اولویت‌بندی و تعیین استراتژی‌های توسعه شهر (CDSs)شیراز با استفاده از AHP

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 5، دوره 7، شماره 24، خرداد و تیر 1395، صفحه 43-60   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا رضایی¹؛ ببراز کریمی^{* 2}

¹استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد یاسوج، دانشگاه آزاد اسلامی، یاسوج، ایران

تاریخ دریافت: 25 خرداد 1394،  تاریخ بازنگری: 27 خرداد 1395،  تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1394 

چکیده

 
 
محمدرضا رضایی، استادیار گروه جغرافیا و ­برنامه­ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرودشت، مرودشت، ایران
ببراز کریمی، دانشجوی دکتری جغرافیا­ و ­برنامه­ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یاسوج، یاسوج، ایران*
 
چکیده
با تغییر دیدگاه‌های برنامه­ریزی شهری، روش­های رایج مربوط به تهیه طرح­های توسعه شهری نیز مورد بازنگری جدی قرار می­گیرند. استراتژی­های توسعه شهر (CDSS)از دیدگاه‌های جدید و تاثیرگذار در بهبود روند برنامه­ریزی شهر استو هدف پژوهش تعیین استراتژی­های توسعه شهری شیراز و اولویت­بندی آنها با استفاده از مدل AHP است. برنامه­های کنونی شهر شیراز کالبدی و ایستا بوده و در تدوین آنها ابعاد اجتماعی، اقتصادی لحاظ نشده و پاسخگوی نیازهای فعلی نبوده و تحقق اهداف پیش­بینی شده در آنها بسیار کم است، در این پژوهش ابتدا 6 استراتژی­ اصلی، ساماندهی فضایی، تقویت اقتصاد شهری، زیست­­پذیری اجتماعی، دسترسی پایدار، محیط زیست و حکمروایی خوب شهر، به همراه استراتژی­های فرعی بر اساس درخت سلسله مراتبی ترسیم گردید و پس از تهیه پرسشنامه از متخصصان و مدیران شهری خواسته شد تا بر اساس مقایسه زوجی اولویتها را مشخص سازند. در کل نتایج حاصل از تلفیق معیارها و زیر معیارها با هدف (استراتژی توسعه پایدار شهری) نشان می­دهد که کسب درآمدهای پایدار اولویت اول، عدالت فضایی و توزیع بهینه امکانات دارای اولویت دوم، گسترش توریسم اولویت سوم و در راستای دسترسی پایدار تکمیل مترو شهر در اولویت چهارم برنامه­ریزی قرار داشته و اولویت پنجم برنامه­ریزی نیز تدوین چشم­انداز است و جلوگیری از گسترش کالبدی و شهر فشرده در اولویت اخر برنامه­ریزی قرار گرفته است. در انتها نیز راهکارها و برنامه­های اجرایی ده استراتژی اول شهر شیراز ارائه می­گردد.
 

کلیدواژه‌ها

استراتژی­های توسعه شهر؛ تحلیل سلسله مراتبی؛ شیراز

عنوان مقاله [English]

Determining the Shiraz city development strategies and prioritizing them by AHP

نویسندگان [English]

MR. Rezaei¹؛ B. Karimi²

چکیده [English]

 
By change of the city planning viewpoints, the common procedures which is related to city development preparation and approval has changed as well. These procedures will be reviewed and the city development strategies are the new and effective viewpoints for improving city planning flow. The aim of this project are determining Shiraz city development strategies and prioritizing them by AHP. The current Shiraz programs are physical and static, they are not made based on social and economic aspects and they are not responsive to the current needs of this city, the goals which are expected to be very low. In this project, first six main strategies are planned which are include spatial organizing, urban economic reinforcing, social livability, stable accessing, environment, good city ruling and sub-strategies based on the hierarchical tree. After preparing the questionnaire be asked to professionals and city managers to identify priorities based o paired comparison. With regard to the strategic planning and its systematic approach, the obtained weighted coefficient has priority for integrating actions. The results of integrating criteria and sub criteria show that the first priority is sustainable income, the second is spatial equity and optimal facilities distribution ,the third is tourism development ,the fourth is subway completion to stable accessing ,the fifth is perspective codification and the last priority is prevent of  physical development and compact city. At the end of this project be presented the executive solutions and planning of the first ten Shiraz strategies.
 

کلیدواژه‌ها [English]

city development strategies, hierarchical analysis, Shiraz

اصل مقاله

اولویت‌بندی و تعیین استراتژی‌های توسعه شهر (CDSs)شیراز با استفاده از AHP

 

محمدرضا رضایی، استادیار گروه جغرافیا و ­برنامه­ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرودشت، مرودشت، ایران

ببراز کریمی، دانشجوی دکتری جغرافیا­ و ­برنامه­ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یاسوج، یاسوج، ایران*

 

چکیده

با تغییر دیدگاه‌های برنامه­ریزی شهری، روش­های رایج مربوط به تهیه طرح­های توسعه شهری نیز مورد بازنگری جدی قرار می­گیرند. استراتژی­های توسعه شهر (CDSS)از دیدگاه‌های جدید و تاثیرگذار در بهبود روند برنامه­ریزی شهر است و هدف پژوهش تعیین استراتژی­های توسعه شهری شیراز و اولویت­بندی آنها با استفاده از مدل AHP است. برنامه­های کنونی شهر شیراز کالبدی و ایستا بوده و در تدوین آنها ابعاد اجتماعی، اقتصادی لحاظ نشده و پاسخگوی نیازهای فعلی نبوده و تحقق اهداف پیش­بینی شده در آنها بسیار کم است، در این پژوهش ابتدا 6 استراتژی­ اصلی، ساماندهی فضایی، تقویت اقتصاد شهری، زیست­­پذیری اجتماعی، دسترسی پایدار، محیط زیست و حکمروایی خوب شهر، به همراه استراتژی­های فرعی بر اساس درخت سلسله مراتبی ترسیم گردید و پس از تهیه پرسشنامه از متخصصان و مدیران شهری خواسته شد تا بر اساس مقایسه زوجی اولویتها را مشخص سازند. در کل نتایج حاصل از تلفیق معیارها و زیر معیارها با هدف (استراتژی توسعه پایدار شهری) نشان می­دهد که کسب درآمدهای پایدار اولویت اول، عدالت فضایی و توزیع بهینه امکانات دارای اولویت دوم، گسترش توریسم اولویت سوم و در راستای دسترسی پایدار تکمیل مترو شهر در اولویت چهارم برنامه­ریزی قرار داشته و اولویت پنجم برنامه­ریزی نیز تدوین چشم­انداز است و جلوگیری از گسترش کالبدی و شهر فشرده در اولویت اخر برنامه­ریزی قرار گرفته است. در انتها نیز راهکارها و برنامه­های اجرایی ده استراتژی اول شهر شیراز ارائه می­گردد.

واژه‌های کلیدی: استراتژی­های توسعه شهر، تحلیل سلسله مراتبی، شیراز

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

ناکارآمدی طرح­های توسعه شهری و تغییرات سریع شهرها از یک سو و نارضایتی بسیاری از ساکنان کلان­شهرها از کیفیت زندگی در این مراکز، به دلیل گرانی مسکن، ترافیک سنگین، آلودگی محیط زیست، نارسایی خدمات شهری، ناعادلانه بودن توزیع درآمدها، افزایش اسکان غیررسمی و به­تبع آن افزایش ناهنجاری­های اجتماعی (بارتون،1379ص17) از سوی دیگر، ضمن تشدید فرایند ناپایداری، انتظارات و مسئولیت­های جدیدی را برای مدیران شهری به وجود آورده است. این در حالی است که مدیریت کلانشهرها به دلیل گستردگی و پیچیدگی مجموعه مراکز زیست و فعالیت کلان­شهری و تداخل مسئولیت­ها در فرایند مدیریت، برنامه­ریزی و اجرا با مشکلات متعددی مواجه هستند (صرافی و تورانیان،1383ص6) برای پاسخگویی به شرایط نامطمئن آینده، ناکارآمدی مدیریتی و کاهش زندگی در شهرها، از سال 1999م رویکرد نوینی در ادبیات برنامه ریزی تحت عنوان « استراتژی توسعه شهر» (CDS) توسط ائتلاف شهرها به وجود آمد. از اهداف « استراتژی توسعه شهر» افزایش رقابت پذیری، کارایی، ارتقای کیفیت سکونت و بهبود مدیریت شهری است. استراتژی توسعه شهری به دنبال بهبود عملکرد شهر بر پایه و اساس پایداری است، و آن را بر مبنای عواملی چون رشد اقتصادی پایدار، بهبود فرصت­های زندگی، کاهش فقر، ارتقای شرایط محیطی و بهداشت عمومی، بهبود سکونت­گاههای غیررسمی و اقشار کم­درآمد، مورد بررسی و سنجش قرار می­دهد (رفیعیان و ­راد، 1387ص9) استراتژی توسعه شهری (CDS) با بهره­گیری از مدل­های برنامه­ریزی استراتژیک دامنه­ وسیعی از مسایل مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی شهرها را در بر می­گیرد. در این طرح­ها با محوریت مدیریت شهری و مشارکت ذی­نفعان شهری ابتدا چشم­انداز شهر مشخص شده و سپس استراتژی مورد نظر جهت دستیابی به چشم­انداز و توسعه پایدار شهر تدوین می­گردد. در نهایت این استراتژی­ها به برنامه­های اجرایی تبدیل می­گردند. در حقیقت استراتژی توسعه­ی شهری سند توسعه شهر در تمام ابعاد محسوب می­شود (Phonmpenh,2005pp1) با توجه به پیچیدگی و ماهیت پویای شهرها، شناسایی مسایل راهبردی از مهم­ترین ضرورت­ها و پیش نیازها برای کارآمدی فرایند تصمیم­گیری است (حق­جو،1383ص77). در حقیقت انتخاب استراتژیک بر مبنای روابط شرایط درونی و فرصت­های بیرونی در تدوین استراتژی­های توسعه شهری بسیار مهم است. به دلیل تنوع مسایل و فرصت­ها به­کارگیری روش­های تصمیم­گیری چندمعیاره از جمله فرایند تحلیل سلسله مراتبی در اولویت­بندی مسایل و مشکلات برنامه­ریزی استراتژیک توسعه شهرها اهمیت زیادی دارد. در واقع برنامه­ریزی استراتژیک می­­تواند ابزار کلیدی در رویارویی با معظلات شهری و دستیابی به توسعه پایدار اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی محسوب گردد (مسیحی،1384ص15).

 شهرشیراز نیز مانند بسیاری از شهرهای دیگر کشور در چند سال اخیر با رشد فزاینده جمعیت شهری، روند سریع شهرنشینی، مهاجرت و به دنبال آن افزایش نیازهای شهری همچون مسکن، حمل و نقل و خدمات شهری رو به رو بوده است. با تحول در روند شهرنشینی و تغییر در نیازهای شهروندان و اولویت­های خدمات شهری، طرح­های توسعه سنتی به دلیل ایستایی و عدم انعطاف­پذیری، نمی­توانند جوابگوی مشکلات و نیازهای شهر باشند و در این زمینه نیازمند برنامه­ریزی استراتژیک می­باشند. مسئله اصلی در تدوین استراتژی­های توسعه پایدار کلانشهر شیراز این است که کدام استراتژی (کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی، حمل و نقل و مدیریتی) دارای اهمیت و اولویت بیشتری بوده و با چه راهبردهایی می­توان به آن دست یافت؟ در این میان برنامه­ریزی استراتژیک به دلیل کارائی و قابلیت از لحاظ انعطاف­پذیری، انطباق­پذیری، تحول پذیری، جامعیت و پویائی آن می­تواند ابزار کلیدی مناسبی در رویاروئی با معضلات شهری و دستیابی به آینده ای بهتر (از جنبه‌های اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی وزیست محیطی) محسوب شود. بنابراین به دلیل تنوع معیارهای استراتژی توسعه شهری (CDS) هر گونه تصمیم­گیری بایستی بر پایه تصمیم­گیری چندمعیاره با رویکرد استراتژیک صورت گیرد. اولویت­بندی استراتژی­های اصلی و فرعی توسعه شهری کلانشهر شیراز با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی از اهداف این تحقیق است. روش تحقیق توصیفی– تحلیلی و جامعه آماری نیز نظرات مدیران شهر و متخصصان برنامه­ریزی در شهر شیراز است. لذا در این مقاله ضمن تشریح مبانی نظری استراتژی توسعه شهری (CDS) به تدوین اولویت­های استراتژی­های کلان­شهر شیراز با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی پرداخته و در نهایت راه­های اجرایی در راستای تحقق استراتژی­های اولویت دار پرداخته می­شود.

1-2 اهمیت و ضرورت

روند تحولات شهری شیراز در دوره پیش مدرن دارای رویش درون­زا و برخوردار از انسجام عملکردی و ساختاری متناسب بوده است. در دوره مدرن نیز تحت تاثیر سیاستها، تغییر عملکرد شهر، گسترش مدرنیت و پدیدآمدن عناصر سرمایه داری، رشد جمعیت و. .. ساختار فضائی شهر در جهت دوقطبی شدن، گسترش حول محورها و میادین جدید، توسعه به سمت غرب و شمال، استقرار کاربریهای بزرگ منطقه ای – شهری، کاهش فضاهای سبز و کشاورزی، تفکیک فضای شمال و جنوب، ادغام روستاها در شهر، پدیدآمدن حاشیه­نشینی و. .. در نهایت عدم انسجام نسبی ساختاری پیش رفته، که به طور کلی نتیجه عدم انعطاف پذیری طرح­های جامع و تفصیلی تصویب شده در شهر شیراز است و با گذشت بیش از پانزده سال از هزاره سوم هنوز فروش تراکم منبع اصلی تامین کننده هزینه‌های شهر است، ولی این امر با افزایش جمعیت شهر شیراز در طی سال­های گذشته ضمن گسترش کالبدی، مسائل اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی و مدیریتی فراوانی را به­وجود آورده است. بنابراین جهت کاهش مشکلات شهری و مدیریت بهینه آن استفاده از رهیافت­های نوین استراتژیک ضروری است.

1-3-اهداف

از اهداف « استراتژی توسعه شهر» افزایش رقابت پذیری، کارایی، ارتقای کیفیت سکونت و بهبود مدیریت شهری است. استراتژی توسعه شهری به دنبال بهبود عملکرد شهر بر پایه و اساس پایداری است، و آن را بر مبنای عواملی چون رشد اقتصادی پایدار، بهبود فرصت­های زندگی، کاهش فقر، ارتقای شرایط محیطی و بهداشت عمومی، بهبود سکونت­گاههای غیررسمی و اقشار کم­درآمد، مورد بررسی و سنجش قرار می­دهد (رفیعیان و ­راد، 1387ص9) برنامه­ریزی استراتژیک به دلیل کارائی و قابلیت از لحاظ انعطاف­پذیری، انطباق­پذیری، تحول پذیری، جامعیت و پویائی آن می­تواند ابزار کلیدی مناسبی در رویاروئی با معضلات شهری و دستیابی به آینده ای بهتر (از جنبه‌های اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی وزیست محیطی) محسوب شود. بنابراین به دلیل تنوع معیارهای استراتژی توسعه شهری (CDS) هر گونه تصمیم­گیری بایستی بر پایه تصمیم­گیری چندمعیاره با رویکرد استراتژیک صورت گیرد. اولویت­بندی استراتژی­های اصلی و فرعی توسعه شهری کلانشهر شیراز با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی از اهداف این تحقیق است.

1-4-پیشینه پژوهش

برنامه­ریزی استراتژیک در دهه 1960م، ابتدا در انگلستان و امریکا متاثر از نظریه سیستم­ها و در واکنش به نواقص طرح­های جامع و تفضیلی شهری به وجود آمد، این نوع برنامه­ریزی اصولاً به سمت برنامه­ریزی فرایندی، تصمیم­سازی، برنامه­ریزی محلی، مشارکت و تلفیق برنامه­ریزی و اجرا روی می­آورد (مهدیزاده و همکاران، 105:1382). از دهه 1990 تاکنون استراتژی توسعه شهری (CDS) به سرعت در شهرهای مختلف جهان به کار گرفته شده است. شهرهای صنعتی از استراتژی توسعه شهری (CDS) به منظور افزایش رقابت­پذیری، زیست­پذیری، اصلاح و دگرگونی در پیش­آمدهای مختلف استفاده می­کنند (حیدری،62،1389). در کشورهای در حال توسعه استراتژی توسعه شهری (CDS) با هدف بهبود مدیریت شهری (مانند عدن در کشور یمن) و (صوفیه در کشور بلغارستان) رشد اقتصادی (مانند شانگهای چین) پیشگیری از فقر و اسکان غیر رسمی (مانند دهلی) و جز آن تدوین و اجرا شده است (براتی و سرداری،1388: 48-58). صرف نظر از بررسی‌ها و مطالعات موردی سازمان ائتلاف شهرها، مرکز سکونتگاههای انسانی سازمان ملل متحد نیز تحقیقات متعددی را انجام داده اند، در سال 2013 Tim Moonen, Greg Clark در کتاب شاخصهای تجاری شهرها ضمن تاکید بر اقتصاد شهری به مقایسه 150 شهر پرداخته و آنها را رتبه­بندی نموده است. متأسفانه تاکنون در حوزه CDS در شهرهای ایران به غیر از تألیف چند مقاله پژوهش‌های علمی چندانی صورت نگرفته است در ایران پیشینه CDSبه سال 1386 بر می‌گردد که شهر‌های انزلی، قزوین و شاهرود از طرف بانک جهانی انتخاب شده اند ودر این جهت وزارت راه وشهر سازی بر اساس پروژه‌های مشترک با بانک جهانی در حال مطالعه CDS بررسی، امکان سنجی ونهادینه کردن وبکار گیری آن در شهرهای کرمانشاه، سنندج، تبریز، ارومیه وبندر عباس است از جمله فعالیتهای پژوهشی که در ارتباط با CDS در سالهای اخیر انجام گرفته است می‌توان، امکان سنجی اجرای طرح‌های استراتژی توسعه شهری در ایران، و استراتژی توسعه شهری گامی به سوی دستیابی به توسعه پایدار شهری استراتژی توسعه شهری نوشهر. .. اشاره کرد.

 

1-5 سئوال‌ها و فرضیه‌ها

برنامه ریزی استراتژیک می‌تواند ابزار کلیدی در رویارویی با معضلات شهری و دستیابی به توسعه پایداراجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی محسوب گردد، بنابراین سوال اصلی تحقیق عبارت است از:

در توسعه پایدار شهرشیراز کدام استراتژی (کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی، حمل و نقل و مدیریتی) دارای اهمیت و اولویت بیشتری بوده و با چه راهبردهایی می­توان به آن دست یافت؟

استفاده از الگوی برنامه ریزی استراتژیک به عنوان یک چارچوب مفهومی مناسب، ابزاری کارآمد در برنامه ریزی شهری است. و در این راستا فرضیه ذیل ارائه می‌گردد.

به نظر می‌رسد با کمک استراتژی توسعه شهری و با بهره­گیری از مدل­های برنامه­ریزی می‌توان استراتژی دستیابی به چشم­انداز و توسعه پایدار شهر شیراز را تدوین نمود.

1-6 روش تحقیق

روش پژوهش توصیفی – تحلیلی و نوع تحقیق کاربردی است. امروزه، تعدد معیارهای دخیل در امر تصمیم گیری باعث شده است که استفاده از فنون تحلیل چندمعیاری، اجتناب ناپذیر تلقی شود. با وجود این، هنگام به کارگیری فنون تحلیل چندمعیاری، لازم است. (غفاری1393ص488)جامعه­ی آماری شامل متخصصین برنامه­ریزی و مدیریت شهری، دانشگاهی، مهندسان مشاور، شهرداری و مسکن و شهرسازی است. با طراحی پرسشنامه به روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، از متخصصان شهر شیراز خواسته شده تا به هر کدام از معیارها (استراتژی­های اصلی) و زیر­معیارها (استراتژی­های فرعی)امتیازدهی کرده و ارجحیت هر کدام از معیارها را مشخص سازند. میانگین هندسی هر کدام از پاسخ­ها محاسبه گردیده و سپس از طریق نرم­افزار تصمیم­گیری چندمعیاره (Expert Choice) اوزان هر کدام از استراتژی­های اصلی و فرعی به دست آمد، و همه معیارها با توجه به هدف توسعه پایدار شهری تحلیل و اولویت هر کدام نیز به ترتیب مشخص گردید.

1-7 معرفی متغیرها و شاخص‌ها

در این پژوهش شاخص‌های اصلی و فرعی و روش تحلیل سلسله مراتبی در چارچوب استراتژی توسعه شهری (CDS) استفاده شده است. از آنجا که هدف اصلی، توسعه پایدار شهری است استراتژی­های توسعه پایدار شهری را می­توان به شاخصهای اصلی «ساماندهی کالبدی و فرم فضایی»، « پایندگی و تقویت اقتصاد شهری»، «بهبود زیست­­پذیری اجتماعی»، «دسترسی پایدار»،«محیط زیست»و «اصلاح نظام مدیریت و حکمروایی خوب شهر»، تقسیم­بندی کرد (صرافی،1379ص12). هر کدام از استراتژی­های اصلی مانند استراتژی ساماندهی کالبدی و فرم فضایی شهر دارای استراتژی­های فرعی مانند شهر فشرده، ساماندهی اسکان غیررسمی، بهسازی بافت­های تاریخی و جز آن است.

1-8 محدوده و قلمرو پژوهش

 

شهر شیراز به عنوان کلانشهر منطقه جنوب ایران و مرکز استان فارس در30 درجه و 25 دقیقه عرض جغرافیایی، و 37 درجه و 29 دقیقه طول جغرافیایی قرار گرفته است. ساختار کنونی شهر شیراز حاصل فرایندی تاریخی و پویا از استقرار جمعیت بر بستر طبیعی شهر و تاثیرات متقابل آنهاست، یعنی مضمون آن در هر دوره با توجه به ساختار فضایی، طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی – فرهنگی شهر تفاوت می­کند و این تغییر مضمون سرعتی افزاینده دارد. بررسی تکوینی ساختار شهر شیراز نشان می­دهد که شهر بر بستر دشتی با گستره شمالی – جنوبی محدود به ارتفاعات در سمت شمال، جنوب، غرب و دریاچه مهارلو در سمت شرق در دل دشت قرار گرفته، رشد یافته است. (نظریان، کریمی،1387ص28)

 

شکل 1- نقشه موقعیت شهر شیراز در ایران و استان فارس

2- مبانی نظری

در نظام برنامه­ریزی استراتژیک اهداف و سیاست­های کاربری زمین در جهت تلفیق اهداف کالبدی با اهداف اقتصادی، محیطی، اجتماعی و فرهنگی ارتقاء یافته و وظایف برنامه­ریزی از تهیه نقشه کاربری زمین، جدول کاربری­ها به سمت اهداف راهبردی یعنی سازماندهی فضایی فعالیت­ها بر اساس آمایش سرزمین، توسعه پایدار، رفاه عمومی و کیفیت محیط زیست و زندگی معطوف شده است. (مهدیزاده و همکاران،1382ص280). از دیدگاه استراتژیک، برنامه­های شهری، در واقع نوعی تصمیم تلقی می­شود و فرایند تصمیم­سازی در توسعه و عمران شهرها بر پایه تدوین اهداف، تحلیل و سیاست استوار است(ملک­افضلی،1382ص97). این استراتژی­ها با رهیافت خلاق و مشارکتی، اولویت­های اساسی و راهبردهای توسعه آینده را مشخص می­سازند (Robinson and parnell,2006pp339) در طرح استراتژی توسعه شهری مداخلات استراتژیک اجتماعات عمومی مردم، بخش خصوصی و جامعه مدنی در وقت و مکان مناسب، مسیر توسعه شهرها را تغییر می‌دهد. حال چنانچه سیاست‌های ملی در خصوص شهرسازی، چارچوبی برای استراتژی‌های محلی تعیین کند، انتظار می رود که تغییرات سریع تر و عمیق تر باشند. در یک محیط اقتصادی نامطمئن و رقابتی، شهرهای در حال توسعه نیاز به نظمی فراگیر برای بهره وری بیشتر در استفاده از منابع مالی محدود، و منابع انسانی برای دستیابی به اهداف دارند. سرمایه‌های موجود برای هر شهری بسیار انعطاف پذیر و فرّار می باشند و صرفاً به سوی شهرهایی سرازیر می گردند که پتانسیل و آینده شهری منطقی خود را به خوبی نشان دهد. در حقیقت برنامه­ریزی راهبردی، فرایندی است که راههای اساسی برای رسیدن به اهداف را ترسیم نموده و ابزار لازم را برای این ماموریت فراهم می­کند(سعیدنیا،1382ص38).با توجه به اهمیت برنامه­ریزی استراتژیک در سطح شهرها، بانک جهانی با همکاری مرکز سکونتگاه­های سازمان ملل متحد، سازمان «ائتلاف شهرها» با هدف بهبود شرایط زندگی در کشورهای در حال توسعه در سال 1999م به وجود آوردند (Mukhija,2006pp56). درکل برنامه­ریزی استراتژیک شیوه­ای سیستماتیک در جهت ایجاد و برقراری پیوستگی بین اقدامات اولویت­دار است، که مراحل آن در شکل 2 نمایش داده می­شود.

 

شکل 2- مراحل برنامه ریزی استراتژیک (حمیدی زاده،1380)

 

 از همان آغاز، «ائتلاف شهرها» طرح­هایی با عنوان استراتژی توسعه شهری (CDS) در واکنش به ناکارآمدی طرح­های توسعه شهری و ارتقای کیفیت زندگی و بهبود مدیریت شهری به وجود آمد. فرض استراتژی توسعه شهری (CDS) بر این مبناست که مداخله استراتژیک بخش­های خصوصی، عمومی و جامعه مدنی در صورتی که بجا و مناسب اجرا شود، به صورت معنا داری می­تواند مسیر توسعه شهری را تحت تاثیر قرار دهد (CitiesAlliance,2006pp9). برای دستیابی به توسعه پایدار از طریق فرایند استراتژی توسعه شهری (CDS) ضمن استفاده گسترده از مشارکت بخش­­های عمومی، خصوصی و دولتی شرط اول استقرار حکمروایی خوب شهری است، در حقیقت حکمروایی خوب شهری هسته اصلی استراتژی توسعه شهری (CDS) را تشکیل می­دهد(Cities Alliance,2007pp5) و از طریق حکمروایی خوب ماموریت و اثربخشی اقدامات مسئولان شهری دوچندان می­شود (Andringa and Laughlin,2007ppv). از نظر سازمان «ائتلاف شهرها» استراتژی توسعه شهری (CDS) عمدتاً بر 5 موضوع بیشتر متمرکز است: 1- امرار معاش، مانند ایجاد فرصت­های شغلی، توسعه بازرگانی و افزایش منابع درآمدی، 2- پایداری زیست­محیطی و نحوه کارایی و کیفیت جریان انرژی در شهر؛ 3- فرم فضایی و زیر ساخت­های مرتبط آن ؛ 4- منابع مالی ؛ 5- حکمروایی (Cities Alliance,2006pp27). به طورکلی هدف نهایی طرحهای شهری دستیابی به شهر پایدار است، شهر پایدار، شهری است که در آن، بهبود در عدالت اجتماعی، شروع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب، تحقق یابد. همچنین فرم شهر پایدار فرمی است که در آن، منابع کمتری از جمله انرژی مصرف شود. شبکه‌های شهری، کارا و رقابتی بوده و قابلیت بالا برای زندگی انسان را دارا باشد ( عزیزی،1380ص27 ). در تدوین استراتژی توسعه شهری (CDS) عمدتاً از روش­های برنامه­ریزی استراتژیک استفاده می­گردد. برنامه ریزی استراتژیک با در نظر گرفتن توسعه بلندمدت، رهنمودهای توسعه فضایی در یک ناحیه را ارائه می­دهد(preuss,2003pp1). با توجه به تنوع پیچیدگی مسایل شهری از قبیل (معیارهای اقتصادی، زیست محیطی، فرم فضایی، منابع مالی و حکمروایی خوب) تصمیم­گیری درباره اولویت توسعه استراتژیک یک شهر بسیار مهم بوده و سوال اساسی این است که کدام استراتژی­ها باید در اولویت اول برنامه­ریزی قرار گیرند. در این پژوهش برای دستیابی به اولویت­های توسعه پایدار کلانشهر شیراز در چارچوب برنامه­ استراتژی­های توسعه شهری از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی که یکی از موثرترین روش­های تصمیم­گیری چندمعیاره است، استفاده شده است.

2-1- استراتژی­های توسعه شهری (CDSs)شیراز و تحلیل سلسله مراتبی آن

در این پژوهش برای تعیین میزان اهمیت و اولویت هر کدام از استراتژی­های اصلی و فرعی از روش تحلیل سلسله مراتبی در چارچوب استراتژی توسعه شهری (CDS) استفاده شده است. از آنجا که هدف اصلی، توسعه پایدار شهری است استراتژی­های توسعه پایدار شهری را می­توان به استراتژی­های اصلی «ساماندهی کالبدی و فرم فضایی»، « پایندگی و تقویت اقتصاد شهری»، «بهبود زیست­­پذیری اجتماعی»، «دسترسی پایدار»،«محیط زیست»و «اصلاح نظام مدیریت و حکمروایی خوب شهر»، تقسیم­بندی کرد (صرافی،1379ص12). هر کدام از استراتژی­های اصلی مانند استراتژی ساماندهی کالبدی و فرم فضایی شهر دارای استراتژی­های فرعی مانند شهر فشرده، ساماندهی اسکان غیررسمی، بهسازی بافت­های تاریخی و جز آن است. بنابراین برای مشخص­شدن استراتژی­های اصلی (معیارها) و استراتژی­های فرعی (زیرمعیارها) در مرحله اول درخت سلسله مراتبی ترسیم گردید. این درخت از سه سطح هدف (توسعه پایدار شهری)، استراتژی اصلی (6 مورد)، و استراتژی­های فرعی (37مورد) تشکیل شده است (شکل 3).

 

شکل 3- نمودار سلسله مراتب استراتژی­های توسعه پایدار شهری (CDSs) منبع: صرافی: 1379

 

 

2-2- وزن­دهی معیارها و زیر معیارها

برای تعیین ضریب اهمیت (وزن) معیارها و زیر معیارها، با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتب (AHP) دو به دو آنها را با هم مقایسه می­کنیم. مقایسه دودویی آنها برای به­دست آوردن ضریب تطابق [1](CR) از مقیاس 9 کمیتی ال­ساعتی استفاده و مقایسه دودوئی معیارها با توجه به هدف مورد بررسی، مبنای قضاوت است. تمامی معیارها دو به دو با هم مقایسه می­شوند. (زبردست، 1380ص20) در امتیازدهی از متخصصان خواسته­شده که بر مبنای جدول استاندارد زیر، امتیازدهی کنند.

جدول 1- مقیاس 9 کمیتی ال ساعتی برای مقایسه دودویی معیارها

امتیاز	1	3	5	7	9	2-4-6-8
تعریف	ترجیح یکسان	کمی مرجح	ترجیح بیشتر	ترجیح خیلی بیشتر	کاملا مرجح	ترجیحات بینابین

 

 

در این پژوهش، با توجه به اصل «شروط معکوس» در فرایند تحلیل سلسله مراتبی (اگر اهمیت I نسبت به J برابر با k باشد، اهمیت عنصر J نسبت به I برابر  خواهد بود). (marinoni,2007pp45)

جدول 2- مقایسه دودویی استراتژی­های اصلی توسعه شهری در سطح اول

دسترسی پایدار	زیست­پذیری اجتماعات	محیط زیست	ساماندهی فضایی	حکمروایی خوب شهر	تقویت اقتصاد شهری	معیارها
5	2	2	2	1	1	تقویت اقتصاد شهری
4	2	1	2	1	1	حکمروایی خوب شهر
4	3	2	1	1	0.5	ساماندهی فضایی
4	2	1	0.5	1	0.5	محیط زیست
1	1	0.5	0.3	0.5	0.5	زیست­پذیری اجتماعات
1	1	0.3	0.3	0.3	0.3	دسترسی پایدار

 

 

با مشاهده جدول 2 می­توان چنین نتیجه گرفت که اهمیت تقویت اقتصاد شهری، دو برابر ساماندهی فضایی است. و به همین منوال، حکمروایی خوب شهر، چهار برابر دسترسی پایدار دارای ارزش است. یعنی دسترسی پایدار، یک چهارم حکمروایی خوب شهر در تعیین استراتژی­های توسعه شهر موثر است.

در این تحقیق از روش محاسبه وزن­نسبی و به علت دقت بیشتر از روش­ تقریبی تحلیل­سلسله­مراتب و میانگین هندسی استفاده می­شود.

محاسبه میانگین هندسی معیارها

= حکمروایی خوب	تقویت اقتصاد شهری =
= محیط زیست	= ساماندهی فضایی
= دسترسی پایدار	= زیست­پذیری اجتماعات

 

ضریب اهمیت معیارها از نرمالیزه کردن این اعداد یعنی از تقسیم هر عدد به سر جمع آنها، به دست می­آید.

 

 

محاسبه ضریب اهمیت معیارها

= حکمروایی خوب	تقویت اقتصاد شهری =
= محیط زیست	= ساماندهی فضایی
= دسترسی پایدار	= زیست­پذیری اجتماعات

 

ضمناً در ادامه ضریب اهمیت زیرمعیارها نیز در قالب جداول جداگانه آورده می­شود؛ و اشاره می­شود کلیه مراحلی که برای تعیین ضریب اهمیت معیارها طی می­شود، برای تعیین ضریب اهمیت زیر معیارها نیز انجام می­شود.

جدول 3- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی ساماندهی فضایی در سطح دوم

جلوگیری از گسترش کالبدی	شهر فشرده	مبلمان شهری	ساماندهی	نوسازی بافت فرسوده	بهسازی بافت تاریخی	عدالت فضایی	معیارها
5	5	4	5	3	2	1	عدالت فضایی
5	5	4	3	2	1	0.50	بهسازی بافت‌های تاریخی
7	4	4	1	1	0.50	0.25	نوسازی بافتهای فرسوده
4	6	3	1	1	0.33	0.33	ساماندهی اسکان غیررسمی
4	3	1	0.33	0.25	0.25	0.25	مبلمان شهری
1	1	0.33	0.17	0.25	0.20	0.20	شهر فشرده
1	1	0.25	0.25	0.14	0.20	0.20	جلوگیری از گسترش کالبدی

 

در جدول فوق عدالت فضایی با توجه به ماهیت خود، در برابر نوسازی بافت فرسوده عدد 3 را دریافت کرده­اند. یعنی اهمیت عدالت فضایی 3 برابر نوسازی بافت فرسوده است. در تحلیل زیرمعیارهای ساماندهی فضایی، شهر فشرده و جلوگیری از گسترش کالبدی کمترین تاثیر را دارند. بنابراین در برنامه­ریزی نیز در انتهای رتبه بندی قرار می­گیرد.

جدول 4- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی تقویت اقتصاد شهری در سطح دوم

جذب سرمایه گذاری خارجی	کاهش هزینه‌ها	کسب و کار آسان	اقتصاد خلاق	در آمد پایدار	توسعه توریسم	معیارها
5	5	3	4	1	1	توسعه توریسم
7	6	4	4	1	1	در آمد پایدار
2	7	2	1	0.25	0.25	اقتصاد خلاق
1	4	1	0.50	0.25	0.33	کسب و کار آسان
1	1	0.25	0.14	0.17	0.20	کاهش هزینه‌ها
1	1	1	0.50	0.20	0.20	جذب سرمایه

 

بر اساس ماتریس فوق، ارزش زیر معیار در آمد پایدار نسبت به زیر معیار کاهش هزینه­ها، 6 تعریف شده است؛ یعنی زیر معیار درآمد پایدار در مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی تقویت اقتصاد شهری، 6 برابر زیر معیار کاهش هزینه­ها، ارزش دارد. در ادامه مقایسه دودویی استراتژی­های اصلی به همراه زیرمعیارها و ارزش هر یک از آنها در جداول 5 تا 8 نمایش داده می­شود.

 

جدول 5- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی زیست پذیری اجتماعات شهری در سطح دوم

بسترسازی تعاملات اجتماعی	شهرسازی فراگیر	توانمندسازی فقرا	شهر سالم	ارتقای حقوق شهروندی	رفاه اجتماعی	معیارها
3	2	1	1	2	1	رفاه اجتماعی
3	2	3	1	1	0.5	ارتقای حقوق شهروندی
3	4	2	1	1	1	شهر سالم
3	2	1	0.5	0.33	1	توانمندسازی فقرا
2	1	0.5	0.25	0.5	0.5	شهرسازی فراگیر
1	0.5	0.33	0.33	0.33	0.25	بسترسازی تعاملات اجتماعی

 

با توجه به جدول 5 اهمیت زیرمعیار رفاه­اجتماعی سه­برابر بسترسازی تعاملات اجتماعی است. و شهر سالم، 4برابر شهرسازی فراگیر ارزش دارد. یعنی شهرسازی فراگیر، یک­چهارم شهرسالم در تعیین استراتژی­های توسعه موثر است.

جدول 6- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی دسترسی پایدار در سطح دوم

تناسب کاربری و حمل و نقل	گسترش فضای پیاده و دوچرخه	کاهش ترافیک	ارتقا حمل و نقل عمومی	شهر الکترونیک	تکمیل مترو	معیارها
4	4	2	2	2	1	تکمیل مترو
5	4	3	1	1	0.5	شهر الکترونیک
4	5	3	1	1	0.5	ارتقا حمل و نقل عمومی
3	2	1	0.33	0.33	0.5	کاهش ترافیک
2	1	0.20	0.25	0.25	0.25	گسترش فضاهای پیاده و دوچرخه
1	0.5	0.33	0.25	0.5	0.25	تناسب کاربری و حمل و نقل

 

در جدول فوق تکمیل مترو با توجه به ماهیت خود، در برابر شهر الکترونیک عدد 2 را دریافت نموده است. یعنی اهمیت تکمیل مترو 2 برابر زیرمعیار شهر الکترونیک است. در تحلیل زیرمعیارهای دسترسی پایدار، تناسب کاربری و حمل و نقل کمترین تاثیر را دارند.

جدول 7- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی محیط زیست شهری در سطح دوم

توسعه فضای سبز	انتقال صنایع آلاینده	بازیافت زباله	ساماندهی فاضلاب	بهینه سازی مصرف انرژی	کاهش آلودگی هوا	معیارها
1	2	3	2	1	1	کاهش آلودگی هوا
2	4	2	2	1	1	بهینه سازی مصرف انرژی
2	3	2	1	0.5	0.33	ساماندهی فاضلاب
3	2	1	0.5	0.5	0.33	بازیافت زباله
2	1	0.5	0.33	0.25	0.5	انتقال صنایع آلاینده
1	0.5	0.33	0.5	0.5	1	توسعه فضای سبز

 

بر اساس ماتریس جدول7، ارزش زیر معیار کاهش آلودگی هوا نسبت به زیر معیار بازیافت زباله، 3 تعریف شده است؛ یعنی زیر معیار کاهش آلودگی هوا در مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی محیط زیست شهری، 3 برابر زیر معیار بازیافت زباله، ارزش دارد.

جدول 8- مقایسه دودویی استراتژی­های فرعی حکمروایی خوب شهر در سطح دوم

مشارکت	قانون مداری	عدالت	پاسخ گویی	امنیت	کارایی	چشم انداز	معیارها
2	3	3	3	3	3	1	وجود چشم انداز
2	3	4	3	1	1	0.33	کارایی
3	3	2	1	1	1	0.33	امنیت
3	3	2	1	1	0.33	0.33	پاسخ گویی
3	3	1	0.5	0.5	0.25	0.33	عدالت
3	3	1	0.5	0.25	0.2	0.33	قانون مداری
1	3	0.33	0.33	0.33	0.5	0.5	مشارکت

 

همانطور که در جدول شماره مشاهده می­شود مجموع ضریب اهمیت معیارهای شش­گانه مزبور (سطح دوم سلسله مراتبی) معادل یک است و این نشان­دهنده نسبی­بودن اهمیت معیارهاست. در جدول فوق به معیار وجود چشم انداز در مقابل قانون مداری عدد 3 داده شده یعنی در این تحقیق که تعیین اولویتهای استراتژی توسعه شهر شیراز (CDS) است، دارای اهمیت بیشتری است، بنابراین ضریب اهمیت بیشتری می­گیرد. (زبردست، 1380ص33)

3-2 اولویت­بندی استراتژی­ها و تدوین چشم­انداز توسعه شهری شیراز: برای مشخص­شدن استراتژی‌های اصلی (معیارها) و استراتژی­های فرعی (زیر معیارها) در مرحله اول درخت سلسله مراتبی ترسیم گردید و پس از آن هر یک از آنها به صورت دودویی در قالب جداول فوق مقایسه گردید. استراتژی­های فرعی دارای تنوع زیادی می­باشند و هر کدام ضریب وزنی خاصی را به دست آورده­اند. برای به دست آوردن اولویت هر یک از معیارها و زیرمعیارها با توجه به هدف تحقیق با یکدیگر تلفیق گشته و ارجحیت وزنی هر کدام از زیر استراتژیهای فرعی نیز مشخص گردید. در ادامه 10 استراتژی اول توسعه پایدار شهری شیراز ارائه می­شود.

 

جدول 9. رتبه بندی استراتژی­های اصلی و فرعی توسعه­ی پایدار شهری شیراز(10 استراتژی اول)

برنامه	راهکار	رتبه	میانگین وزنی	استراتژی فرعی	استراتژی اصلی
مالیات بر معاملات مسکن و املاک مالیات بر عمران اراضی شهری گرفتن مالیات مصرف بنزین در شهر اختصاص بخشی از جرایم رانندگی به شهرداری	بهبود وضعیت اقتصادی شهر	1	359/0	درآمد پایدار	تقویت اقتصاد شهری
توجه به سرانه­های استاندارد در توزیع خدمات شهری	دسترسی آسان و یکسان به خدمات برای تمامی شهروندان در شهر شیراز	2	329/0	عدالت فضایی	ساماندهی فضایی
بازنگری در توزیع کاربری‌های عمومی بر اساس زمان و فاصله در مناطق شهری	توزیع متناسب کاربری‌ها و خدمات در سطح شهر
بهبود کیفیت آثار فرهنگی و تاریخی - -بهبود ارائه خدمات به گردشگران -احداث هتل توسط شهرداری-ایجاد جاذبه‌های مصنوعی دریافت عوارض توریسم خارجی توسط هتل داران	توسعه توریسم شهری	3	314/0	توسعه توریسم	تقویت اقتصاد شهری
تکمیل سریع مترو از طریق جذب سرمایه گذار	تکمیل مترو	4	301/0	تکمیل مترو	دسترسی پایدار
ارائه چشم انداز ده ساله شهر شیراز	تدوین چشم­انداز	5	286/0	وجود چشم انداز	حکمروایی خوب شهر
آموزش و الزام شهروندان به رعایت مصرف بهینه انرژی	مصرف بهینه	6	275/0	بهینه سازی مصرف انرژی	محیط زیست
تقویت حس تعلق اجتماعی واعتماد اجتماعی شهروندان- توجه به شاخص‌ها و معیار‌های انسانی و کاهش سلطه­ی اتومبیل در شهر‌ها	توجه به بازخوردها و استفاده از آن‌ها در سامان دهی و بهبود فعالیت‌ها و طرح­ها	7	254/0	شهر سالم	زیست­پذیری اجتماعات
طراحی هماهنگ با خواست گروههای ذی­نفع و ذی نفوذ- توجه به جنبه­های زیبایی شناختی فضای تاریخی	بهبود فضاهای تاریخی	8	2368/0	بهسازی بافت‌های تاریخی	ساماندهی فضایی
تدوین برنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات از طریق فرهنگسازی، آموزش نیروی انسانی،	ایجاد ساختار و تشکیلات فاوا	9	2367/0	شهر الکترونیک	دسترسی پایدار
تقویت ناوگان اتوبوس رانی احداث و تقویت محورهای دوچرخه و پیاده	افزایش و تقویت وسایل نقلیه عمومی	10	2367/0	ارتقا حمل و نقل عمومی

 

با توجه به تحلیل­های انجام شده، استراتژی فرعی در آمد پایدار با میانگین وزنی 359/ اولویت اول، استراتژی عدالت فضایی با میانگین وزنی 329/ اولویت دوم، استراتژی توسعه توریسم با میانگین وزنی 314/ اولویت سوم و تکمیل مترو با میانگین وزنی 301/ اولویت چهارم و داشتن چشم­انداز توسعه با میانگین وزنی 286/ اولویت پنجم محاسبه شده است. در میان استراتژی­های فرعی جلوگیری از گسترش کالبدی و شهر فشرده کمترین ضریب وزنی را کسب نموده است، بنابراین بایستی در شهر شیراز بر درآمد پایدار، عدالت فضایی و توسعه توریسم بیش از سایر زیر معیارها تاکید شود. از آنجا که حدود 70 درصد درآمد شهرداری کلانشهر شیراز از طریق فروش تراکم به دست­ می­آید و این امر زمینه­ساز ناپایداری هرچه بیشتر شیراز است، لذا داشتن درآمد پایدار از ارکان اصلی توسعه پایدار کلانشهر شیراز است. گسترش توریسم شهری نیز یکی از مولفه­های پویایی اقتصاد شهری و دستیابی به درآمد پایدار است، از طرف دیگر با توجه به پتانسیل­های گردشگری موجود در شهر شیراز و استان فارس، توسعه توریسم شهر شیراز، ضمن شناساندن کلانشهر شیراز به عنوان یک از کلانشهر جهانی می­تواند در عرصه جهانی، زمینه­ساز سرمایه­گذاری خارجی گردد. تحقق اولویت­های به دست­آمده مانند عدالت فضایی ضمن افزایش رضایتمندی مردم زمینه­ساز مشارکت گسترده شهروندان خواهد شد. از طرفی دیگر برقراری عدالت فضایی یکی از راهکارهای کاهش تقاضای سفر و به تبع آن کاهش ترافیک شهری خواهد بود. استراتژی شهر سالم ضمن افزایش کیفیت سلامتی مردم باعث در امان ماندن آثار تاریخی شهر از پیامدهای منفی آلودگی هوا می­شود. توجه به راهکارهای انتقال صنایع و ساماندهی وسایل حمل و نقل عمومی و بهینه سازی کاربری اراضی با هدف کاهش حجم سفر می­تواند کارآمد باشد. قابل ذکر است که کارآمدی مدیریتی، در قالب حکمروایی خوب شهری و مشارکت مردمی به عنوان رکن هر گونه استراتژی توسعه شهری، میسر خواهد شد. توجه به اولویت استراتژیک نشان می­دهد که شهرها همانند سیستمی همبسته هستند و توجه به هر کدام از اولویت­ها می­تواند باعث ارتقای کیفی اولویت دیگر شود، به طور مثال برقراری عدالت فضایی می­تواند باعث کاهش ترافیک و افزایش مشارکت مردم محلی گردد. به طور کلی تاکید بر برخی از اولویت­های اول برنامه­ریزی مانند درآمد پایدار شهری، عدالت فضایی و گسترش توریسم موجب ساماندهی کالبدی فضایی، پویایی اقتصاد شهری و ارتقای کیفیت محیط زیست کلانشهر شیراز می­گردد. داشتن چشم­انداز توسعه آینده برای کلانشهر متاثر از اولویت­های برنامه­ریزی می­تواند باعث هدفمندشدن اقدامات شهرداری و مردم محلی در جهت نیل به چشم­انداز و توسعه پایدار شهر گردد.

3-3 راهبرد اصلی توسعه شهر در جهت تحقق توسعه شهری

استراتژی‌ها در راستای چشم­­اندازها معنا می­یابند و چشم­اندازها مسیر ایده آل جامعه را نشان می­دهند و انعکاس دهنده آمال و آرزوهای جامعه شهری هستند. از چشم­اندازهای اصلی شهر شیراز درآمد پایدار با توجه به گسترش توریسم شهری است. شهر شیراز به دلیل وجود آثار ارزشمند تاریخی «فرهنگی» جاذبه‌های طبیعی و کالبدی و موقعیت اقتصادی – خدماتی به ویژه از حیث آموزش عالی و خدمات درمانی همیشه مورد توجه گردشگران ایران و جهان بوده است شهر شیراز به عنوان مرکز استان فارس قطب اصلی گردشگری استان می‌باشد و یکی از بزرگ‌ترین مراکز و شهرهای فرهنگی – توریستی ایران و جهان است، اما گردشگری در این شهر توسعه زیادی نداشته است که می‌توان علل آن را کمبود امکانات و تاسیسات زیربنایی، ضعف برنامه‌ریزی جهت جذب سرمایه‌گذاری در گردشگری، امنیت ملی – جانی و عدم آموزش سیستماتیک پرسنل شاغل در بخش گردشگری دانست. بنابراین با ارائه راهبردهایی می‌توان ارزش‌های محیطی را بیشتر و با افزایش اعطای تسهیلات قانونی و بانکی و تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی و افزایش تبلیغات می‌توان به توسعه گردشگری در شهر شیراز کمک کرد و زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی این شهر را فراهم نمود، و گامی در جهت درآمد پایدار، عدالت اجتماعی، به همراه حکمروایی خوب شهری برداشت. برای تدوین چشم­انداز کلانشهر شیراز ضمن بررسی فرصت­ها و تهدیدات خارجی و داخلی و همچنین اولویت­های اساسی کلانشهر موارد زیر به عنوان استراتژیهایی جهت دستیابی به اهداف مطرح است. در ادامه استراتژی‌های اصلی در چارچوب استراتژیهای رقابتی/ تهاجمی، تنوع، بازنگری و استراتژی تدافعی در جهت توسعه شهر شیراز ارائه می­گردد.

 

 

 

 

 

 

در استراتژی‌های تهاجمی، تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصتهای بیرونی استوار است، استراتژی‌های تنوع بر نقاط قوت درونی و تهدیدهای بیرونی تمرکز می‌نماید و هدف این است که با شناسایی مهمترین نقاط قوت درونی، به مقابله با تهدیدهای بیرونی بپردازد. در استراتژی­های بازنگری پیشنهادات و راهکارهای اجرایی در جهت رفع نقاط ضعف فرا روی توسعه شهر، از طریق بهره برداری بهینه از فرصتها بویژه از طریق تخصیص مجدد منابع مورد توجه است. و در استراتژی تدافعی بر آن است تا با ارائه راهکارهایی، ضمن به حداقل رساندن نقاط ضعف فراروی شهر شیراز، امکان مقابله باتهدیدهای برون منطقه ای را نیز فراهم آورد.

4- نتیجه گیری

الگوی غالب شیوه برنامه ریزی شهری در ایران، طرحهای جامع و تفصیلی بوده که از روش معروف «برداشت- تحلیل- طرح» پاتریک گدس پیروی کرده است و متناسب با شرایط نسبتاٌ متعادل تحولات شهرنشینی و جمعیتی غرب تهیه شده که نمی­تواند نیازهای برنامه ریزی توسعه شهری در ایران را، در شرایط متغیر اقتصادی، اجتماعی- سیاسی ایران پاسخگو باشد. طرح­ریزی شهر شیراز نیز که جزیی از نظام سیستم برنامه ریزی و مدیریت توسعه شهری ایران است، همچون دیگر شهرهای کشور، در قالب طرحهای جامع و تفصیلی به تبعیت از این الگو صورت گرفته است. بنابراین، در این پژوهش با ریشه یابی مشکلات و نارساییهای طرحهای توسعه شهری از جنبه برنامه­ریزی استراتژیک، سعی شد قابلیتهای برنامه­ریزی استراتژیک در جهت حل این مشکلات بکار گرفته شود و با توجه به برنامه­ریزی استراتژیک و شیوه سیستماتیک آن در جهت ایجاد و برقراری پیوستگی بین اقدامات اولویت دار، با درنظر گرفتن استراتژی­های اصلی، نتایج حاصل از تلفیق معیارها و زیر معیارها با هدف (استراتژی توسعه پایدار شهری) نشان می­دهد که کسب درآمدهای پایدار اولویت اول، عدالت فضایی و توزیع بهینه خدمات و امکانات دارای اولویت دوم، گسترش توریسم شهری اولویت سوم و در راستای دسترسی پایدار تکمیل مترو شهر در اولویت چهارم برنامه­ریزی قرار داشته و اولویت پنجم برنامه­ریزی نیز تدوین چشم­انداز است. جلوگیری از گسترش کالبدی و شهر فشرده در اولویت اخر برنامه­ریزی قرار گرفته است. به طور کلی تاکید بر برخی از اولویت­های اول برنامه­ریزی مانند درآمد پایدار شهری، عدالت فضایی و گسترش توریسم موجب ساماندهی کالبدی فضایی، پویایی اقتصاد شهری و ارتقای کیفیت محیط زیست کلانشهر شیراز می­گردد. داشتن چشم­انداز توسعه آینده برای کلانشهر متاثر از اولویت­های برنامه­ریزی می­تواند باعث هدفمندشدن اقدامات شهرداری و مردم محلی در جهت نیل به چشم­انداز و توسعه پایدار شهر گردد. محور اصلی هرگونه استراتژی توسعه شهری، استقرارحکمروایی خوب شهری است و از طرفی هر گونه تمهیداتی در جهت دستیابی به توسعه پایدار در گرو مدیریت کارآمد و مشارکت مردمی است.

5- پیشنهادها

با توجه به مباحث مطرح شده در این تحقیق در خصوص برنامه ریزی استراتژیک و اثبات تواناییها و قابلیتهای این الگو در شناسایی عوامل درونی و بیرونی تاثیر گذار بر توسعه شهر شیراز و نیز شناسایی استراتژیهای اصلی توسعه شهر و رتبه بندی و اولویت سنجی این استراتژیها، می‌توان گفت از الگوی برنامه ریزی استراتژیک می‌توان بعنوان یک چارچوب مفهومی مناسب و ابزاری کارآمد در برنامه ریزی شهری شیراز استفاده کرد.یکی از مهمترین محدودیت­های این پژوهش عدم آشنایی پاسخگویان متخصص با اهمیت حکمروایی خوب شهری و مولفه­های آن نظیر (وجود چشم­انداز مدیریتی، پاسخگویی، مشارکت، عدالت وکارایی) است. این در حالی است که در استراتژی­های توسعه شهری اصفهان و همچنین در استراتژی­های توسعه شهری که با حمایت بانک جهانی برای سه شهر نمونه قزوین، شاهرود و بندر انزلی به صورت آزمایشی تهیه شده، نیز مساله حکمروایی خوب شهری نادیده گرفته شده است. به منظور کاربردی نمودن نتایج حاصل از تحقیق، مهمترین راهکارها و پیشنهادها به شرح زیر ارائه می گردند:

- ایجاد نظام یکپارچه مدیریت شهری به عنوان آرزوی دیرینه نظام اداره شهر؛- بومی سازی طرحهای cds وارد شده از کشورهای سرمایه داری؛- برنامه ریزی با مردم شهر با هدف شناخت نیازهای آنها؛ - انجام مطالعات امکان سنجی و یا ظرفیت سنجی قبل از تهیه و اجرای هر طرح مطالعاتی و اجرایی. آنچه مسلم است تدوین و اجرای هرگونه استراتژی توسعه شهری بدون مدیریت کارآمد و یکپارچه و بدون مشارکت ذینفعان جامعه، کارامدی لازم را نخواهد داشت، بنابراین پیشنهاد می­گردد، در اولویت بندی استراتژی­های توسعه شهری، بهینه سازی ساختار مدیریت شهری به عنوان هسته اساسی مورد توجه قرار گرفته و سایر راهبردها در جهت نیل به پایداری اولویت­بندی گردند.

 

 

 

---

[1]- Consistency Ratio

مراجع

زبردست، اسفندیار. 1380.کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی در فرایند برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، نشریه هنرهای زیبا، شماره10.

سعید نیا، احمد (1382)، کتاب سبز شهرداریها، جلد اول شهرسازی، تهران انتشارات سازمان شهرداریها.

صرافی، مظفر، (1379)، شهر پایدار چیست؟، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 4.

صرافی، مظفر و تورانیان فضیلت (1383)، مروری بر دیدگاه‌های نظری مدیریت کلانشهری با تاکید بر جنبه‌های نهادی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 17.

عزیزی، محمدمهدی،(1380)، توسعه شهری پایدار، برداشت و تحلیلی از دیدگاه‌های جهان، تهران، صفه، انتشارات شهید بهشتی، شماره23.

غفاری گیلانده عطا، غلامی، عبدالوهاب(1393) مقایسه کارآیی فنون تحلیل چندمعیاری در بررسی تناسب ارضی مکان یابی محل دفن پسماندهای شهری شیراز، فصلنامه پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 88.

حق­جو،محمدرضا.(1383)، تحلیل مناسبات محیطی در مدیریت فضایی کلانشهرها، فصلنامه مدیریت شهری، شماره17

حیدری، رحیم،رضاطبع، خدیجه،(1389)، نقش استراتژی­های توسعه شهری در سیاست­های تامین مسکن گروههای کم درآمد شهر رشت، فصلنامه پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 73.

ملک افضلی، علی اصغر(1382)، انتخاب استراتژیک در برنامه ریزی شهری، تهران، جهاد دانشگاهی واحد صنعتی امیر کبیر، چاپ اول.

مهدیزاده و دیگران (1384)، برنامه­ریزی راهبردی توسعه شهری تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران، مرکز تحقیقات و مطالعات معماری و شهرسازی ایران.

مسیحی، واراز (1384)، برنامه­ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهر تهران.

نظریان،اصغر،کریمی، ببراز(1387)، مکان­یابی ایستگاه­های آتش­نشانی شیراز با GIS. پایان­نامه ارشد دانشگاه آزاد-علوم وتحقیقات تهران.

City Alliance, (2006), guide to city development strategies improving urban performance, first printing.

Preuss,Stefan (2003), is regional planning strategic? An Genglo-German comparison. Paper presented at the planning research conference, oxford. 8-10april.

Phonm penh municipality,(2005), city development strategy,2005-2015.

Tim Moonen, Greg Clark (2013), The Business of Cities 2013 , Knowledge Economy, Human Capital and Technology Indexes,136

Marinoni, Oswald,(2007), some words on the analysis hierarchy process and the provided arc gis extention 2007, ext-ahp, retrieved.

Mukhija, vinit(2009), viewpoint challenges for international development planning: preliminary less ons from the case of the cities alliance, cities, vol.23,no.1.