سنجش و رتبه‌بندی شاخص‌های مؤثر در تقسیمات محله‌ای (مورد: محله‌های درکه و قیطریه منطقه یک کلانشهر تهران)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 1، دوره 7، شماره 26، مهر و آبان 1395، صفحه 1-20   

نویسندگان

جمیله توکلی‌نیا¹؛ فرانک سعیدی‌فرد^{* 2}؛ نوبخت سبحانی³

¹عضو هیأت علمی جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری و مدرس دانشگاه غیرانتفاعی آبا، تهران، ایران

³دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی شهری، واحد علوم تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت: 10 اردیبهشت 1393،  تاریخ بازنگری: 12 دی 1395،  تاریخ پذیرش: 14 مهر 1395 

چکیده

محله‌ها به‌عنوان یکی از عناصر اصلی مدیریت شهری و نمادی از یک شهر سنتی اسلامی از گذشته تا امروز موردتوجه برنامه ریزان قرارگرفته‌اند. تقسیمات محله‌های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی درگذشته بر اساس شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است و در دوران معاصر بر اساس شاخص‌های کالبدی، سیاسی و اقتصادی صورت گرفته است. منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله‌های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش‌آمده، ناشی از مرزبندی‌های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی، تفکیک فضایی درون محله، درهم‌ریختگی کاربری‌ها و محدودیت‌ها و مشکلات خدمات‌رسانی روبرو است. پژوهش حاضر با تحلیل شاخص‌های تقسیمات محله‌ای تدوین‌شده است. روش بکار گرفته‌شده توصیفی- تحلیلی است که از روش چندمعیاره (تاپسیس) جهت مرزبندی محلات موردمطالعه استفاده‌شده است. نتایج حاصل از مدل تاپسیس منعکس‌کننده این مطلب است که در بین مؤلفه‌های موردسنجش در بین دو گروه ساکنان محله و مسئولان، ویژگی اجتماعی و فرهنگی بیشترین نقش را در مرزبندی محلات داشته است تلفیق آن‌ها با شاخص‌های سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. در نتیجه شاخص‌های مورد ارزیابی با در نظر گرفتن شرایط بومی، تأکید بر عناصر طبیعی محلات، ویژگی‌های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه‌های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.محله‌ها به‌عنوان یکی از عناصر اصلی مدیریت شهری و نمادی از یک شهر سنتی اسلامی از گذشته تا امروز موردتوجه برنامه ریزان قرارگرفته‌اند. تقسیمات محله‌های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی درگذشته بر اساس شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است و در دوران معاصر بر اساس شاخص‌های کالبدی، سیاسی و اقتصادی صورت گرفته است. منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله‌های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش‌آمده، ناشی از مرزبندی‌های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی، تفکیک فضایی درون محله، درهم‌ریختگی کاربری‌ها و محدودیت‌ها و مشکلات خدمات‌رسانی روبرو است. پژوهش حاضر با تحلیل شاخص‌های تقسیمات محله‌ای تدوین‌شده است. روش بکار گرفته‌شده توصیفی- تحلیلی است که از روش چندمعیاره (تاپسیس) جهت مرزبندی محلات موردمطالعه استفاده‌شده است. نتایج حاصل از مدل تاپسیس منعکس‌کننده این مطلب است که در بین مؤلفه‌های موردسنجش در بین دو گروه ساکنان محله و مسئولان، ویژگی اجتماعی و فرهنگی بیشترین نقش را در مرزبندی محلات داشته است تلفیق آن‌ها با شاخص‌های سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. در نتیجه شاخص‌های مورد ارزیابی با در نظر گرفتن شرایط بومی، تأکید بر عناصر طبیعی محلات، ویژگی‌های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه‌های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

کلیدواژه‌ها

توسعه پایدار شهری؛ برنامه‌ریزی محله محور؛ محله؛ تقسیمات محله‌ای (محله بندی)؛ منطقه یک شهرداری تهران

عنوان مقاله [English]

Defining neighborhood Division Indices in District, Tehran municipality (Darake, Niavaran and Gheytariye neighborhood)

نویسندگان [English]

jamileh tavakolnia¹؛ faranak saaedinia²؛ nobakht sobhani³

چکیده [English]

Neighborhoods, as one of the key elements of city management and a symbol of the traditional Islamic city have been considered to date for planners. Urban neighborhoods division has changed from the Islamic period to the contemporary period. Neighborhoods Division in the past has based on social and economic indicators but contemporary neighborhoods divisions based on physical, political and economic indices. The region 1 of Tehran which includes the old deformed villages and new urban neighborhoods that faces with the problems of new neighborhood division such as social segregation, spatial separation within the neighborhood, land clutter and constraint of services. Use descriptive and analytical methods used in the multi-criteria method (TOPSIS) is used to guard neighborhoods studied. The results of TOPSIS reflects the fact that Among the components of Mvrdsnjsh in between neighborhood residents and authorities, social and cultural characteristics have the most important role in border areas Integrating them with indicators of political, administrative and economic framework that will bring more efficiency in border areas. The result of his research after the studying and analysis in neighborhoods divisions changes in region 1 of Tehran municipality especially in Gheytariye and Darake neighborhood is suggested the creation of sub neighborhoods model with observation of social and cultural cohesion. Modulation of social and cultural Indices with administrative and political Indices has more efficiency in neighborhoods divisions. In neighborhoods boundaries is important the consideration of local conditions, emphasizing the natural elements (river valleys and mountains), the common features of cultural inhabitants, the socio-economic characteristics of neighborhoods, common material and spiritual interests, identity signs and consider the public participation in determining the limit of neighborhood.

کلیدواژه‌ها [English]

Urban Sustainable Development, community -based planning, neighborhood, neighborhood division, District 1, Tehran Municipality

مراجع

اشرف، احمد (1353)، ویژگی‌های شهرنشینی در ایران دوره اسلامی، نامه علوم اجتماعی، شماره 4.

بحرینی، حسین، بلوکی، بهناز و تقابن، سوده (1388)، تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر، جلد اول، اواخر قرن 19 تا دهه هفتم قرن 20 میلادی، تهران، موسسه انتشارات دانشگاه تهران.

پاپلی یزدی، محمدحسین و ابوالقاسم حسینیون (1366)، مهاجرت روستایی خراسان، نقشه های پایه، فصلنامه ی تحقیقات جغرافیای، سال دوم، شماره 3

تحصیلدار، مهدی و فزنلق، حبیب (72_1371)، ضوابط و معیارهای تعیین محله شهری، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه تهران، استاد راهنما: دکتر لقائی.

تقی زاده، محمد (1379)، فرهنگ اسلامی توسعه پایدار، فصلنامه ی مدیریت شهری، سال اول، شماره 3.

تکمیل همایون، ناصر (1382)، از مجموعه از ایران چه می دانم؟، تهران، انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی.

تولایی، نوین (1386)، شکل منسجم شهر، تهران، انتشارات امیرکبیر.

ثابتی، علیرضا (1373)، مطالعات زیست محیطی تهران بزرگ، سازمان نوسازی شهر تهران، تهران.

حافظ نیا، محمدرضا (1379)، مبانی مطالعات سیاسی و اجتماعی، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه ی خارج از کشور.

حبیبی، محسن (1364): سیر تحولات مجتمع های زیستی در ایران(شهرنشینی و شهرگرایی)، گروه شهرسازی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران.

حبیبی، محسن (1364)، سیر تحولات مجتمع های زیستی در ایران، دانشگاه تهران، گروه شهرسازی.

حبیبی، محسن (1375)، از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تاثر، انتشارات دانشگاه تهران.

حق شناس، احمد (1389)، توسعه محله ای در کلانشهر تهران (محله درکه)، پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، راهنما: محمد تقی رضویان.

حمیدی، ملیحه و دیگران (1376)، استخوان بندی شهر تهران، تهران، سازمان مشاور و مهندسی شهر تهران.

 خیرآبادی، مسعود (1376)، شهرهای ایران، ترجمه حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی، مشهد، نشر نیکا.

دفتر برنامه ریزی عمرانی وزارت کشور (1381)، مدیریت شهری پای دار، برسی تجارب مشارکتی شهرداری ها و شورا های اسلامی شهر های ایران، سازمان شهر داری های کشور.

روحانی، ساسان (1361)، طرح ایجاد، بازسازی و احیای محله، سلسله مقالات بخش برنامه ریزی و جامعه شناسی، شماره 7.

سبحانی، آنا (1385)، باز تولید مفهوم محله از گذشته تا امروز (مطالعه موردی: محله 16 منطقه 11 شهر تهران)، دانشکده شهرسازی رشته برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران، راهنما: فرشاد نوریان.

سلطانزاده، حسین (1367)، مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران،نشر امیرکبیر، تهران.

شریفیان ثانی، مریم (1380)، مشارکت شهروندان، حکمرانی شهری و مدیریت شهری، فصلنامه ی مدیریت شهری، شماره 8، انتشارات سازمان شهرداری ها.

شکویی، حسین (1372)، جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر، چاپ 2، انتشارات جهاد دانشگاهی(ماجد).

شمدادی، هرمز (1371)، کاریرد شاخصهای اجتماعی و اقتصادی در برنامه ریزی توسعه، چاپ اول، تهران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی.

صرافی، مظفر(1379)، توسعه پایدار و مسئولیت برنامه ریزان شهری، ماهنامه ی معماری و شهرسازی، شماره 35.

صمدی، محسن (1372)، مطالعه ای پیرامون تقسیمات شهری، منطقه ای (مورد: تهران)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، راهنما: احمد سعید نیا.

عبدالهی مهر، انسیه (1390)، تطبیق اصول شهرسازی بافتهای تاریخی شهرهای ایرانی_ اسلامی با اصول طراحی شهری معاصر، کارشناسی ارشد در رشته شهرسازی گرایش طراحی شهری، دانشگاه تهران، راهنما: سید حسین بحرینی.

کوثری، مسعود و همکارانش، (1386)، توسعه فرهنگی تهران (برنامه ریزی محلی)، مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران.

گودرزی، فطرس (1377)، نوسازی شهری، انطباق بافت جدید با بافت قدیم (محور نواب)، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای زیبا، راهنما: احمد سعیدنیا.

مجموعه گزارشات همایش های محله ای شهر تهران در حوزه اجتماعی و فرهنگی (1388)، چاپ اول، موسسه نشر شهر.

محمدزاده، سجاد (1385)، تحلیل پایداری در سطح محلات شهری (ماکو)، پایان نامه کارشناسی ارشد گرایش برنامه ریزی شهری، به راهنمایی دکتر تقی رضویان، مشاور: ژیلا سجادی.

مختاری، قیطریه (1389)، توصیف محله قیطریه، با نظارت اداره مطالعات منطقه 1، مدیر پروژه: شرکت اندیشه سرای شهر 1.

موسسه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی (1372)، فصلنامه ی پژوهش و برنامه ریزی، تهران.

مهدی زاده، جواد و همکاران (1382)، برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری، تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران، وزارت مسکن و شهر سازی.

مهدی زاده، جواد و همکاران (1382)، برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری، تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران، وزارت مسکن و شهر سازی.

مهندسین مشاور بافت شهر (1384)، تهیه الگوی توسعه و طرح تفضیلی منطقه و همکاری با شهرداری منطقه 1، دستگاه بهره بردار: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران.

مهندسین مشاور بافت شهر (1386)، طرح تفضیلی منطقه 1 شهر تهران، دستگاه بهره بردار: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران.

مهندسین مشاور سراوند (1384)، الگوی توسعه منطقه دوش شهرداری تهران.

مهندسین مشاور شاران (1388)، طرح اصلاح تقسیمات شهری تهران،، نهاد برنامه ریزی توسعه شهری تهران، گزارش شناخت وضع موجود و گزارش مطالعات پایه، خلاصه گزارش، ویرایش اول.

 مهندسین مشاور شاران (1389)، طرح اصلاح تقسیمات شهری تهران، نهاد برنامه ریزی توسعه شهری تهران، گزارش تکمیلی مرحله دوم.

نجم الدوله، عبدالغفار (1353)، تشخیص نفوس دارالخلافه تهران، نشریه فرهنگ ایران زمین، شماره 20.

وزارت کشور (1378)، کتاب سبز، راهنمای شهرداریها، جلد چهارم، نظام مراکز شهری و فضاهای مسکونی تهران: مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری.

هادی پور، حلیمه خاتون (1388)، توانمندسازی نظام مدیریت شهری با تاکید بر محله محوری و مشارکت مردمی (نمونه ی موردی: محله های شهرک غرب و سنگلج شهر تهران)، پایان نامه دکتری دانشگاه تهران، راهنما: محمد تقی رهنمایی، مشاوران: رحمت الله فرهودی و محمد باقر قالیباف.

هادی پور، حلیمه خاتون، فرهودی، رحمت الله و احمد پور، احمد(1385)، معیارهای موثر در مرزبندی نواحی مختلف شهری(منطقه 1 شهرداری تهران) مجله پژوهشهای جغرافیایی، شماره 56.

یاقوت، جواد (1389)، توصیف محله درکه، مدیر پروژه: موسسه اندیشه سرای شهر، معاون اجتماعی: محسن جلالی فراهانی.

Brehany, Micheal & Ralph Rock Wook (1994), Planning the Sustainable City Region; London: Earthscan Pub.

Edward, Lemon & John E. Cox (1991), Sustainable Urban Development: Strategic Considerations for Urbanization Nation, Ekistics; Vol. 58, No. 248/349.

Herbert, Giradet (1992), New Direction for Sustainable Urban Living; London: Gaia Books, Limited.

Oana, J, R (2001), Community based approach for sustainable urban renewal in Manila.

Steutevilla, Robert (2004), The New Urbanism: An Alternative To Modern.

Steutevilla, Robert (2004), The New Urbanism: An Alternative To Modern، automobile-oriented planning development.

World Health organization (2003), Frequently Asked Question about Community– Based Initiatives, Regional Office for the Eastern Miditerrean Cairo, Nasr City, Egypt.

Johnston. R.J. & et al – “The Dictionary of Human Geography “–Blackwell Publishers – USA- 2001.

Borton, Hugh( 2003), etal, Shaping neighborhood, New York, Spen press.

Tomlinson. R.1969, Urban Structure, – Random Houss – New York- 1969