تحلیل فضایی و مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت‌گیری شهر کازرون

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 8، دوره 7، شماره 24، خرداد و تیر 1395، صفحه 105-120   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

جمال محمدی¹؛ حسین پورقیومی¹؛ محمد قنبری^{* 2}

¹دانشگاه اصفهان

²دانشگاه فردوسی مشهد

تاریخ دریافت: 15 دی 1393،  تاریخ بازنگری: 27 خرداد 1395،  تاریخ پذیرش: 12 بهمن 1394 

چکیده

 در دهه‌های اخیر شاهد افزایش جمعیت شهرهای کشور بوده‌ایم، این افزایش جمعیت در شهرها باعث شده تا نیاز به خدمات روزبه روز بیشتر شود. یکی از مراکز خدماتی که نقش عمده ای در شهر دارد جایگاه‌های سوخت گیری است. شهر کازرون نیز که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است هم اکنون با کمبود جایگاه‌های سوخت گیری و ازدحام وسایل نقلیه در مقابل این جایگاه‌ها مواجه می باشد. این پژوهش با ارائه الگوی مناسب به دنبال توزیع بهینه جایگاه‌های سوخت گیری در شهر کازرون می باشد. در این تحقیق با استفاده از نرم افزار GIS و به کمک مدل‌های AHP و تحلیل شبکه، و با استفاده از لایه‌های نزدیکی به خیابان‌های اصلی، نزدیکی به مراکز آتش نشانی، فاصله از مراکز جاذب جمعیت، فاصله از جایگاه‌های سوخت گیری موجود، فاصله از خیابان‌های پرترافیک، فاصله از مکان‌های با شعله‌های باز، فاصله مناسب از مراکز مسکونی، شیب و کاربری اراضی و پس از طی مراحل ورود اطلاعات، مدیریت داده، تجزیه و تحلیل و پردازش داده‌ها، ارزش گذاری وزن دهی و ترکیب لایه‌های اطلاعاتی مکان‌های مناسب برای ایجاد جایگاه سوخت گیری جدید شهر کازرون مشخص گردید. روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی بوده که اطلاعات مورد نیاز آن از طریق مشاهده میدانی، مطالعه طرح‌های صورت گرفته در رابطه با شهر کازرون و نقشه 2000/1 این شهر به دست آمده است.

کلیدواژه‌ها

سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)؛ تحلیل سلسله مراتبی(AHP)؛ مکان یابی؛ شهر کازرون؛ جایگاه‌های سوخت گیری

عنوان مقاله [English]

Spatial Analysis and Site Selection fueling stations in Kazeroon

نویسندگان [English]

J. Mohammadi¹؛ H. Poorghayoomi¹؛ M. Ghanbari²

چکیده [English]

Spatial Analysis and Site Selection fueling stations in Kazeroon

کلیدواژه‌ها [English]

Geographic Information System (GIS), Analytic Hierarchy Process (AHP), mapping, city opioid, fueling stations

اصل مقاله

تحلیل فضایی و مکان‌یابی جایگاه‌های سوخت‌گیری شهر کازرون

 

جمال محمدی، استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

حسین پورقیومی، کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری،دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

محمد قنبری، دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران*

 

چکیده

 در دهه‌های اخیر شاهد افزایش جمعیت شهرهای کشور بوده‌ایم، این افزایش جمعیت در شهرها باعث شده تا نیاز به خدمات روزبه روز بیشتر شود. یکی از مراکز خدماتی که نقش عمده ای در شهر دارد جایگاه‌های سوخت گیری است. شهر کازرون نیز که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است هم اکنون با کمبود جایگاه‌های سوخت گیری و ازدحام وسایل نقلیه در مقابل این جایگاه‌ها مواجه می باشد. این پژوهش با ارائه الگوی مناسب به دنبال توزیع بهینه جایگاه‌های سوخت گیری در شهر کازرون می باشد. در این تحقیق با استفاده از نرم افزار GIS و به کمک مدل‌های AHP و تحلیل شبکه، و با استفاده از لایه‌های نزدیکی به خیابان‌های اصلی، نزدیکی به مراکز آتش نشانی، فاصله از مراکز جاذب جمعیت، فاصله از جایگاه‌های سوخت گیری موجود، فاصله از خیابان‌های پرترافیک، فاصله از مکان‌های با شعله‌های باز، فاصله مناسب از مراکز مسکونی، شیب و کاربری اراضی و پس از طی مراحل ورود اطلاعات، مدیریت داده، تجزیه و تحلیل و پردازش داده‌ها، ارزش گذاری وزن دهی و ترکیب لایه‌های اطلاعاتی مکان‌های مناسب برای ایجاد جایگاه سوخت گیری جدید شهر کازرون مشخص گردید. روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی بوده که اطلاعات مورد نیاز آن از طریق مشاهده میدانی، مطالعه طرح‌های صورت گرفته در رابطه با شهر کازرون و نقشه 2000/1 این شهر به دست آمده است.

واژه‌های کلیدی: سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)، تحلیل سلسله مراتبی(AHP)، مکان یابی، شهر کازرون، جایگاه‌های سوخت گیری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

رشد شهری در سراسر دو دهه آینده حتمی و اجتناب ناپذیر است این رشد عمدتا در کشورهای کمتر توسعه یافته اتفاق خواهد افتاد و این امر نوعی چالش را برای برنامه ریزان و مدیران شهری در پی خواهد داشت (عزیزی، 1383: 2). نرخ رشد سالانه جمعیت در بیشتر کشورهای جهان سوم معادل 2 تا 3 درصد است و این در حالی است که نرخ رشد شهرنشینی تقریبا دو برابر این مقدار است. علت افزایش رشد شهرها هجوم امواج عظیم مهاجران بیکار روستایی است. روستاهایی که به دلیل مشکل کمبود اشتغال و درآمد، دیگر توانایی حفظ جمعیت خود را ندارد و نتیجه آن فرار مردم و سکنه‌های آن‌ها به سوی شهرهاست (کورا، 1384: 1).

 این افزایش جمعیت شهرها مشکلاتی را در پی داشته است که از جمله آن می توان به توسعه کالبدی ناموزون شهرها، ایجاد محلات حاشیه­ای، فقر و افت استانداردهای زندگی، کمبود مراکز خدماتی  (حسامیان، 1378: 128)، به هم خوردن نظام توزیع خدماتی و نارسائی سیستم خدماتی اشاره نمود (صالحی، 1384: 124).

 امروزه زندگی در شهرها، با توجه به ساختار فضایی- کالبدی پیچیده مناسبت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی، تعمیق و گسترش تقسیم کار اجتماعی و اقتصادی و نیازهای فزاینده فرهنگی، فراغتی و اجتماعی شهروندان، بیش از هر دوره دیگری وابسته به خدمات است. لذا با توجه به نقش روز افزون فعالیت‌های خدماتی در نظام شهرنشینی، ضرورت جدیدی در روند برنامه ریزی شهری پدید آمده است و مسأله چگونگی پراکنش مراکز خدماتی و نحوه دسترسی به خدمات این گونه مراکز از اهمیت فزاینده ای برخوردار شده است (جمشیدزاده، 1387: 24).

 دسترسی یکی از مهمترین خصوصیات یک شهر خوب است و می توان آن را به صورت مختلف دسترسی به فعالیت­ها، دسترسی به کالاها و منابع، دسترسی به امکانات و اطلاعات تقسیم بندی کرد (بحرینی، 1377: 203). منظور از دسترسی نزدیکی مکانی- زمانی نسبت به محل کار یا استفاده از خدمات است که توسط تأسیسات خدماتی ارائه می شود(‌هاروی، 1370: 37). قابلیت دسترسی به شهر به فاصله و زمان مربوط می شود، عامل فاصله به صورت هزینه سفر، مصرف سوخت و یا انرژی بدنی و مانند آن بازتاب می یابد. هر چه فاصله بیشتر باشد زملان رسیدن به مقصد نیز بیشتر است در نتیجه هزینه‌ها بیشتر می شود، افزایش دو عامل یعنی فاصله و زمان به معنی دسترسی نامناسب و کاهش آن دو به معنی دسترسی مناسب است (سعیدنیا، 1378: 61).

 میزان و چگونگی توزیع خدمات شهری می تواند نقش مؤثری در جابجایی فضایی جمعیت و تغییرات جمعیتی داشته باشد و از آنجایی که یکی از معیارهای توسعه پایدار شهری و عدالت اجتماعی، توجه به توزیع متوازن امکانات و خدمات شهری است، لذا توزیع خدمات شهری باید به گونه ای باشد که عدالت فضایی برقرار شود (آقابابائی، 1388: 12). از این رو در انتخاب مکان مناسب برای یک مرکز خدماتی جدید و همچنین توزیع الگوی فضایی مراکز خدماتی، آنچه حائز اهمیت می باشد، مسأله تعادل و تساوی و یا به عبارتی برقراری عدالت می باشد (اسماعیلی، 1382: 106).

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

 مکانیابی جایگاه‌های سوخت گیری به عنوان یکی از خدمات مورد نیاز شهروندان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در تعیین محل استقرار بهینه آنها عوامل بسیاری با شدت و ضعف متفاوت دخالت دارند. از این رو بهره گیری از مدل و تکنیکی که بتواند به گونه ای مطلوب به انجام عملیات وزن دهی و تلفیق عوامل مؤثر و نیز مکان یابی بهینه مراکز جدید بپردازد، از بدیهی ترین نیازهای برنامه ریزی شهری محسوب می شود. یکی از راه حل‌های اساسی برای حل این مشکل، استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) می باشد (الماس پور، 1379: 2).

 سیستم اطلاعات جغرافیایی به منظور ذخیره، بازیابی، تغییر، آنالیز و طراحی داده‌ها ایجاد شده است. عنصر اصلی یک GIS استفاده از یک سیستم مرجع مکانی است، به طوری که می تواند داده­های یک مکان خاص را در ارتباط با مکان­های دیگر آنالیز نماید (Richard, 2002: 541). بنابراین برخورداری از یک شبکه اطلاعات جغرافیایی پیشرفته و کامل، بهترین زمینه را برای برنامه­ریزی­های گوناگون فراهم می­آورد و موجب افزایش بهره­وری در اجرای طرح‌ها، حتی در بخش­های مختلف خدمات شهری می­شود (ویلیامز، 1376: 9).

 از مهمترین مشکلات شهر کازرون در رابطه با جایگاه‌های سوخت گیری که در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد می توان به توزیع ناعادلانه جایگاه‌های سوخت گیری، مکان­یابی نادرست، فاصله زیاد نسبت به مناطق مسکونی و دسترسی نامناسب اشاره کرد. بنابراین لزوم مکانیابی جایگاه‌های سوخت گیری جدید در شهر کازرون احساس می شود.

1-3- اهداف تحقیق:

1- بررسی نحوه توزیع فضایی جایگاه‌های سوخت گیری و تشخیص نواحی محروم از این جایگاه‌ها در محدوده مورد مطالعه؛

2- تعیین عوامل مؤثر در مکانیابی مراکز سوخت گیری و ترکیب آنها در محیط GIS به منظور ایجاد الگویی مناسب برای مکانیابی این مراکز در شهر مورد مطالعه.

1-4- روش تحقیق:

 روش تحقیق پژوهش حاضر ترکیبی از روش­های تحقیق اسنادی و توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز این پژوهش از طریق مشاهده میدانی، مطالعه طرح­های جامع و تفصیلی شهر کازرون و نقشه­های 2000/1 وضع موجود و تفضیلی این شهر به دست آمده است. سپس با استفاده از نرم افزار GIS و به کمک مدل تحلیل شبکه و تحلیل سلسله مراتبی(AHP) و پس از طی مراحل ورود اطلاعات، مدیریت داده، تجزیه و تحلیل و پردازش داده­ها، ارزش گذاری، وزن دهی و ترکیب لایه­های اطلاعاتی مکان­های مناسب برای ایجاد جایگاه­های سوخت جدید مشخص گردید.

1-5- ویژگی‌های جغرافیایی محدوده مورد مطالعه:

 کازرون یکی از شهرهای استان فارس است که در غرب این استان واقع شده است، از شمال به شهرستان نورآباد ممسنی، از جنوب به شهرستان‌های فیروزآباد و فراشبند، از شرق به شهرستان شیراز و از غرب به استان بوشهر محدود می شود. ارتفاع آن از سطح دریا 890 متر می باشد (سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1375: 7). جمعیت شهر کازرون طبق سرشماری سال 1385، 84594 نفر بوده است که از لحاظ تعداد جمعیت نود و دومین شهر بزرگ کشور بوده است(www.sci.org.ir). شکل1 موقعیت شهر کازرون را نشان می دهد:

 

 

شکل 1- موقعیت شهر کازرون در سطح کشور، استان و شهرستان، ترسیم: نگارندگان

 

2- مبانی نظری

2-1- تعاریف و مفاهیم:

خدمات شهری: طیف وسیعی از خدمات را در بر می گیرد که هر کدام نیاز خاصی از شهروندان را برای زندگی مطلوب در محیط مصنوع برآوده می­نمایند مثل خدمات ایمنی و حمل­و­نقل (عسگری وهمکاران، 1380: 29).

مکان یابی: فعالیتی است که قابلیت‌ها و توانهای یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با با سایر کاربری‌ها و تسهیلات شهری برای انتخاب مکان مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد (فرهادی، 1378: 55).

تحلیل فضایی: تکنیک­های تحلیلی است که به مطالعه مکانیابی و ارتباط پدیده­های جغرافیایی با ابعاد فضایی می­پردازد و همچنین به منظور ارزیابی، تخمین، پیش­بینی، تفسیر مکانیابی و توزیع سیما و پدیده­های جغرافیایی مورد استفاده قرار می­گیرد. در تحلیل فضایی تعامل عنلصر چهارگانه انسان، مکان، زمان و فعالیت مورد تحلیل قرار می­گیرد(www.eo. Ca. Uk).

مدل تحلیل شبکه: شبکه، مجموعه ای از عوارض خطی مرتبط است که از طریق آن مواد، کالا و افراد منتقل می شوند یا در امتداد آن انتقال اطلاعات صورت می گیرد. مدل‌های شبکه ای در GIS به مثابه نمادسازی انتزاعی از مؤلفه‌ها و ویژگی‌های همتاهایشان در جهان واقعی هستند (عزیزی، 1383: 65).

2-2- مدل­های تحقیق

2-2-1- تحلیل سلسله مراتبی(AHP): در این تحقیق برای مکانیابی جایگاه‌های سوخت گیری شهر کازرون از فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) استفاده شده است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از کارآمدترین تکنیک‌های تصمیم گیری است که اولین بار توسط توماس ال ساعتی در سال 1980 مطرح شد (زبردست، 1380: 14). این فرایند به عنوان یک تکنولوژی مؤثر، جهت تعیین مکان بهینه استقرار تأسیسات از بین شاخص‌های چندمعیاری استفاده شده است و ضریب موضوعی و ارزش پارامترها را در مسایل چند موضوعی مشخص می کند (Yang, 2002: 33). این تحلیل از جامع ترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم گیری با معیارهای چندگانه است، زیرا امکان فرموله کردن مسائل رابه صورت سلسله مراتبی فراهم می کند. این روش ابزاری قدرتمند و انعطاف پذیر برای بررسی کمی و کیفی مسائل چندمعیاره می باشد که خصوصیت اصلی آن بر اساس مقایسه زوجی می باشد (Ngai, 2005: 29). به همین جهت در این تحقیق برای ارزش دهی به معیارها و انتخاب مکان مناسب از این مدل استفاده می کنیم.

2-2-2- مدل تحلیل شبکه: در تحلیل‌های مبتنی بر شبکه (Network) معابر و خابانهای شهری که نقش حیاتی و بنیادی در جابجایی‌های درون شهری ایفا می نمایند به صورت عوارض خطی به کار برده می شوند و به همین دلیل نتایج حاصل از این نوع تحلیل از درجه اطمینان بسیار بالایی نسبت به تحلیل‌های فضایی (Spatial Analysis) که فقط به صورت فضایی به تعیین بزرگترین مسیر بین دو نقطه می پردازند، برخوردار می باشند (اسماعیلی، 1382: 19).

3- یافته‌های تحقیق:

3-1- بررسی وضع موجود جایگاه‌های سوخت شهر کازرون شهر کازرون

 شهر کازرون هم اکنون دارای سه جایگاه سوخت گیری قابل استفاده و یک جایگاه در حال احداث می باشد که هر سه جایگاه قابل استفاده در سمت غرب این شهر و در فاصله نزدیک به هم قرار گرفته اند. شکل2 پراکندگی جایگاه‌های سوخت شهر کازرون و شعاع دسترسی به آنها را نشان می دهد:

 

شکل 2- پراکندگی و شعاع دسترسی به جایگاه‌های سوخت شهر کازرون

 

در این تحقیق برای یافتن شعاع دسترسی به جایگاه‌های سوخت از دستور Find service area، درمدل تحلیل شبکه استفاده شده است؛ برای این کار شعاع دسترسی 1000 متر و 2000 متر این جایگاه‌ها ترسیم شده است. همانگونه که از نقشه فوق پیداست اکثر مناطق شهر به خصوص مناطق شمالی و جنوبی شهر خارج از این شعاع عملکردی قرار گرفته اند و بخش‌هایی از این مناطق برای رسیدن به جایگاه‌های سوخت باید مسافت‌های بیش از چهار کیلومتر را طی کنند بنابراین لزوم مکان یابی مراکز جدید در این مناطق از شهر احساس می شود. از طرف دیگر اکثر این جایگاه‌های سوخت در مسیر جاده قدیم کازرون- شیراز قرار گرفته اند که با توجه تغییر این مسیر ارتباطی و کاهش تردد در آن لزوم مکانیابی در مسیر جدید کازرون- شیراز نیز احساس می شود.

3-2- مکانیابی جایگاه‌های سوخت جدید:

3-2-1- شناسایی معیارهای مؤثر در مکان یابی

 بر اساس هدف تحقیق که مکان یابی جایگاه‌های سوخت جدید در شهر کازرون است، لازم گردید این مکان یابی با یک سری معیارها و شاخص‌هاصورت گیرد. برای رسیدن به این هدف از اطلاعات توصیفی نظیر فاصله از خیابان‌های پر ترافیک و اطلاعات مکانی مانند نزدیکی به شبکه ارتباطی اصلی، نزدیکی به مراکز آتش نشانی، فاصله مناسب از مراکز مسکونی، فاصله از مراکز صنعتی، فاصله از جایگاه‌های سوخت موجود، شیب و کاربری اراضی تهیه گردید و با استفاده از قابلیت‌های GIS به لایه‌های اطلاعاتی مورد نیاز تحقیق تبدیل شد.

3-2-2- تعریف ارزش‌های مورد نظر یا سناریوهای موجود در تحقیق:

 در این مرحله وزن دهی به معیارها در نرم افزار Expert Choice صورت می گیرد. روش کار بدینگونه است که در ابتدا یک سلسله مراتب از مسأله مورد نظر ایجاد می شود که در این سلسله مراتب هدف، معیارها و زیرمعیارها مشخص می شود. در این پژوهش هدف، مکانیابی جایگاه‌های سوخت می باشد که معیارهای آن لایه‌های اطلاعاتی مانند فاصله از مراکز جمعیتی، نزدیکی به شبکه ارتباطی اصلی و زیرمعیارها فاصله مکان‌های مختلف شهر از شبکه ارتباطی و مراکز جمعیتی است. سپس عناصر موجود در هر سطح از سلسله مراتب به ترتیب از پایین به بالا نسبت به کلیه عناصر مرتبط در سطح بالاتر ارزیابی می شوند. از این رو گزینه‌های تصمیم بر اساس آخرین سطح شاخص‌های تصمیم ارزیابی و از سوی دیگر شاخص‌های تصمیم ارزیابی می شوند.

 چهار مرحله­ی بعدی در این روش به ترتیب عبارت‌اند از: ایجاد ماتریس مقایسه دوتایی، محاسبه وزن معیارها، محاسبه­ی امتیاز نهایی گزینه‌ها و بررسی سازگاری منطقی قضاوت­ها است

1. ایجاد ماتریس مقایسه دوتایی: در این روش معیارها باید دو به دو با یکدیگر مقایسه می شوند. سپس یک مقیاس اساسی را با مقادیر از 1 تا 9 برای تعیین میزان اولویت‌های نسبی دو معیار به کار گرفته می شود. در این ماتریس اگر معیار A دو براربر معیار B ارجحیت داشته باشد، معیار B به اندازه نصف معیار A ارجح دارد. ضمنا مقایسه هر معیار با خودش امتیاز 1 را منجر خواهد شد (ارجحیت معادل). بنابراین عدد یک در قطر اصلی ماتریس منظور می شود. جدول ذیل نمونه ای از این ماتریس‌ها را برای لایه نشان می دهد:

2. محاسبه وزن معیارها: این مرحله شامل عملیات زیر است:

 الف- جمع نمودن مقادیر هر ستون ماتریس مقایسه دوتایی. جدول شماره(1) مرحله ایجاد ماتریس مقایسه دوتایی و جمع نمودن مقادیر هر ستون را برای لایه فاصله از شبکه ارتباطی نشان می دهد:

جدول 1- ماتریس مقایسه زوجی برای لایه اطلاعاتی فاصله از شبکه ارتباطی.

مقایسه زوجی پارامترها و جمع نمودن مقادیر
1828-400	400-300	300-200	200-100	100-0	زیر معیار(به متر)
6	4	3	2	1	100-0
5	3	2	1	0.5	200-100
3	2	1	0.5	0.33	300-200
2	1	0.5	0.33	0.25	400-300
1	0.5	0.33	0.2	0.16	1828-400
17	10.5	6.83	4.03	2.08	جمع مقادیر

مأخذ: نگارندگان

 

ب، تقسیم نمودن هر مؤلفه ماتریس بر مجموعه ستونش (ماتریس حاصل ماتریس مقایسه دوتایی نرمال نشده نام دارد). ج- محاسبه میانگین مؤلفه‌ها در هر ردیف از ماتریس نرمال شده، یعنی تقسیم کردن مجموع امتیازات نرمال شده بر هر ردیف بر تعداد معیارها. این میانگین تخمینی از وزن نسبی معیارهای مقایسه شونده را ایجاد می کند، عددی که در این مرحله به دست می آید اهمیت معیارها یا زیرمعیارها را نشان میدهد. جدول (2) این مراحل را برای لایه فاصله از شبکه ارتباطی نشان می دهد:

جدول 2- محاسبه وزن معیارها با استفاده از روش مقایسه زوجی

وزن نهایی	وزن خام (نرمالیزه نشده)
	1828-400	400-300	300-200	200-100	100-0	زیر معیار(به متر)
0.424	0.35	0.38	0.44	0.5	0.45	100-0
0.268	0.29	0.29	0.29	0.25	0.22	200-100
0.158	0.18	0.19	0.15	0.12	0.15	300-200
0.094	0.12	0.9	0.07	0.08	0.11	400-300
0.056	0.06	0.05	0.05	0.05	0.07	1828-400
1	1	1	1	1	1	جمع مقادیر

مأخذ: نگارندگان

 

 

همان گونه که از جدول فوق پیداست زیر لایه اطلاعاتی 100-0 متر با 0.424 بیشترین امتیاز و زیر لایه 1828-400 با 0.056 کمترین امتیاز را دارا است.

3. تعیین امتیاز نهایی (اولویت) گزینه‌ها: در این مرحله برای به دست آوردن وزن نرمال باید وزن هر یک از معیارها را در زیرمعیارهایش ضرب کنیم. عددی که در این مرحله به دست می آید وزن نهایی بوده و آماده ورود به سیستم اطلاعات جغرافیایی می باشد. جدول 3 مراحل به دست آوردن وزن نهایی را با استفاده از مدل AHP برای مکان یابی جایگاه‌های سوخت گیری نشان می دهد:

جدول 3- مراحل به دست آوردن وزن نهایی با استفاده از مدل AHP برای مکان یابی جایگاه‌های سوخت‌گیری.

وزن نرمال	وزن اولیه	زیرمعیار	وزن	معیار	وزن نرمال	وزن اولیه	زیرمعیار	وزن	معیار
0.083	0.424	100-0	0.195	شبکه ارتباطی اصلی	0.005	0.081	200-0	0.076	مراکز عمده جمعیتی
0.052	0.268	200-100			0.012	0.12	400-200
0.03	0.158	300-200			0.016	0.173	600-400
0.018	0.094	400-300			0.023	0.233	800-600
0.011	0.056	1828-400			0.038	0.393	2030-800
0.024	0.46	5-0	0.052	شیب	0.008	0.08	100-0	0.118	مراکز صنعتی
0.013	0.26	10-5			0.012	0.128	200-100
0.008	0.16	15-10			0.016	0.165	300-200
0.005	0.09	20-15			0.023	0.233	400-300
0.003	0.05	100-20			0.038	0.393	1394-400
0.014	0.323	200-0	0.044	مراکز آتش نشانی	0.008	0.072	200-0	0.118	مراکز مسکونی
0.011	0.243	400-200			0.047	0.399	400-200
0.08	0.189	600-400			0.03	0.259	600-400
0.006	0.145	800-600			0.018	0.158	800-600
0.004	0.101	3278-800			0.013	0.122	1424-800
0.01	0.069	500-0	0.132	جایگاه‌های سوخت موجود	0.007	0.076	100-0	0.094	خیابان‌های پرترافیک
0.017	0.122	1000-500			0.012	0.127	200-100
0.027	0.175	1500-1000			0.013	0.172	300-200
0.039	0.26	2000-1500			0.022	0.232	400-300
0.058	0.384	3347-2000			0.037	0.392	3804-400
0.046	0.27	باغ، بایر، زراعی، مخروبه						0.172	کاربری اراضی
0.038	0.22	صنعتی، حمل و نقل، پارکینگ، انبار
0.029	0.17	اداری، فرهنگی، ورزشی
0.021	0.12	بهداشتی، درمانی، گورستان
0.017	0.1	نظامی، آموزشی، جهانگردی
0.012	0.07	مسکونی، تجاری، تأسیسات شهری
0.009	0.05	مذهبی، تاریخی، مسیل

مأخذ: نگارندگان

 

 

 

4. بررسی سازگاری در قضاوت­ها

 چون تعیین کمیت­ها برای معیارها، زیر معیارها و گزینه‌ها در ماتریس­های مقایسه­ای بر اساس قضاوت شخصی یا گروهی کارشناسی و یا مردم است، لازم است میزان سازگاری یا ناسازگاری در قضاوت­ها انجام شده مورد آزمون قرار­گیرد. میزان سازگاری به صورتی طراحی می شود که اگر این میزان کمتر از 1/0باشد، سطح قابل قبول سازگاری را در مقایسه‌های دوتایی نشان می دهد اما اگر این نسبت بیشتر از 1/0 باشد، نشانگر قضاوت‌های ناسازگار می باشد. در چنین مواردی باید در مقادیر اصلی ماتریس مقایسه دوتایی تجدید نظر و اصلاح شود. سازوکاری که ساعتی برای بررسی ناسازگاری­ در قضاوت­ها پیشنهاد داده است، محاسبه­ی ضریب ناسازگاری (I.R. ) است که بدین ترتیب به دست می­آید:

1: محاسبه نسبت نا سازگاری: وزن اولیه هر عامل در نمره زوجی متناظر با ان ضرب می شود و این عمل را به ترتیب از ردیف اول انجام می دهیم و سپس حاصل ضرب را با هم جمع و بر وزن نهایی هر عامل تقسیم می کنیم. این عمل برای همه عوامل تکرار و سپس مقدار متوسط آنها() محاسبه می شود.

2- محاسبه شاخص ناسازگاری: این شاخص از طریق رابطه ذیل به دست می آید.

م

که در این فرمول  سازگاری شاخص و  تعداد عوامل ارزیابی است

3- محاسبه نسبت ناسازگاری که از رابطه ذیل به دست می‌آید.

 

 

جدول 4- نسبت سازگاری لایه‌های اطلاعاتی

مراکز آتش نشانی	جایگاه‌های موجود	خیابان‌های پرترافیک	شیب	مراکز مسکونی	مراکز صنعتی	مراکز جمعیتی	شبکه ارتباطی	کاربری اراضی	نام لایه
0.0	0.02	0.01	0.02	0.01	0.01	0.01	0.01	0.02	نسبت سازگاری

 

 

 همانگونه که از جدول فوق پیداست نسبت سازگاری برای همه لایه‌های اطلاعاتی کمتر از 1/0 می باشد در نتیجه سازگاری را در مقایسه‌های دوتایی لایه‌های اطلاعاتی نشان می دهد. همچنین این نسبت برای همه لایه‌های مؤثر در مکان یابی مراکز سوخت 01/0 است.

 پس از مشخص شدن وزن نهایی لایه‌های اطلاعاتی نوبت به ترسیم نقشه لایه‌های اطلاعاتی از روی این وزن‌ها می رسد. طبق جدول شماره(3) به لایه‌های اطلاعاتی فاصله از شبکه ارتباطی اصلی و فاصله از مراکز آتش نشانی، با افزایش فاصله امتیاز کمتر و با کاهش فاصله امتیاز بیشتری تعلق گرفته (شکل 3).

 

شکل 3- فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از شبکه ارتباطی اصلی و ایستگاه‌های آتش نشانی

 

 برای لایه‌های فاصله از مراکز عمده جمعیتی، مراکز مستعد آتش سوزی، جایگاه‌های سوخت موجود و خیابان‌های پر ترافیک با افزایش فاصله امتیاز بیشتر و با کاهش فاصله امتیاز کمتری تعلق گرفته است.

 

 

شکل 4- فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از مراکز عمده جمعیتی، خیابان‌های پرترافیک، مراکز صنعتی و جایگاه‌های سوخت گیری موجود

 

 برای لایه فاصله از مراکز مسکونی، به مکان‌هایی که در فاصله 200-0 متر قرار گرفته اند کمترین امتیاز و مکان‌هایی که در فاصله 400-200 متر قرار گرفته اند بیشترین امتیاز داده شده است. همچنین به مکان‌هایی که در فاصله بیش از 400 متر قرار گرفته اند به تناسب افزایش فاصله امتیاز کمتری داده شده اشت (شکل 5). 3-3-3- ورود وزن نهایی به GIS و ترکیب لایه‌ها:

 تلفیق و ترکیب لایه‌های مختلف فضایی از منابع گوناگون با همدیگر هدف اصلی پروژه‌های GIS و ویژگی منحصر به فرد آن است تا به این ترتیب اثرات متقابل توصیف و تجزیه و تحلیل شده، با کمک مدل‌های پیش بینی صورت گیرد تا برای تصمیم گیران تکیه گاهی فراهم شود (عظیمی حسینی و دیگران، 1389: 76). در این تحقیق پس از مشخص شدن وزن معیارها و زیرلایه‌ها و به دست آوردن وزن نهایی این وزن‌ها وارد جداول اطلاعاتی لایه‌ها می شود سپس با استفاده از قابلیت Raster calculator نرم افزار GIS و با استفاده از تابع(+) لایه‌های مختلف اطلاعاتی با هم ترکیب شده اند که نتیجه آن ایجاد نقشه ارزش گذاری اراضی شهری برای ایجاد کاربری مورد نظر می باشد. در این پژوهش محدوده مورد مطالعه از لحاظ قابلیت ایجاد مراکز سوخت گیری جدید به هفت دسته تقسیم بندی شده که نتایج آن در شکل7 نشان داده شده است.

3-3-4- تطبیق نتایج الگوی مکان­یابی با واقعیات زمینی

آخرین مرحله مکان یابی به وسیله سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) مشاهده میدانی و تطبیق نقشه نهایی با واقعیت زمینی می باشد. در این تحقیق پس از تطبیق نتایج الگوی مکان یابی با واقعیت موجود در منطقه مورد مطالعه و با در نظر گرفتن کلیه پارامترهای مؤثر در فرایند مکانیابی، نهایتا شش مکان برای ایجاد جایگاه‌های سوخت جدید در کوتاه مدت و بلند مدت مناسب تشخیص داده شد که نتایج آن در شکل 8 نشان داده شده است. 

برای لایه شیب با توجه به اینکه مناطق با شیب کمتر برای ساخت پارکینگ مناسب تر است امتیازدهی صورت گرفته است، بدینگونه که مناطق با شیب کمتر امتیاز بالاتر و مناطق با شیب بیشتر امتیاز کمتری گرفته اند. برای لایه کاربری اراضی بر اساس ارزش اقتصادی و میزان تناسب اراضی برای ایجاد پارکینگ امتیاز در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال به کاربری بایر بر اساس ارزش اقتصادی کمتر امتیاز بالاتر و به کاربری تجاری بر اساس ارزش اقتصادی بالاتر امتیاز کمتری داده شد(شکل6).

 

 

شکل 5- فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از مراکز مسکونی

 

 

 

شکل 6- ارزش گذاری شیب و کاربری اراضی

 

 

 

شکل 7- ارزش گذاری نهایی زمین‌های شهری برای ایجاد جایگاه‌های سوخت گیری

 

 

 

نقشه 8- مکان‌های پیشنهادی برای ایجاد جایگاه‌های سوخت گیری

 

4-نتیجه گیری

 یکی از مشکلاتی که اکثر شهرهای کشور از جمله شهر کازرون با آن مواجه است کمبود جایگاه‌های سوخت گیری و توزیع ناعادلانه آن در سطح شهر می باشد. یکی از اساسی ترین راهکارهایی که برای حل این مشکل پیشنهاد می شود ایجاد جایگاه‌های سوخت گیری جدید در مکان‌های مناسب می باشد. در این ارتباط سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) می تواند به عنوان ابزاری کارامد برای مدیریت و به کارگیری لایه‌های اطلاعاتی مختلف در مرحله مکان یابی و همچنین ارزیابی وضعیت موجود مورد استفاده قرار گیرد.

 همچنین نتایج این تحقیق کارآمدی سیستم اطلاعات جغرافیایی را در برنامه ریزی شهری به خصوص در مکان یابی جایگاه‌های سوخت گیری نشان می دهد. از این رو برنامه ریزان و مدیران شهری با بهره گیری از این سامانه می توانند با شناسایی مکان‌های مناسب و با تخصیص آنها به این جایگاه‌ها تا حدودی از مشکلات ترافیکی شهرها بکاهند

مراجع

آقابابائی، محبوبه، تحلیل فضایی ایستگاهها و خدمات آتش نشانی شهر خمینی شهر (با استفاده از GIS)، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان، اصفهان، 1388.

اسماعیلی، اکبر، کاربرد GIS در فرایند مسیریابی ایستگاههای آتش نشانی، تازه‌های ترافیک، سال چهارم، شماره نوزدهم، 1382.

الماس پور، فرهاد، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی و تحلیل شبکه در مکان یابی داروخانه‌ها، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه نربیت مدرس، 1380.

بحرینی، سیدحسین، فرایند طراحی شهری، انتشارات دانشگاه اصفهان، چاپ اول، 1377.

جمشید زاده، ابراهیم، مدیریت خدمات شهری و موانع پیش رو، «ماهنامه شوراها»، شماره 23، 1387.

حسامیان، فرخ، اعتماد، گیتی، حائری، محمدرضا، شهرنشینی در ایران، انتشارات آگاه، 1383.

زبردست، اسفندیار، کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای، نشریه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، شماره 10، 1380.

سازمان برنامه و بودجه فارس، سیمای فارس (کازرون)، انتشارات سازمان برنامه و بودجه فارس، شیراز، 1375.

سعیدنیا، احمد، کتاب سبز راهنمای شهرداری­ها، کاربری زمین شهری، انتشارات مرکز مطالعات برنامه­ریزی شهری وزارت کشور، چاپ اول 1378.

صالحی، رحمان و منصور، رضاعلی، ساماندهی فضایی مکان‌های آموزشی (مقطع متوسطه) شهرزنجان به کمک GIS، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 52، تابستان، 1384.

عزیزی، منصور، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS در مکانیابی، توزیع فضایی و تحلیل شبکه مراکز بهداشتی درمانی، نمونه موردی: شهر مهاباد، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، 1383.

عسگری، علی، اکبر اسمعیلی، بررسی کارکرد و خدمات شهری در مدیریت بحران و سوانح با رویکرد GIS، «مجله شهرنگار»، شماره 34، 1380.

عظیمی حسینی، محمد، محمدهادی نظری فرد، رضوانه مؤمنی، کاربرد GIS در مکان یابی، تهران، انتشارات مهرگان قلم، 1389.

فرهادی، رودابه، تجزیه و تحلیل مکانی و مکان یابی مدارس در منطقه 6 تهران با استفاده از GIS، 1378

کورا، چالرز، شهرنشینی در جهان سوم، ترجمه فریبا قرایی، انتشارات دانشگاه هنر، تهران، 1384.

محمدی سرین دیزج، مهدی، تحلیل پراکندگی و مکان یابی پارک‌های شهری با استفاده از GIS، مطالعه موردی: منطقه 2 شهر زاهدان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1384.

ویلیامز، جاناتان، اطلاعات جغرافیایی از فضا، سازمان اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، 1376.

‌هاروی، دیوید، عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان و دیگران، شرکت پردازش و برنامه ریزیز شهری، 1376.

Ngai, E, W.T.E. W.C, Chan, evolution of knowledge management tools using AHP, export systems with application, 2005.

Richard L. Church, Geographical information systems and location science, Computer & Operations Research 29, 2002.            

Yang.jiaqin And Ping Shi, Applying Analytic Hierarchy Process In Frims Overall Performance Evaluation:Case Study In China.International Journal OF Business, 2002.

Www. Geo. Ca. Uk

www.sci.org.ir