(
	پارکینگ	بد 67 ) درصد(	زیاد 52 ) درصد(
شرایط مبلمان شهری	نیمکتها	بد ) 51 درصد(	زیاد(49 درصد(
	روشنایی خیابانها	متوسط46 ) درصد(	زیاد 49) درصد(
	آبخوری	خوب(42 درصد)	متوسط(38درصد)
تابلوها	تابلوهای اسامی کوچه‌ها و خیابانها	متوسط ( 57درصد(	زیاد51 ) درصد(
فضا‌های باز عمو می‌‌و فضا‌های سبز	فضای سبز پیاده روها	بد)47درصد(	بسیارزیاد64 ) درصد(
	فضا برای رفع خستگی	بسیاربد63 ) درصد(	زیاد 51) درصد(
	انتظار و توقف در روزهای خاص	بسیاربد69 ) درصد(	زیاد56 ) درصد(

 

 (منبع نگارندگان)

آزمون فر ضیات.

1-فر ضیه اول مبنی بر اینکه؛ به نظر می‌‌رسد میزان فضای خیابان در بخش مرکزی مشهد محور شیرازی به عنوان یک مفصل شهری مقداری ثابت و محدود مانده در حالیکه نیازهای زائران و شهروندان از آن به لحاظ کمی و کیفی در حال افزایش است.

در این راستا مبانی نظری معیار‌های استاندارد خیابان و پیاده رو‌ها و رعایت آ نها که نشان دهنده رسیدن به فضای مطلوب و افزایش رضایت افراد است بر رسی شد محورشیرازییکیازورودیهایاصلیبهحرممطهرحضرترضا(ع)کهعلاوهبرزائرینشهروندانمشهدینیزاکثرًاازهمینمسیراستفادهمیکنندبنابراین،اینمحور به عنوان یک گرهفعالیتیوکالبدی اهمیتخاصیداشتهومشکلاتیحرکتیودسترسیآنبا توجه به کارکردها شاملجریانحرکتیزائرینبرایدسترسیبهحرممطهر؛جریانحرکتومکثآیینیومذهبی درروزهایخاص کهدارای حجمترافیکانسانیبسیاربالایی استوبخشعمدهایازمراسممذهبیدرمحورهایمنتهیبهحرم مطهرکه تعدادعابرینپیادهراتاصدهابرابرروزهایعادیافزایشمی یابد درحالحاضراینخیاباندرایفاینقشاصلیدرساختارشبکهدسترسی دچارمشکل در مسائل ترافیکی؛ کالبدی و خدماتی است؛ راستهشیرازییکشریانیشهریاستوبا توجه به تعداد روز افزون جمعیت زائرین و شهروندان عرضفعلیخیابانشیرازی جوابگوی نیازهای افراد نیست و نارضایتی آنان را بدنبال داشته است و علت اصلی عدم انطباق کمیت فضا‌های موجود در خیابان با نیازها است و فرضیه تایید می‌‌گردد

2- فر ضیه دوم مبنی بر اینکه؛ به نظر می‌‌رسدعدم انطباق فضای خیابان شیرازی با الگو‌های رفتاری زائرین و شهروندان باعث نارضایتی آنان شده است.

با توجه به الگو‌های رفتاری استفاده کنندگان و بر رسی میدانی و جمع آوری اطلاعات وضع مو جود و شناسایی مشکلات در محور شیرازی و پرسش از مردم به تعداد 183 پر سشنامه بین زائرین و شهروندان اعم از افراد عادی و معلول؛ سالمندان و.. توزیع شد و با توجه به درصد بالای پاسخ دهندگان مبنی بر عدم رضایت بخصوص در دسترسی‌های شهری به علت عدم رعایت مقررات شهر سازی و معماری؛ اغتشاشبصریوپایینآوردنسطحکیفیتفضاییوشآنفضا نابسامانیوعدمهمخوانیمبلمان؛ کمبود فضای باز و سبز و پارکینگ؛ آلودگی صوتی و ازدحام و شلوغی باعث شده بین فضای خیابان شیرازی و نحوه استفاده از آن تعارض بوجود بیاید وباعث افزایش نارضایتی شهر وندان و زائران گردد و فر ضیه تایید می‌شود .

نتیجه گیری

طراحیفضاهایخیابانشیرازیمیبایستبیانگرسیرحرکتازفضایمادیبهسوی فضایقدسیحرممطهرباشد بنابراین،پیشنهادمیگردد داشتنوضوحمسیر،نظم؛ خوانایی عملکردیوکالبدی؛ انعطافپذیریدرمبلمانوتجهیزاتشهری؛توجهبهنیازهایمتنوعگروه‌هایسنیوجنسیاستفادهکننده؛ طراحیمناسبفضاهایمفصلمابینفضاهایدرونیوبیرونیابنیهتجاری؛ نورپردازیمناسبوپرهیزازایجادگوشه‌هایتاریک؛ حفظبناهای دارای معماری اسلامی ایرانی وخاطرهانگیزدرجهتجذبگردشگران؛ ایجادپارکینگطبقاتیودر طراحیکالبدیتقاطع‌هایمحورشیرازی می‌‌بایست؛ توجه به ریتم‌هایعمودی؛ استفادهازریتمهایعمودیدرمحلشکستگیوتغییرارتفاعنما؛برقراریریتم‌هایافقیوتقسیمافقیسطوح؛استفادهازمصالحورنگهایمتفاوترادر نظر گرفت همینطورجهتایجادانعطافپذیریاختلاطریزکاربری‌ها؛ ایجادفضاهایبازچندعملکردیدرطولمحور؛توزیعمتعادلکاربری‌هایمتنوعکه درطولشبانهروزفعال باشند؛جهتافزایشسرزندگیمنعاستقرارکاربری‌هایدرشتدانهواداریغیرفعالدرساعاتغیراداری جهتایجادخاطرهانگیزیجلوگیریازتکعملکردیشدن؛ تقویتفضاهایفراغتیوسبز؛جهت کاهشتداخلحرکتیپیرامون تقاطع‌هاعریضتردرنظرگرفتنمسیرهایپیاده عریض درمحلقرارگیری کاربری‌هایپرمراجعه،انجامعقبنشینی؛لازمدرنظرگرفتنرواقو... درجهتمنطبقشدنکاربری‌هایموجودباکاربری‌هایموردانتظارجلوگیریازتوسعهفعالیتکاربری‌هاینامتجانس؛ عدم تداخل پیاده و سواره؛ عقب نشینی ساختمانها؛ درنظرداشتنحضورمعلولینو گروه هدف درفضا می‌‌بایست مد نظر باشد . ساماندهیاینمحوردربخش مرکزیشهر،نویدبخشچشماندازروشنتوسعه است بنابراین، می‌‌بایست؛ حدفاصلحرممطهرتا میدان شهدا مطابق با طرح تفضیلی به صورت یکخیابان٤٥متریاجرا گردد و بهعنوانمسیریشاخص،منسجم،زیبا؛ سرزندهودربرگیرنده حیات خاطره ای محیط معنوی وفعالیتهایمرتبطبانیازشهروندانوزائرینحرمامامرضا(ع)باشد.

منابع

بحرینی؛ حسین؛ تحلیل فضا‌های شهری؛ انتشارات دانشگاه تهران 1384

بنتلیوهمکاران. ،محیط‌هایپاسخده،مترجم: مصطفی بهزادفر،نشردانشگاهعلموصنعتایران1382

پاکزاد،جهانشاه. راهنماىطراحىفضاهاىشهرىدرایران. شرکتطرحونشرپیامسیما. تهران. 1384

پاکزاد،جهانشاه،مقالاتیدربابطراحیشهری،گردآورنده الهامسوری،نشرشهیدی،1386

تیبالدز،فرانسیس؛ شهرسازیشهروندگرا؛ارتقایعرصه‌های همگانیومحیطهایشهری،مترجم : محمداحمدینژاد،اصفهان، نشرخاک1385

رفیعپور،فرامرزمقدمهایبرجامعه شناسی کاربردی. تهران: شرکتسهامیانتشار1382

زریونی –محمد رضا؛ طراحی راه در محیط‌های شهری؛مجلهآبادی: 1375 , دوره 6 , شماره 20

شفیعی،سعید،مبانیوفنونطراحیشهری،نشراسلیمی. ،1380

صالحی،اسماعیل،،ویژگیهایمحیطیفضاهایشهریامن،نشرمرکزمطالعاتیوتحقیقاتیشهرسازیومعماری. 1387

عباس زادگان، مصطفی؛ نگرش نهضت مدرن معماری، شهری به فضاهای شهری1383– شهرداریها 67 – سازمان شهرداریها

عر فانیان؛ مونا؛ سیری در تجربه‌های مداخله در بافت مرکز مشهد نشریه هفت شهر؛ دوفصلنامه عمران، بهسازی شهری (مرمت شهری)سال دوم، شماره 3، بهار 1380

فرزبود،سولماز،برنامهریزیدرراستایجداسازیترافیک سوارهوپیادهدربافتمرکزیتجریش،پایاننامهکارشناسی ارشد طراحیوبرنامهریزیشهری،دانشگاهتربیتمدرس. ،1384

قریب؛ فریدون؛ امکان سنجی ایجاد مسیرهای پیاده و دوچرخه در محدوده تهران قدیم؛هنر‌های زیبا؛ 1383 دوره 19 شماره 19

قرائى،فریبا.پیاده راهوکاهشآلودگىهوا. ماهنامةپژوهشىآموزشىشهرداریها.شمارة52 . شهریور1382

مجتهدسیستانی،ارمشاخصه‌هایکیفیمطلوبیتپیاده وخیابان‌هایشهری،کنفرانسبینالمللیدانشجویانعمران،سمنان ،1387

Rivilin, K. Ston public space. Environment and Behaviour series, Cambridge University. London, 2007.

Tibbalds,F.(1992),Making People-friendly Towns ;Improving the Public Environment in Towns&Cities,London,Longman press

Nosal, Bob. (2009), “Creating Walkableand Transit-Supportive Communities in Halton”Region Health Department of Halton University

مراجع

بحرینی؛ حسین؛ تحلیل فضا‌های شهری؛ انتشارات دانشگاه تهران 1384

بنتلیوهمکاران. ،محیط‌هایپاسخده،مترجم: مصطفی بهزادفر،نشردانشگاهعلموصنعتایران1382

پاکزاد،جهانشاه. راهنماىطراحىفضاهاىشهرىدرایران. شرکتطرحونشرپیامسیما. تهران. 1384

پاکزاد،جهانشاه،مقالاتیدربابطراحیشهری،گردآورنده الهامسوری،نشرشهیدی،1386

تیبالدز،فرانسیس؛ شهرسازیشهروندگرا؛ارتقایعرصه‌های همگانیومحیطهایشهری،مترجم : محمداحمدینژاد،اصفهان، نشرخاک1385

رفیعپور،فرامرزمقدمهایبرجامعه شناسی کاربردی. تهران: شرکتسهامیانتشار1382

زریونی –محمد رضا؛ طراحی راه در محیط‌های شهری؛مجلهآبادی: 1375 , دوره 6 , شماره 20

شفیعی،سعید،مبانیوفنونطراحیشهری،نشراسلیمی. ،1380

صالحی،اسماعیل،،ویژگیهایمحیطیفضاهایشهریامن،نشرمرکزمطالعاتیوتحقیقاتیشهرسازیومعماری. 1387

عباس زادگان، مصطفی؛ نگرش نهضت مدرن معماری، شهری به فضاهای شهری1383– شهرداریها 67 – سازمان شهرداریها

عر فانیان؛ مونا؛ سیری در تجربه‌های مداخله در بافت مرکز مشهد نشریه هفت شهر؛ دوفصلنامه عمران، بهسازی شهری (مرمت شهری)سال دوم، شماره 3، بهار 1380

فرزبود،سولماز،برنامهریزیدرراستایجداسازیترافیک سوارهوپیادهدربافتمرکزیتجریش،پایاننامهکارشناسی ارشد طراحیوبرنامهریزیشهری،دانشگاهتربیتمدرس. ،1384

قریب؛ فریدون؛ امکان سنجی ایجاد مسیرهای پیاده و دوچرخه در محدوده تهران قدیم؛هنر‌های زیبا؛ 1383 دوره 19 شماره 19

قرائى،فریبا.پیاده راهوکاهشآلودگىهوا. ماهنامةپژوهشىآموزشىشهرداریها.شمارة52 . شهریور1382

مجتهدسیستانی،ارمشاخصه‌هایکیفیمطلوبیتپیاده وخیابان‌هایشهری،کنفرانسبینالمللیدانشجویانعمران،سمنان ،1387

Rivilin, K. Ston public space. Environment and Behaviour series, Cambridge University. London, 2007.

Tibbalds,F.(1992),Making People-friendly Towns ;Improving the Public Environment in Towns&Cities,London,Longman press

Nosal, Bob. (2009), “Creating Walkableand Transit-Supportive Communities in Halton”Region Health Department of Halton University