تحلیلی بر توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال‌های 92-1382 (طرح آمایش 5 تا 9)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 8، دوره 7، شماره 27، بهمن و اسفند 1395، صفحه 127-146   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید هادی زرقانی¹؛ یونس غلامی^{* 2}؛ محمد قنبری³؛ محمد حسین قیاسی⁴؛ سید مصطفی حسینی³

¹هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد

²مدیر گروه

³دانشگاه فردوسی مشهد

⁴فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی

تاریخ دریافت: 04 خرداد 1394،  تاریخ بازنگری: 29 مهر 1395،  تاریخ پذیرش: 14 آذر 1395 

چکیده

کشور افغانستان در طول تاریخ خود، شاهد جنگ‌ها و درگیرهای متعدد داخلی و خارجی بوده است. این امر خود در روند مهاجرت ساکنین این کشور موثر بوده است. حمله اتحاد جماهیر شوروی سابق به این کشور و سپس شعله‌ور شدن نزاع‌های داخلی بعد از خروج نیروهای شوروی، در تسریع روند مهاجرت آنها به کشورهای همسایه خود به ویزه ایران نقش بسزایی داشته است. هدف از این پژوهش بررسی الگوی فضایی پراکندگی مهاجرین افغانستانی در استان خراسان رضوی و تعداد آنها در طی سال­های مختلف می‌باشد. روش تحقیق این پزوهش توصیفی – تحلیلی می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی در سال 1390 می‌باشد که برابر با 130242 نفر می‌باشد. برای نشان دادن توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی در طی دوره‌های مختلف براساس طرح آمایش اتباع خارجی از نرم افزار GIS استفاده گردیده است. نتایج پژوهش بیان­گر وجود یک الگوی پراکندگی خاص مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی می‌باشد چرا که حدود 98 درصد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مشهد و تربت جام سکونت دارند. همچنین بررسی تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال­های 92-1382 نشان دهنده عدم کاهش آنها می‌باشد. علاوه بر مهاجرین دارای مدرک شناسائی معتبر، بر اساس برآورد‌های اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استان خراسان رضوی حدود 120000 نفر مهاجر افغانستانی غیرمجاز در این استان ساکن هستند.

کلیدواژه‌ها

مهاجرین؛ افغانستانی؛ پراکندگی؛ خراسان رضوی؛ جرم

عنوان مقاله [English]

تحلیلی بر توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال‌های 92-1382 (طرح آمایش 5 تا 9)

نویسندگان [English]

H. Zarghani¹؛ U. Gholami²؛ M. Ghanbari³؛ MH Ghiasi⁴؛ M. Hoseini³

چکیده [English]

Afghanistan throughout its history has witnessed wars and conflicts have been numerous domestic and foreign. This has resulted in the migration of residents of this country. Former Soviet invasion of the country and then flare-up of internal strife after the withdrawal of Soviet troops, in accelerating their migration to neighboring countries, especially Iran has an important role. The aim of this study was to investigate the spatial distribution pattern of Afghan refugees in Khorasan Razavi province and the number of them over the years are different. Methodology This study is descriptive - analytic. The study population of Afghan refugees in Khorasan Razavi province in 1390, which is equivalent to 130 242 people. To show the spatial distribution of Afghan refugees during different periods of foreign nationals on the basis of spatial planning GIS software has been usedBecause about 98 percent of Afghan refugees in Mashhad and Torbat Shhrstan‌Hay reside. Also check the number of Afghan refugees in Khorasan Razavi province during the years 92-1382 indicates a lack of reducing them. In addition, immigrants with valid proof of identity, according to estimates by the Bureau of Aliens and Foreign Immigrants Affairs in Khorasan Razavi province, about 120,000 illegal Afghan immigrants are in the area.

کلیدواژه‌ها [English]

Immigrants, Afghanistan, dispersion, Khorasan Razavi, crime

اصل مقاله

 

تحلیلی بر توزیع فضایی مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال‌های 92-1382 (طرح آمایش 5 تا 9)

 

سید‌هادی زرقانی: دانشیار جغرافیا سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد ایران

یونس غلامی: استادیار، گروه جغرافیا و اکوتوریسم دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

محمد قنبری: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران*

محمدحسین قیاسی: فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی

سید مصطفی حسینی: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

 

چکیده

کشور افغانستان در طول تاریخ خود، شاهد جنگ‌ها و درگیرهای متعدد داخلی و خارجی بوده است. این امر خود در روند مهاجرت ساکنین این کشور موثر بوده است. حمله اتحاد جماهیر شوروی سابق به این کشور و سپس شعله‌ور شدن نزاع‌های داخلی بعد از خروج نیروهای شوروی، در تسریع روند مهاجرت آنها به کشورهای همسایه خود به ویزه ایران نقش بسزایی داشته است. هدف از این پژوهش بررسی الگوی فضایی پراکندگی مهاجرین افغانستانی در استان خراسان رضوی و تعداد آنها در طی سال­های مختلف می‌باشد. روش تحقیق این پزوهش توصیفی – تحلیلی می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی در سال 1390 می‌باشد که برابر با 130242 نفر می‌باشد. برای نشان دادن توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی در طی دوره‌های مختلف براساس طرح آمایش اتباع خارجی از نرم افزار GIS استفاده گردیده است. نتایج پژوهش بیان­گر وجود یک الگوی پراکندگی خاص مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی می‌باشد چرا که حدود 98 درصد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مشهد و تربت جام سکونت دارند. همچنین بررسی تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال­های 92-1382 نشان دهنده عدم کاهش آنها می‌باشد. علاوه بر مهاجرین دارای مدرک شناسائی معتبر، بر اساس برآورد‌های اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استان خراسان رضوی حدود 120000 نفر مهاجر افغانستانی غیرمجاز در این استان ساکن هستند.

واژه‌های کلیدی: مهاجرین افغانستانی، پراکندگی، استان خراسان رضوی، GIS.

 

این مقاله مستخرج از طرح پژوهشی اجرایی برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی و نقش آن در امنیت استان با حمایت دفتر تحقیقات کاربردی فا.ا. خراسان رضوی است.

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

از دیرباز یکی از وا کنش‌های معمولی انسان به شرایط زندگی و راههای تجارت برای بهبود شرایط ، جابجایی مکان زندگی و مهاجرت بوده است(ایراندوست و دیگران ، 1393) در واقع .مهاجرت، شکلی از تحرک جغرافیایی یا تحرک مکانی، انسانها بین دو واحد جغرافیایی است و این جابه جایی میتواند، دائمی یا تقریباً دائمی باشد سابقه مهاجرت به تاریخ عمر بشر بر می‌گردد(افراخته، 1395، 84). انسان اولیه همواره مهاجرت و جابجایی‌های مکانی را یگانه راهبرد و راه حل گریز از مصائب و مشکلات خود دیده است. مهاجرت یکی از چهار عامل اصلی تغییر و تحول جمعیت بوده و به دلیل ماهیت خود می‌تواند علاوه بر تغییرات دراز مدت و طولانی، آثار سریع و کوتاه مدتی را نیز در تعداد و ساختار جمعیت ایجاد کند (زنجانی، 1380: 27). یکی از مهم ترین نوع مهاجرت، مهاجرت بین‌المللی است. پدیده مهاجرت مردم افغانستان به کشورهای همسایه به ویژه ایران از نوع مهاجرت بین‌المللی است. کشور افغانستان در طول تاریخ خود، شاهد جنگ‌ها و درگیرهای متعدد داخلی و خارجی بوده است. این امر خود در روند مهاجرت ساکنین این کشور موثر بوده است. بنابراین حمله اتحاد جماهیر شوروی سابق به این کشور و سپس شعله‌ور شدن نزاع‌های داخلی بعد از خروج نیروهای شوروی از آن، در تسریع روند مهاجرت نقش بسزایی داشته است (جمشیدی‌ها و علی بابائی، 1381: 72). ایران از شروع جنگ‌های داخلی افغانستان در اواخر دهه 1970 میزبان مهاجرین افغانستانی بوده است (Adelkhah & Olszewska, 2007: 1). مهاجرین افغانستانی علاوه بر کشورهای همسایه به سایر نقاط دنیا هم مهاحرت کرده اند به طوری که 14 درصد مهاجرین خارجی وارد شده به اروپا در سال 2015، ملیت افغانستانی داشته اند (Jawad and others, 2016, p.v).با اشغال افغانستان توسط شوروی در سال 1979 میلادی و شعله‌ور شدن جنگ داخلی و نابسامانی اوضاع داخلی افغانستان از یک سو و نزدیکی و اشتراک نظر بین گروه‌های جهادی افغان و گروه‌های انقلابی در ایران از سوی دیگر در طی سال‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی ایران، مهاجرت گروه زیادی از افغانستانی‌ها به سوی ایران آغاز گردید (ناصری، 1379: 168). در اوج بحران پناهنده‌های افغانستانی در سال 1992-1991 کشور ایران میزبان بیش از 3 میلیون افغانستانی بوده اند (Vafa, 2006: 2). جنگ و بی نظمی در سه دهه گذشته اثرات مخربی بر مردم افغانستان داشته است (Jackson, 2009: 1) و تحولات افغانستان، کشورهای همسایه را هم تحت تاثیر قرار داده است. احساس ضرورت برای کمک به برادران مسلمان افغانستانی که زیر فشار ارتش شوروی قرار داشتند و مرز گسترده غیر قابل کنترل میان ایران و افغانستان مانع از نظارت دقیق بر ورود افغان‌ها به خاک ایران شد. به همین دلیل بیش از 90 درصد از افغانستانی‌های مهاجر وارد شهرها و روستاهای ایران شدند و برای تأمین مخارج خود مشغول به کار شدند (کریمی موغاری، 1383: 64).مهاجرت افغان‌ها به ایران مشکلات عدیده ای برای مردم ایران(بحث اشتغال، امنیت) و برای خود این افراد (بی هویتی، امنیت، استفاده از خدمات آموزشی) ایجاد نمود، در این بین استان خراسان رضوی از مکان­های اصلی حضور مهاجرین افغانستانی در ایران می‌باشند و ضرورت بررسی روند جمعیتی و پراکندگی این افراد در برنامه‌ریزی‌های آتی استانی و ملی بسیار حائز اهمیت و تاثیر گذار است و لذا اهمیت و ضرورت این پژوهش بیش از پیش آشکار می‌گردد، در واقع مساله اساسی در این پژوهش ارزیابی چگونگی پراکندگی مهاجرین و سنجش عوامل دافعه، جاذبه و شخصی بر اساس تئوری‌های رایج در مهاجرت می‌باشد بنابراین سوال اساسی این پژوهش این است که عوامل اصلی در مهاجرت به ایران چیست و پراکندگی این مهاجرت در این استان به چه صورت است.

2-1: اهداف تحقیق

 بررسی روند جمعیتی مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی در سال‌های مختلف

تحلیل الگوی فضایی پراکندگی مهاجرین افغانستانی در استان خراسان رضوی براساس طرح‌های آمایش

3-1: پیشینه پژوهش

کوشکی (1381): در مقاله ای با عنوان «مهاجران افغان و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران» به این نتیجه رسیده است که نفس حضور مهاجران در کشور خارجی به صورت اجتناب ناپذیر منجر به بروز تحولات مذهبی، فرهنگی و اجتماعی بر مهاجران و تاثیر پذیری آنان از محیط شده است. با توجه به فرآیند تاثیرات می‌توان دریافت که امکان به صفر رساندن تاثیرات منفی با در نظر گرفتن حجم بالای مهاجران و پراکندگی آنان و نبود نظم و ثبت قانونی در امر مهاجرت، وجود ندارد. اما با توجه به پی آ مدهای نامطلوب تاثیرات منفی بر جامعه میزبان باید نسبت به رفع این تاثیرات به خصوص بعد از بازگشت مهاجران به سرزمین خود تلاش کرد (کوشکی، 1381).

شاطریان و گنجی پور (1389): در مقاله ای با عنوان «تاثیر مهاجرت افغان‌ها بر شرایط اقتصادی و اجتماعی شهر کاشان» به این نتیجه رسیده‌اند که خرید زمین و مسکن به وسیله مهاجران افغان موجب کمبود مسکن و افزایش نرخ اجاره در سطح شهر شده است. از تاثیرات اجتماعی حضور مهاجران افغانستانی نیز می‌توان به افزایش جمعیت شهر کاشان، افزایش فقر و شکاف طبقاتی، افزایش نرخ بی سوادی و بحران هویت جمعی به علت ازدواج مهاجران با زنان ایرانی اشاره کرد (شاطریان و گنجی پور، 1389).

فخری زاده چنار سوخته (1390): در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی عوامل مرتبط با سازگاری مهاجران افغانستانی مطالعه موردی شهرک گلشهر مشهد» به این نتیجه رسیده است که بین متغیرهای میزان استفاده از رسانه‌های افغانستانی، میزان ارتباط با جامعه میزبان، میزان ارتباط با اقوام و خویشان، نگرش مهاجر نسبت به جامعه میزبان و درآمد؛ با سازگاری مهاجران رابطه معناداری وجود دارد. نتایج رگرسیون چندگانه به روش گام به گام نیز نشان داد که پنج متغیر نگرش نسبت به شهروندان جامعه میزبان، پیوند با جامعه میزبان، میزان استفاده از رسانه‌های افغانستانی، میزان استفاده از رسانه‌های غیر افغانستانی، و میزان درآمد بیش‌ترین تاثیر را بر روی متغیر وابسته داشته و در مجموع 1/53 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کرده‌اند (فخری زاده، 1390).

Jazayery (2002): در مقاله ای با عنوان "ارتباط توسعه – مهاجرت، مطالعه موردی: کشور افغانستان" بیان می‌کند که بهترین استراتزی برای ساخت مجدد افغانستان، فراهم کردن سریع کمک و نیازهای اساسی است. همچنین بررسی و برنامه ریزی برای توسعه پیوسته با هدف توانا کردن این کشور برای مشارکت در اقتصاد جهانی می‌باشد.

Koepke (2011): در مقاله ای با عنوان "وضعیت افغانستانی‌ها در ایران 9 سال پس از سرنگون کردن رژیم طالبان در افغانستان" به این نتیجه رسیده اند که در حالی که سیاست بازگشت داوطلبانه در حال اجر ا می‌باشد، دولت ایران قدم‌های مثبتی درباره مشکلات ایجاد شده به وسیله کارگران مهاجر غیرقانونی افغانستان برداشته است. مشارکت جامعه بین المللی درباره مسئولیت جمعیت بسیار زیاد مهاحرین افغانستانی در ایران کلیدی می‌باشد و در طی سه دهه گذشته، ایران کمک مالی کمی در ارتباط با این موضوع از سازمان‌های بین المللی مرتبط دریافت کرده است (Koepke, 2011).

4-1: سوالات پژوهش

تعداد مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی نسبت به سال­های قبل چه تغییری کرده است؟

آیا پراکندگی مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی دارای الگوی فضایی خاصی است؟

5-1- روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش به صورت توصیفی – تحلیلی می­باشد. جامعه آماری ما در این پژوهش مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی است که تعداد آن‌ها در سال 1390 براساس اطلاعات و آمار اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، برابر با 130242 نفر است. فرضیه­های این پژوهش بر این مبنا می‌باشد که تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی نسبت به دوره‌های قبل کاهش داشته است و توزیع فضایی مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی دارای الگوی فضایی خاصی است. بر این اساس از نرم افزار Arc GIS برای نشان دادن توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی در دوره­های مختلف و مقایسه تطبیقی تعداد این مهاجرین در طی سال­های 92-1382 استفاده شده است.

 

 

نمودار 1: مدل تحلیلی پژوهش

 

 

2- تعاریف و مبانی نظری

2-1- مهاجرت

مهاجرت شکلی از تحرک جغرافیایی یا تحرک مکانی انسان‌هاست که بین دو واحد جغرافیایی صورت می‌گیرد که این جابجایی می‌تواند به صورت دایمی یا تقریباً دائمی باشد (بیک محمدی و مختاری ملک آبادی، 1382: 22). گروهی که اثرات آن در ویژگی‌ها و ترکیب جمعیت، گاه بیش از اثرات زاد و ولد و مرگ و میر است، چرا که اعضای یک خانوار با هم به دنیا نمی‌آیند و با هم از دنیا نمی‌روند، مگر در سوانح طبیعی، ولی اغلب اعضای خانوارها( با فاصله کم) با هم مهاجرت می‌کنند و حتی در مواردی چندین خانوار یا کلیه ساکنان یک منطقه به لحاظ وجود عوامل و یا عامل واحدی مانند گسترش واحدهای تولیدی، خشونت وضعیت اقلیمی یا نظایر این‌ها با هم کوچ می‌کنند (جوان،1390: 315-316).

2-2- پناهنده

ماده ۱ کنوانسیون ۱۹۵۱ تعریف فراگیری از پناهنده ارائه داده و می‌گوید: پناهنده کسی است که به علّت ترس موجّه از این که به علل مربوط به نژاد یا مذهب یا ملیت یا عضویت در بعضی گروه‌های اجتماعی یا داشتن عقاید سیاسی تحت شکنجه قرار گیرد، در خارج از کشور محل سکونت عادی (کشور اصلی خود) به سر می‌برد و نمی‌تواند و یا به علّت ترس مذکور نمی‌خواهد، خود را تحت تابعیت آن کشور قرار دهد یا در صورتی که فاقد تابعیت است و پس از چنین حوادثی در خارج از کشور محلّ سکونت دایمی خود به سر می‌برد، نمی‌تواند یا به علت ترس مذکور نمی‌خواهد به آن کشور بازگردد.  طبق تعریف مزبور:

الف) پناهنده از نظر منابع بین المللی، بیگانه‌ای است در کشور پذیرنده که به دلیل ترس از تعقیب و نیز نجات جان، مال و آزادی خود، به کشور دیگری پناهنده می‌شود.

ب) عنصر اساسی در علّت پناهندگی ترس موجّه از تعقیب و آزار است که تشخیص و احراز آن، با کشور پذیرنده است و آن کشور با بررسی همه جانبه در مورد دلایل درخواست پناهندگی، یا این دلایل را می‌پذیرد و یا رد می‌کند (روابط عمومی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان دفتر تهران، 1387: 8).

2-3- طرح آمایش اتباع خارجی

مسئولیت رسیدگی به امور پناهندگان بر عهده اداره کل  امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور (بافیا BAFIA) و ادارات تابعه مستقر در استانداری­ها است. از مهم‌ترین فعالیت­هایی که توسط بافیا انجام می‌شود، صدور و تمدید مجوز پناهندگی که به اختصار "آمایش" نامیده می‌شود. طرح­های آمایش با هدف سرشماری مهاجرین خارجی در کشور انجام می‌شود که عموماً هر ساله انجام می‌شود (www.moi.ir).

2-4- نظریات

در این قسمت به برخی از نظریه­های مربوط به مهاجرت اشاره می‌گردد:

 

 

2-4-1- نظریه لاری ساستاد^[1]

لاری ساستاد به مسأله مهاجرت از دیدگاه سرمایه گذاری می‌پردازد. وی الگوی سرمایه انسانی در مهاجرت را تصمیمی برای سرمایه گذاری فردی معرفی می‌نماید. با توجه به سطح مهاجرت، افراد ارزش فعلی سرمایه انسانی را در مقصد و در مقایسه با موقعیتی که در مبدأ دارند، محاسبه می‌کنند. اگر بازده خالص هزینه فعلی مهاجرت در مقصد بزرگ‌تر از بازده کشور مبدأ باشد، مهاجرت رخ می‌دهد. ساستاد، در الگوی خود، به هزینه‌های مهاجرت و درآمدهای قابل انتظار مبدأ و مقصد می‌پردازد و آن‌ها را از مهم‌ترین عوامل موثر بر مهاجرت می‌داند. در این حالت، هزینه انتقال شامل هزینه‌های مالی( مانند هزینه مسافرت، تفاوت در هزینه زندگی، درآمد پیشین در هنگام مهاجرت) همچنین شامل افزایش هزینه‌های روانی( برای نمونه جدایی از خانواده و دوستان) می‌شود. بر اساس این نظر، هر نوع ارزشیابی شخصی از سود و زیان به خصوصیات فردی- مانند سن، جنس، تحصیل، بستگی دارد. فرد مهاجر تمامی این هزینه‌ها را محاسبه می‌کند و درآمد مورد انتظار در مقصد و درآمد مورد انتظار در مبدأ را مورد توجه قرار می‌دهد و با مقایسه آن‌ها، برای مهاجرت تصمیم گیری می‌نماید و مهاجرت زمانی صورت می‌گیرد که هزینه واقعی مهاجرت کمتر از درآمد قابل انتظار مقصد باشد. به نظر او مهاجر وقتی اقدام به مهاجرت می‌کند که این امر دارای بازده اقتصادی باشد در غیر این صورت حتی اگر درآمد قابل انتظار در مقصد بیش از درآمد مبدأ باشد باز هم مهاجرتی انجام نمی‌گیرد (کریمی، 1392: 39).

2-4-2- نظریه جاذبه و دافعه[2] دوری توماس[3]

در سال 1941 میلادی نظریه مشهور دیگری به نام جاذبه- دافعه را دوری توماس مطرح کرد این نظریه برای تبیین مهاجرت، بر عدم تعادل اجتماعی- اقتصادی میان کشورهای مبدأ و کشورهای مقصد متمرکز می‌شود و بیان می‌دارد که وجود عدم تعادل‌های اجتماعی- اقتصادی در کشور مبدأ، موجب دفع افراد از این کشورها می‌شود، و برعکس، در کشورهای مقصد عوامل اجتماعی – اقتصادی به صورتی در کنار هم قرار گرفته‌اند که افراد را جذب می‌نماید و تا زمانی که عوامل دافعه در کشورهای مبدأ پا برجا هستند و در مقابل بر عوامل جاذبه در کشورهای مقصد افزوده می‌شود روند مهاجرت ادامه خواهد یافت. در واقع، الگوهایی که مهاجران را تابعی از بیکاری می‌دانند عمدتاً در چارچوب نظریه جاذبه- دافعه مطرح شده‌اند: به طوری که افزایش بیکاری مبدأ ( عامل دافعه) انگیزه مهاجرت را از آن نقطه به نقاطی که سطوح بیکاری در آن‌ها کم و یا فرصت‌های شغلی بیشتری در دسترس باشد (عامل جاذبه) فراهم می‌کند. توماس به سن مهاجران نیز اشاره می‌کند. به نظر وی: افراد در آخرین سال‌های نوجوانی تا اوایل سی سالگی نسبت به دیگر گروه‌های سنی به مهاجرت راغب‌تر هستند (فخری زاده چنار سوخته، 1390: 45-46).

2-4-3- نظریه جاذبه و دافعه[4] اورت اس. لی[5]

در سال (1966 میلادی) اورت اس.لی در قالب نظریه دفع و جذب به تحلیل عوامل میانی بین مبدأ
و مقصد می‌پردازد. او معتقد است که مهاجرت به معنای تغییر دائم یا به نسبت دائمی محل اقامت است. هر مهاجرتی از دید او مبدأ و مقصدی دارد و نیز سلسله ای از عوامل در آن نقش دارند. لی با ارائه یک طرح جامع چنین فرض می‌کند که در صورتی که برآیند عوامل برانگیزنده و بازدارنده مثبت باشد میل به مهاجرت در فرد پیدا می‌شود و اگر چنانچه عوامل شخصی نتواند این تمایل را از بین ببرد و موانع موجود در جریان مهاجرت نیز تأثیر بازدارنده ای اعمال نکند، مهاجرت عینیت می‌یابد و فرد حرکت خود را از مبدأ به مقصد آغاز می‌کند. وی وجود امکانات آموزشی بیشتر ، اشتغال و درآمد را در مبدأ از جمله عوامل جاذبه به حساب می‌آورد و در مقابل هزینه‌های بالای زندگی جدید، دوری از خانه و کاشانه و آلودگی محیط زیست را از عوامل دافع محسوب می‌دارد. نکته قوت نظریه لی تأکید درست و به جای او درباره عوامل شخصی است تحتت تأثیر این عوامل است که برخی از افراد مهاجرت را ترجیح می‌دهند و به آن مبادرت می‌ورزند و برخی دیگر در محل سکونت خود باقی می‌مانند.

در این مدل چهار دسته از عوامل مهاجرت متخصصان را مشخص می‌کند:

الف- عوامل موجود در مبدأ ( انگیزنده یا بازدارنده) یا عوامل دفع کننده.

ب- عوامل موجود در مقصد( برانگیزنده ) یا عوامل جذب کننده.

ج- موانع موجود در جریان مهاجرت از مبدأ به مقصد.

د- عوامل شخصی

برآیند این چهار دسته عوامل تصمیم شخص را برای مهاجرت رقم می‌زند. افرادی که در یک حوزه زندگی می‌کنند آشنایی بلا واسطه و غالباً بلند مدتی را با حوزه زندگی خویش دارند و معمولاً" قادرند که داوری‌های صبورانه ای را در مورد آن‌ها در نظر داشته و رسیدگی کنند. برای برخی تخصص‌ها که تقاضا برای آن‌ها در مبدأ کم ولی در مناطق بزرگ بسیار است. مهاجرت یک اجبار می‌شود. بنابراین مهندسان و اساتید نیز مهاجرت می‌کنند  (فخری زاده چنار سوخته،1390: 47-48). لی نظریه مهاجرت خود را به عنوان چارچوبی مفهومی که حاوی عواملی از مبدأ و مقصد، مجموعه موانع مداخله کننده و مجموعه ای از عوامل شخصی است، به منظور تنظیم فرضیه‌های عمومی در خصوص حجم مهاجرت، گسترش جریان و ضد جریان مهاجرت و خصوصیات مهاجران به کار می‌برد. با تلفیق همه عوامل، لی نتیجه می‌گیرد که مهاجران با در نظر گرفتن عوامل مثبت در مقصد (مثل تحرک بیشتر به واسطه سن، تحصیلات یا تجربه و مهارت) و با در نظر گرفتن عوامل منفی در مبدأ، منطقه‌ای را انتخاب می‌کنند؛ بنابراین مهاجرت یک انتخاب دوجانبه است (موثقی جدیدی و خاتون آبادی، 1388: 95).

3- یافته­های تحقیق

در ابتدای بحث به بررسی تعداد مهاجران افغانستانی در کشور ایران طی سال­های 1359 تا 1384 پرداخته می‌شود. همان طور که در جدول زیر مشاهده می‌شود، بیش‌ترین تعداد مهاجران افغانستانی در ایران بر اساس آمار رسمی مربوط به سال 1370 با رقم 3 میلیون نفر است و کمترین تعداد هم مربوط به سال­های اولیه ورود مهاجران افغانستانی به ایران با رقم 200000 نفر در سال 1359 است.

جدول 1: تعداد مهاجران افغانستانی در ایران طی سال‌های 1359 تا 1384

سال	1359	1360	1361	1362	1363	1364	1365	1366	1367
تعداد	200000	500000	800000	1200000	1500000	1800000	2000000	2221000	2700000
سال	1368	1369	1370	1371	1372	1373	1374	1375	1376
	2900000	2940000	3000000	2900000	2700000	1623331	1429038	1414659	1411759
سال	1377	1378	1379	1380	1381	1382	1383	1384	-
تعداد	1400722	1325724	1482000	1482000	1104909	934699	952802	1200000	-

ماخذ: (محمودیان، 1386: 49).

 

 

همان طور که در جدول 1 مشخص است تعداد مهاجران افغانستانی در طی سال­های 1359 تا 1370 یک روند صعودی داشته است و از تعداد 200000 نفر در سال 1359 به تعداد 3000000 نفر در سال 1370 افزایش یافته است ولی از سال 1370 به بعد، تعداد مهاجران روندی کاهشی به خود گرفته است و این روند تا سال 1378 ادامه داشته است و در این سال به تعداد 1325724 نفر رسیده است. طی سال­های 1378 تا 1384 هم تعداد مهاجران افغانستانی در کشور دارای چند مرحله نزولی و صعودی بوده است تا اینکه در نهایت در سال 1384 به رقم 1200000 نفر رسیده است و در آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 هم این تعداد بر اساس آمار ارائه شده مرکز آمار ایران به تعداد 1452513 نفر رسیده است (مرکز آمار ایران، 1385 و 1390).

3-1: تعداد مهاجران افغانستانی طی سال­های مختلف در استان خراسان رضوی براساس طرح‌های آمایش

یکی از مشکلات اصلی در بحث طرح­ها و مطالعات مختلف در کشور ما، عدم وجود آمار صحیح یا ارائه آمارهای مختلف از طرف سازمان‌ها و نهادهای مختلف است. در این پژوهش هم با چنین مشکلی روبه رو می‌باشیم به طوری که براساس آمار ارائه شده از طرف مرکز آمار ایران در سال 1390 تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی در سال 1390 برابر با 205859 نفر است (مرکز آمار ایران، 1390)، این در حالی است که آمار ارائه شده از طرف اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی در سال 1390 بیان­گر آماری متفاوت نسبت به آمار ارائه شده از طرف مرکز آمار ایران است. از آنجا که سازمان مسئول و اصلی در بحث مهاجران خارجی در استان خراسان رضوی، اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی است و همچنین وجود اطلاعات تفصیلی­تر و دقیق­­تر با توجه به وضعیت سکونت این افراد در شهرستان­های مختلف استان خراسان رضوی، برای اطمینان بیشتر نسبت به تحلیل­هایی که باید در طی روند پژوهش انجام بگیرد، از آمار مربوط به اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی استفاده شده است.

با توجه به اینکه موضوع این پژوهش مربوط به مهاجران افغانستانی در استان خراسان است، لذا در ادامه به بررسی تعداد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مختلف استان خراسان رضوی براساس طرح­های آمایش انجام شده توسط اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، پرداخته می­شود. از آنجا که اطلاعات مربوط به طرح­های آمایش قبل از طرح آمایش 5، کامل نبوده است و تمامی اطلاعات مربوط به شهرستان­های استان را شامل نمی‌شد، در این پژوهش اقدام به مطالعه تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی از طرح آمایش 5 به بعد گردید.در ادامه جدول مربوط به تعداد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مختلف استان خراسان رضوی از طرح آمایش 5 (سال 1388) تا طرح آمایش 9 (سال 1392) آورده شده است.

 

جدول 2: تعداد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های استان خراسان رضوی در سال­های 92-1388

نام شهرستان	آمایش 5 (1388)	آمایش 6 (1389)	آمایش 7 (1390)	آمایش 8 (1391)	آمایش9 (1392)
بردسکن	۱۱	۱۴	۹	۴	۹
تایباد	۱۰۸	۱۳۰	۲۰۷	۶۵	۱۴۰
تربت جام	۴۰۰۲	۳۹۷۷	۴۱۱۶	۴۱۵۹	۴۳۱۰
تربت حیدریه	۱۸۳	۲۱۰	۲۴۰	۴۷	۲۰۳
چناران	۳۰	۵۷	۶۳	۱۹	۳۷
خلیل آباد	۰	۰	۰	۰	۰
خواف	۲۶	۳۶	۵۱	۳۰	۳۵
درگز	۰	۲	۱	۱	۱
رشتخوار	۰	۰	۰	۰	۰
سبزوار	۸۲	۹۵	۱۰۵	۴۱	۷۷
سرخس	۷	۹	۱۰	۵	۱
فریمان	۳۵	۵۲	۷۷	۲۲	۷۴
قوجان	۱۱	۱۹	۳۷	۱۵	۱۸
کاشمر	۱۸	۱۹	۲۳	۱۷	۲۵
کلات	۰	۰	۰	۰	۰
گناباد	۲	۱۱	۹	۵	۵
مشهد	۱۳۱۱۴۳	۱۲۲۸۱۱	۱۱۸۵۰۶	۱۳۸۴۲۹	۱۳۰۷۰۰
نیشابور	۱۹۴	۱۹۴	۲۷۳	۲۲۹	۲۲۷
جمع کل	۱۳۵۸۵۲	۱۲۷۶۳۶	۱۲۳۷۲۷	۱۴۳۰۸۸	۱۳۵۸۶۲

منبع: (اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، 1392).

 

آمایش 5	آمایش 6
آمایش 7	آمایش 8
شکل 1: توزیع فضایی مهاجران افغانستانی در شهرستان­های استان خراسان رضوی در طرح‌های آمایش مآخذ: (اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی،).

 

4- مقایسه پراکندگی مهاجرین در دوره‌های مختلف آمایش

براساس نتایج مستخرج از طرح آمایش 5 اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی که در سال 1388 انجام شده است، تعداد مهاجران افغانستانی در این استان برابر با 135852 نفر است. در شکل 1 چگونگی توزیع فضایی مهاجران افغانستانی را در شهرستان­های استان خراسان رضوی در سال 1388 را می‌توان مشاهده کرد.

طرح آمایش 5: همان طور که در شکل 1 و جدول 2 مشخص است بیش‌ترین مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی در شهرستان مشهد قرار دارند که تعداد آن‌ها برابر با ۱۳۱۱۴۳ است. به بیان دیگر در مجموع حدود 96.5 درصد از مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی در شهرستان مشهد اقامت دارند. پس از شهرستان مشهد شهرستان تربت جام با اسکان 4002 نفر از مهاجران افغانستانی در رتبه دوم در استان قرار دارد و به لحاظ درصد، این تعداد مهاجران افغانستانی در شهرستان تربت جام، 2.96 درصد از کل مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی را شامل می‌شود. درباره شهرستان تربت جام ذکر این نکته حائز اهمیت است که در این شهرستان مکانی با عنوان "مهمان شهر" قرار دارد. در جمهوری اسلامی ایران کمتر از 3 درصد از پناهندگان در اردوگاه­هایی ساکن‌اند که به دلیل وسعت خدمات در آن‌ها، "مهمان شهر" نامیده می‌شوند. مهمان شهرها از کلیه خدمات شهری، آب، برق، تلفن، حمام، نانوایی، درمانگاه، کتابخانه و مدارس و مواردی دیگر برخوردارند. مدیریت داخلی مهمان شهر هم بر عهده پناهندگان است. در مهمان­شهر تربت جام، به مهاجران افغانستانی که تمایل به سکونت در این محل دارند و متاهل هم هستند، پس از تایید اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی اجازه اقامت در این مهمان شهر داده می‌شود و ساکنین افغانستانی در این مهمان شهر از  کلیه امکانات زندگی اعم از آموزشی، بهداشتی، ورزشی و تفریحی و ... برخوردار می‌باشند و هزینه بسیار کمی آن هم برای امور خدمات شهری و برخی دیگر از هزینه‌های دیگر این مجموعه از آن‌ها دریافت می‌شود و اکثر هزینه‌های این مهمان شهر توسط اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی و با همکاری کمیساریای عالی سازمان ملل پرداخت می‌شود. پس از شهرستان تربت جام، شهرستان نیشابور با اسکان 194 نفر از مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی در رتبه سوم قرار دارد و سایر شهرستان‌های استان هم دارای وضعیت مشابه­ای می‌باشند. در شهرستان­های خلیل آباد، درگز، رشتخوار و کلات هم هیچ یک از مهاجران افغانستانی سکونت نداشته­اند. نکته قابل ذکر درباره شهرستان­های مرزی استان خراسان رضوی که شامل شهرستان­های درگز، کلات، سرخس، تربت جام، تایباد و خواف است، این است که هیچ یک از این افراد اجازه سکونت در این شهرستان­های مرزی را ندارند مگر اینکه همسر ایرانی داشته باشند و همسر آن‌ها هم در آن شهرستان­ها ساکن باشد. وضعیت شهرستان تربت جام هم تنها به دلیل وجود مهمان شهر دارای تعداد زیادی از مهاجران افغانستانی است.

2-1-1-                       طرح آمایش 6: طرح آمایش 6 اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی در سال 1389 برگزار گردید و براساس نتایج این طرح شهرستان مشهد با داشتن تعداد 122811 نفر از مجموع 127636 نفر مهاجر افغانستانی دارای بیش‌ترین تعداد مهاجر افغانستانی در بین شهرستان­های استان خراسان رضوی است که این تعداد مهاجر افغانستانی در شهرستان مشهد 96.2 درصد کل مهاجران افغانستانی در استان را تشکیل می­دهند. پس از شهرستان مشهد، شهرستان تربت جام با داشتن تعداد 3977 نفر مهاجر افغانستانی که 3.11 درصد کل مهاجران استان را تشکیل می­دهد، در رتبه دوم قرار دارد و شهرستان تربت حیدریه با 210 نفر (0.16 درصد کل مهاجران) در رتبه سوم قرار دارد. شهرستان­های خلیل آباد، رشتخوار و کلات هم در این طرح فاقد مهاجران افغانستانی بوده­اند. البته دلیل اینکه طی طرح­های آمایش در شهرستان­های خلیل آباد، رشتخوار و کلات هیچ گونه مهاجر افغانستانی وجود نداشته است را می‌توان در شکل گیری و مستقل شدن این شهرستان­ها در طی چند سال اخیر دانست.

طرح آمایش 7 (سال 1390): تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی براساس طرح آمایش 7 که در سال 1390 برگزار گردید، برابر با 123727 نفر است. در این طرح هم همچون طرح­های قبلی آمایش، شهرستان مشهد دارای بیش‌ترین تعداد مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی است. به طوری که 95.78 درصد مهاجران (118506 نفر) در این سال در شهرستان مشهد اقامت داشته­اند و 3.32 درصد مهاجران (4116 نفر) در شهرستان تربت جام (مهمان شهر) سکونت داشته­اند. در این طرح، شهرستان نیشابور با 273 نفر در رتبه سوم قرار دارد. شهرستان­های خلیل آباد، رشتخوار و کلات هم مثل طرح آمایش 6 فاقد مهاجر افغانستانی است. از جهت تعداد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مختلف استان خراسان رضوی در طی طرح­های آمایش 5، 6 و 7 تنها تفاوت قابل ذکر مربوط به جا به جا شدن شهرستان­هایی که در رتبه سوم قرار دارند، مربوط می‌شود. به طوری که در طرح آمایش 5  شهرستان نیشابور، طرح آمایش 6 شهرستان تربت حیدریه و در طرح آمایش 7 شهرستان نیشابور در رتبه سوم قرار دارند.

طرح آمایش 8 (سال 1391):نتایج مستخرج از طرح آمایش 8 نسبت به طرح آمایش 7 بیان­گر افزایش تعداد مهاجران افغانستانی طی این طرح نسبت به طرح قبلی است. به طوری که تعداد مهاجران در طرح آمایش 8 با افزایش 19361 نفری به تعداد 143088 نفر در سال 1391 رسید. در این طرح هم مثل چند طرح قبلی، شهرستان مشهد  با 138429 نفر (96.74 درصد) دارای بیش‌ترین تعداد مهاجران افغانستانی در استان خراسان رضوی است. پس از مشهد،  شهرستان تربت جام با تعداد 4159 نفر (2.9 درصد) در رتبه دوم و شهرستان نیشابور با 229  نفر در رتبه سوم قرار دارند. شهرستان­های خلیل آباد، رشتخوار و کلات هم همچون دوره­های قبل طرح آمایش فاقد مهاجران افغانستانی است. در ادامه چگونگی توزیع فضایی مهاجران افغانستانی در شهرستان­های استان خراسان رضوی در طرح آمایش 8 نشان داده شده است.

طرح آمایش 9 (سال 1392): تعداد مهاجران افغانستانی در طرح آمایش 9 در استان خراسان رضوی برابر با 135862 نفر است که نسبت به طرح آمایش 8 (سال 1391) کاهش 7226 نفری را نشان می‌دهد. شهرستان­های مشهد، تربت جام و نیشابور هم به ترتیب با 130700 نفر (96.2 درصد)، 4310 نفر (3.17 درصد) و 227 نفر (0.16 درصد) بیش‌ترین تعداد مهاجران افغانستانی را در خود جای داده­اند. در شهرستان­های درگز، سرخس و گناباد هم تعداد مهاجران افغانستانی کمتر از 10 نفر بوده است. همچنین همچون طرح­های آمایش قبلی شهرستان­های کلات، رشتخوار و خلیل آباد فاقد مهاجر افغانستانی بوده­اند. در شکل 5 توزیع فضایی مهاجران افغانستانی در شهرستان­های استان خراسان رضوی نشان داده شده است.

براساس آمار موجود اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی در طی چند سال اخیر تقریباً 150000 نفر مهاجر افغانستانی در استان خراسان رضوی دارای کارت آمایش وجود دارد (اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، 1392). افرادی که دارای کارت آمایش هستند، به عنوان پناهنده در کشور ما شناخته شده‌اند و کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان بر وضعیت آن‌ها در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران و استان خراسان رضوی نظارت می‌کند. به غیر از این افرادی که دارای کارت آمایش هستند و به عنوان پناهنده پذیرفته شده­اند، عده­ای هم دارای مدرک معتبر اقامت در ایران به عنوان گذرنامه (پاسپورت) هستند که از طرف پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه صادر می‌شود و اداره گذرنامه جزء بخش­های زیرمجموعه نیروی انتظامی کشور و فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی است. حال آن­که اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی جزء زیر مجموعه وزارت کشور محسوب می‌شود. براساس اعلام پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه به طور کلی حدود 32000 نفر از مهاجران افغانستانی با مدرک گذرنامه در استان خراسان رضوی وجود دارد (پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه، 1392)، که این رقم در برخی سال­ها بنا به دلایلی افزایش و در برخی سال­ها کاهش پیدا می‌کند ولی تعداد 32000 نفر تعداد متوسط مهاجران افغانستانی دارای مدرک گذرنامه در استان خراسان رضوی است.

براساس برآوردهای اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی علاوه بر این تعداد مهاجر مجاز افغانستانی در استان خراسان رضوی، حدود 120000 نفر هم به صورت غیرمجاز در این استان سکونت دارند که هیچ گونه اطلاع دقیقی از مکان زندگی و سایر اطلاعات آنها وجود ندارد. با توجه به مصوبه شورای عالی امنیت ملی در سال 1389 باید طی 3 سال تمامی مهاجران خارجی مجاز و غیر مجاز پس از شناسائی دقیق، ساماندهی شوند (اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، 1392). بر همین اساس در سال 1389 طرح سرشماری و ساماندهی اتباع خارجی غیرمجاز در استان آغاز شد و در مرحله اول حدود 65000 نفر از اتباع غیرمجاز جهت شرکت در طرح اعلام مراجعه کردند که در ادامه مراحل اجرایی طرح حدود 37000 نفر موفق به دریافت پاسپورت و جهت اخذ روادید محدود به مراجع ذیصلاح مراجعه داشته­اندو 28000 نفر از این 65000 نفر موفق به دریافت مدارک لازم نشدند. به غیر از این 65000 نفر براساس برآوردهای اداره کل اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی حدود 30000 نفر فاقد هویت و هر گونه مدرک شناسائی هستند و حدود 25000 نفر هم یا از اعتبار مدرکشان گذشته و از استان­های دیگر کشور به طور غیرقانونی وارد استان خراسان رضوی شده­اند و در این استان اسکان یافته­اند. مجموع افراد اعلام شده در چند سطر بالا رقم 120000 نفر را نشان می‌دهد و لازم به ذکر است هدف نهائی از سرشماری اتباع خارجی غیرمجاز، پس از شناسائی این افراد، انجام اقدامات لازم جهت برگشت این افراد به کشورهای مبدأ آن‌ها بوده است. لازم به ذکر است این طرح ابتدا به صورت پایلوت در استان خراسان رضوی اجراء گردید تا پس از مشخص شدن نتایج و نقاط ضعف و قوت احتمالی آن در سایر استان­های کشور هم عملیاتی و اجرایی گردد. در طی این طرح از طریق اداره گذرنامه و پلیس مهاجرت فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی برای حدود 37000 نفر از این اتباع غیرمجاز که تقریباً تمامی آن‌ها تابعیت افغانستانی داشته­­اند، "روادید محدود اقامت" یک ساله صادر گردیده است. البته وضعیت اعتبار مدارک آن‌ها 3 ماه بوده است و پس از هر 3 ماه تا حداکثر مدت یکسال قابل تمدید بوده است. صدور مجوز لازم از طرف اداره گذرنامه و پلیس مهاجرت فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی برای این 36000 نفر باعث ایجاد بار حقوقی برای کشور ما گردید. لازم به ذکر است اعتبار پاسپورت­های صادر شده برای این افراد از شهریور ماه 1391 بوده است و در صورت تمدید حداکثر تا مدت مدنظر، نهایتاً تا شهریور 1392 این مدارک اعتبار داشته است ولی بنا بر آخرین تصمیمات گرفته شده این مدارک تا تیر ماه 1393 قابل تمدید می باشد.به طور کلی می‌توان بیان کرد به دلیل دید بخشی نگری در این طرح و عدم وجود هماهنگی­های لازم بین سازمان­های مرتبط در بحث مهاجران خارجی در استان خراسان رضوی، این طرح تجربه ناموفقی بوده است. چرا که موجب ماندگاری موجه طویل المدت اتباع خارجی غیر مجاز گردید و به نحوی حضور آنها قانونی اعلام گردید.علاوه بر مدارک ذکر شده تعدادی از اتباع خارجی دارای کارت هویت ویژه اتباع خارجی می‌باشند. کارت آمایش مخصوص اتباع افغانستانی می­باشد ولی برای اتباع سایر کشورها از کارت هویت ویژه استفاده می شود ولی برای برخی از مهاجران افغانستانی هم کارت هویت ویژه اتباع خارجی به عنوان مدرک شناسایی صادر می شده است. به طور کلی این مدرک شناسائی با کارت آمایش تفاوتی ندارد و فقط در برخی موارد همچون امکان گرفتن گواهینامه، بیمه و حساب بانکی متفاوت می باشد. بر همین اساس تعداد مهاجرین افغانستانی دارای کارت هویت ویژه در سال 1390 برابر با 6515 نفر و در سال 1391 برابر با 6117 نفر بوده است.

- بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی در جاذبه و دافعه مهاجران افغانی:

با توجه به مبانی نظری تحقیق و مدل تحلیلی تحقیق بین سه متغیر جاذبه، دافعه و عوامل شخصی در مهاجرت از مدل سازی معادلات ساختاری استفاده گردید.این مدل روابط بین متغیرهای پنهان و آشکار را با استفاده از ضرایب رگرسیونی به دست می­آورد. همچنین این مدل به بررسی شناسایی تحلیل مسیر متغیرها بر یکدیگر، تحلیل عامل‌ها، همبستگی بین متغیرها و میزان خطای هر متغیر می­پردازد. درنهایت به‌منظور ارزیابی بهتر مدل از شاخص­های نیکوئی برازش نیز استفاده‌شده است.

 

 

 

شکل  2: مدل ساختار، سنجش تأثیر احساس عوامل جاذبه، دافعه و شخصی

 

شاخص‌های کلی برازش مدل:

برازش مدل‌های ساختاری به دو صورت برازش کلی و برازش جزئی مورد انجام قرار می­گیرد. طبق جدول  پایین شاخص(CMIN) برابر است با 235/28، شاخص(CMIN/DF) برابر است با712/3، مقدار (RMSEA) برابر با 043/، شاخص نیکوئی برازش(CFI) برابر با 977/ هست که مقدار مطلوب برای مدل فوق تلقی می­گردد. همچنین در جدول فوق مقدار شاخص برازش هنجار شده‌ی مقتصد(PNFI) برابر با 641/ است. همچنین مقدار(GFI) برابر با 969/، دیگر شاخص‌ها(IFI)، (RFI)، (NFI)، (AGFI)، به ترتیب برابر با 969/، 928/، 948/، 949/، هست.

 

 

جدول 3 شاخص‌های نیکوئی برازش مدل

شاخص	علائم	برازش خوب مدل
			اصلی	اشباع	مستقل
پارامترهای آزادشده برای تدوین مدل	NPAR	------	16	21	6
خی دو (کای اسکوئر)	CMIN	------	235/28	000/	11/128
درجه آزادی	DF	------	5	0	15
کای اسکوئر نسبی(بهنجارشده)	CMIN/DF	مقدار بین 1 تا 3	712/2		904/23
شاخص نیکوئی برازش	GFI	بالاتر از 95/	969/	000/1	590/
شاخص برازش تطبیقی	CFI	بالاتر از 95/	977/	000/1	000/
ریشه میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	کمتر از 05/	043/		245/

 

- شاخص‌های جزئی برازش مدل:

طبق شاخص‌های جزئی برازش رابطه رگرسیون مدل پیش‌فرض می‌توان گفته که در بین ویژگی‌های شخصی افراد و نیروهای دافعه در کشور افغانستان فقط بین متغیر سن، تحصیلات رابطه وجود دارد که در این بین تحصبلات اثر منفی دارد یعنی هر چه سطح تحصلات بالاتر رفته کمتر عوامل دافعه اثر داشته اند و منجر به مهاجرت شده اند، همچنین عوامل جاذبه در همه متغیرها رابطه معنادار بوده است(P value< 05/ ) رابطه نیز مستقیم و مثبت بوده است فقط بین مدت اقامت و متغیر جاذبه اثر معکوس بوده است یعنی هر چه مدت اقامت در ایران بیشتر بوده است جذابیت کمتری برای مهاجرین ایجاد نموده است.

جدول 4: رگرسیون مدل پیش‌فرض

متغیرها			تخمین	خطای معیار	نسیت بحرانی	سطح معناداری	ضریب
سن	<---	دافعه	/957	/024	2/829	/047
تحصیلات	<---	دافعه	-/231	/076	-3/035	/002
اقامت	<---	دافعه	/052	/063	/837	/403
درآمد	<---	دافعه	/020	/062	/328	/743
سن	<---	جاذبه	-/840	/423	-1/987	/047
تحصیلات	<---	جاذبه	/223	/061	3/639	***
اقامت	<---	جاذبه	-/233	/051	-4/608	***
درآمد	<---	جاذبه	/758	/550	2/160	/008

 

4- نتیجه‌گیری

وضعیت تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی طی سال­های مختلف را می­توان از طریق دو منبع اطلاعاتی و آماری مورد بررسی قرار داد. اطلاعات مرکز آمار ایران و اطلاعات اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی ولی اطلاعات و آمار اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی نسبت به اطلاعات مرکز آمار ایران، تفصیلی­تر و دقیق­تر است. از آنجا که اطلاع دقیقی از تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی قبل از سال 1382 به دست نیامد،  تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی دارای مدرک معتبر اقامت (کارت آمایش و کارت هویت ویژه پناهندگی) در طی یک دوره 10 ساله به شرح زیر است.

 

جدول 5: تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی در سال­های مختلف

عنوان	1382 (آمایش 1)	1384 (آمایش 2)	1385 (آمایش 3)	1387 (آمایش 4)	1388 (آمایش 5)	1389 (آمایش 6)	1390 (آمایش 7)	1391 (آمایش 8)	1392 (آمایش 9)
کارت آمایش (نفر)	114257	138947	116078	133978	135852	127636	123727	143088	135862
کارت هویت ویژه (نفر)	-	-	-	-	-	-	6515	6117	-
جمع کل (نفر)	114257	138947	116078	133978	135852	127636	130242	149205	135862

منبع: اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی، 1392

 

 

همان طور که در جدول بالا مشخص است تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی بر اساس آمار کارت آمایش و کارت هویت ویژه در سال 1382 برابر با 114257 نفر است و این رقم در سال 1392 برابر با 135862 نفر است که این تعداد بیان­گر عدم کاهش تعداد مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی در طی سال­های اخیر است. هر چند که در طی این مدت 10 سال در برخی سال­ها این تعداد افراد با کاهش یا افزایش نسبت به سال قبل خود مواجه بوده است. علاوه بر این براساس اعلام پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه هم به طور متوسط طی سال­های مختلف تعداد 32000 مهاجر افغانستانی دارای گذرنامه  می‌باشند. لازم به ذکر است بر اساس برآوردهای اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استان خراسان رضوی تعداد 120000 نفر مهاجر افغانستانی غیرمجاز در استان خراسان رضوی وجود دارد که اطلاع دقیقی از محل سکونت و سایر مشخصات این افراد وجود ندارد.

درباره وضعیت توزیع فضایی مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی هم می‌‌توان گفت که این مهاجران در طی سال­های گذشته یک روند ثابتی را داشته­اند. این روند چگونگی پراکندگی مهاجران افغانستانی به این نحو است که در طی سال­های مختلف حدود 95 درصد مهاجران در شهرستان مشهد اقامت دارند که از دلایل اصلی این امر می‌توان به وجود بارگاه امام رضا (ع)، فضای بهتر برای شغل و کسب در آمد برای مهاجران خارجی و وجود حاشیه نشینی فراوان در شهر مشهد اشاره کرد. پس از شهرستان مشهد، شهرستان تربت جام با اسکان حدود 3 درصد از مهاجران افغانستانی در استان، در رتبه دوم اسکان مهاجران افغانستانی در استان است. مهم­ترین دلیل این امر هم وجود مهمان­شهر در این شهرستان است که مهاجران افغانستانی در مهمان­شهر تربت جام سکونت دارند و 2 درصد دیگر مهاجران افغانستانی هم در سایر شهرستان­های استان خراسان رضوی پراکنده شده­اند. حال با توجه به اسکان حدود 98 درصد مهاجران افغانستانی در شهرستان­های مشهد و تربت جام می‌توان گفت که پراکندگی مهاجران افغانستانی استان خراسان رضوی دارای الگوی فضایی خاصی است. با توجه به اینکه تقریباً تمامی مهاجرین افغانستانی در کشور و استان بر اساس معاهدات بین المللی مثل کنوانسیون ژنو 1951 هم اکنون دارای شرایط لازم که به عنوان پناهنده شناخته شوند، نمی باشند و بدون هیچ مشکلی به کشور افغانستان سفر کرده و دوباره به ایران بر می‌گردند و خطری از طرف حاکمیت افغانستان متوجه آنها نیست، باید به سمت فراهم کردن شرایط لازم جهت برگشت این افراد به کشورشان و خروج از وضعیت پناهندگی اقدام شود.

همچنین بررسی رابطه متغیرهای شخصی یا عوامل جاذبه و دافعه نشان می‌دهد که سن هر چه بالاتر برود جذابیت برای مهاجرت به ایران بالاتر می‌رود و بر عکس هر چه تحصیلات بالاتر رود عامل منفی برای دفع از کشور مبدا می‌باشد علاوه بر این هر چه مهاجرین اقامت بیشتر داشته اند کمتر تمایل یه اقامت دارند ولی درآمد بیشتر خود عاملی برای جذب مهاجرت بوده است.

5- قدردانی

این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان "برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه مهاجرین افغانستانی استان خراسان رضوی و نقش آن در امنیت استان" است که با حمایت دفتر تحقیقات کاربردی فا.ا. خراسان رضوی انجام گرفته است و مولفین بر خود لازم می‌دانند که از حمایت‌های مادی و معنوی این دفتر قدردانی نمایند.

 

منابع

اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی (1392)، مشهد.

افراخته، حسن، منافیآذر، رضا ، ولائی، محمداثرات(1395)مکانی- فضاییمهاجرتبازگشتیدرشهرستانمیاندوآب، مجلّةپژوهشوبرنامهریزیروستایی،شماره 5.

ایراندوست.کیومرث ، بوچانی. محمدحسین، روح الله تولایی(1393)تحلیل دگرگونی الگوی مهاجر ت داخلی کشور با تأکید بر مهاجرتهای شهری، مطالعات شهری، شماره ششم

بیک محمدی، حسن و مختاری ملک آبادی، رضا (1382)، تحلیلی جغرافیایی بر روند مهاجرت در استان خوزستان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 2، مشهد.

پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه (1392)، مشهد.

جمشیدی‌ها، غلامرضا و علی بابائی، یحیی (1381)، بررسی عوامل موثر بر بازگشت مهاجران افغانی با تکیه بر ساکنین شهرک گلشهر مشهد، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 20، تهران.

جوان، جعفر (1390)، جغرافیای جمعیت ایران، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد.

روابط عمومی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان دفتر تهران (1387): کنوانسیون و پروتکل مربوط به وضع پناهندگان، ترجمه شده توسط روابط عمومی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان دفتر تهران.

زنجانی، حبیب الله (1380)، مهاجرت، انتشارات سمت، تهران

شاطریان، محسن و گنجی پور، محمود (1389)، تاثیر مهاجرت افغان‌ها بر شرایط اقتصادی و اجتماعی شهر کاشان، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال اول، شماره 3، مرودشت.

فخری زاده چنارسوخته، حسن (1390)، بررسی عوامل مرتبط با سازگاری مهاجران افغانی مطالعه موردی شهرک گلشهر مشهد، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی ،دانشگاه شیراز.

کریمی موغاری، زهرا (1383)، تأثیر مهاجران افغانی بر سطح دستمزد و اشتغال در ایران، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره 18، تهران.

کریمی، حسین­علی  (1392)، مهاجرت، تحرک سکونتی و بازتاب آن بر ساختار اجتماعی - فضایی شهری نمونة موردی: مهاجران افغانی شهر مشهد با تأکید بر مناطق 4، 5 و 6، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار.

کوشکی، محمد صادق (1381)، مهاجران افغان و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 16، تهران.

محمودیان، حسین،(1386)، مهاجرت افغان‌ها به ایران: تغییر در ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی و انطباق با جامعه مقصد، مجله نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، شماره 4، تهران.

مرکز آمار ایران (1385)، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران.

مرکز آمار ایران (1390)، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران.

موثقی جدیدی، حسین و خاتون آبادی، احمد (1388)، تعیین رابطه عوامل درون خانوار و مهاجرت اعضای روستایی شهرستان مرند به شهرها در سال 1383، فصلنامه روستا و توسعه، سال 12، شماره 3، تهران.

ناصری، کامران (1379)، مهاجران افغانی در ایران و سرشماری آنها، نشریه گفتگو، شماره 30، تهران.

Adelkhah, F and Olszewska, Z (2007): The Iranian Afghans, Journal of Iranian Studies, Vol. 49.

Jackson, A (2009): The cost of war afghan experiences of conflict, 1978 – 2009, A report was jointly designed by Afghan Civil Society Forum (ACSF), Afghan Peace and Democracy Act (APDA), Association for the Defence of Women’s Rights (ADWR), Cooperation Centre for Afghanistan (CCA), Education Training Center for Poor Women and Girls of Afghanistan (ECW), Oxfam GB, Organization for Human Welfare (OHW), Sanayee Development Organization (SDO) and The Liaison Office (TLO).

Jawad, H & Koehler, J & Gosztonyi, K (2016): Reasons for the Current Afghan Migration to the EU, A report to the Germany Foreign Office by: Afghan Human Rights Research and Advocacy Organization (AHRRAO).

Jazayery, L (2002): The Migration-Development Nexus: Afghanistan Case Study, Journal of International Migration Vol. 40 (5).

Koepke, B (2011): The situation of Afghans in the Islamic republic of Iran, nine years after the overthrow of the Taliban regime in Afghanistan, Middle East institute, Foundation pourla recherché strategique, February 2011.

Vafa, O (2006): Refugees in Iran and International Security,  Paper presented at the annual meeting of the International Studies Association, San Diego, CA (March 22, 2006).

 www.moi.ir

 

 

 

 

 

---

[1]- Sjastad

[2]- Pull and Push

[3] -D.S.Thomas

[4]- pull  and push

[5]- Everett.s.lee

مراجع

اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی (1392)، مشهد.

افراخته، حسن، منافیآذر، رضا ، ولائی، محمداثرات(1395)مکانی- فضاییمهاجرتبازگشتیدرشهرستانمیاندوآب، مجلّةپژوهشوبرنامهریزیروستایی،شماره 5.

ایراندوست.کیومرث ، بوچانی. محمدحسین، روح الله تولایی(1393)تحلیل دگرگونی الگوی مهاجر ت داخلی کشور با تأکید بر مهاجرتهای شهری، مطالعات شهری، شماره ششم

بیک محمدی، حسن و مختاری ملک آبادی، رضا (1382)، تحلیلی جغرافیایی بر روند مهاجرت در استان خوزستان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 2، مشهد.

پلیس اطلاعات و امنیت عمومی فرماندهی انتظامی استان خراسان رضوی، اداره گذرنامه (1392)، مشهد.

جمشیدی‌ها، غلامرضا و علی بابائی، یحیی (1381)، بررسی عوامل موثر بر بازگشت مهاجران افغانی با تکیه بر ساکنین شهرک گلشهر مشهد، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 20، تهران.

جوان، جعفر (1390)، جغرافیای جمعیت ایران، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد.

روابط عمومی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان دفتر تهران (1387): کنوانسیون و پروتکل مربوط به وضع پناهندگان، ترجمه شده توسط روابط عمومی کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان دفتر تهران.

زنجانی، حبیب الله (1380)، مهاجرت، انتشارات سمت، تهران

شاطریان، محسن و گنجی پور، محمود (1389)، تاثیر مهاجرت افغان‌ها بر شرایط اقتصادی و اجتماعی شهر کاشان، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال اول، شماره 3، مرودشت.

فخری زاده چنارسوخته، حسن (1390)، بررسی عوامل مرتبط با سازگاری مهاجران افغانی مطالعه موردی شهرک گلشهر مشهد، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی ،دانشگاه شیراز.

کریمی موغاری، زهرا (1383)، تأثیر مهاجران افغانی بر سطح دستمزد و اشتغال در ایران، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره 18، تهران.

کریمی، حسین­علی  (1392)، مهاجرت، تحرک سکونتی و بازتاب آن بر ساختار اجتماعی - فضایی شهری نمونة موردی: مهاجران افغانی شهر مشهد با تأکید بر مناطق 4، 5 و 6، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار.

کوشکی، محمد صادق (1381)، مهاجران افغان و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 16، تهران.

محمودیان، حسین،(1386)، مهاجرت افغان‌ها به ایران: تغییر در ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی و انطباق با جامعه مقصد، مجله نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، شماره 4، تهران.

مرکز آمار ایران (1385)، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران.

مرکز آمار ایران (1390)، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران.

موثقی جدیدی، حسین و خاتون آبادی، احمد (1388)، تعیین رابطه عوامل درون خانوار و مهاجرت اعضای روستایی شهرستان مرند به شهرها در سال 1383، فصلنامه روستا و توسعه، سال 12، شماره 3، تهران.

ناصری، کامران (1379)، مهاجران افغانی در ایران و سرشماری آنها، نشریه گفتگو، شماره 30، تهران.

Adelkhah, F and Olszewska, Z (2007): The Iranian Afghans, Journal of Iranian Studies, Vol. 49.

Jackson, A (2009): The cost of war afghan experiences of conflict, 1978 – 2009, A report was jointly designed by Afghan Civil Society Forum (ACSF), Afghan Peace and Democracy Act (APDA), Association for the Defence of Women’s Rights (ADWR), Cooperation Centre for Afghanistan (CCA), Education Training Center for Poor Women and Girls of Afghanistan (ECW), Oxfam GB, Organization for Human Welfare (OHW), Sanayee Development Organization (SDO) and The Liaison Office (TLO).

Jawad, H & Koehler, J & Gosztonyi, K (2016): Reasons for the Current Afghan Migration to the EU, A report to the Germany Foreign Office by: Afghan Human Rights Research and Advocacy Organization (AHRRAO).

Jazayery, L (2002): The Migration-Development Nexus: Afghanistan Case Study, Journal of International Migration Vol. 40 (5).

Koepke, B (2011): The situation of Afghans in the Islamic republic of Iran, nine years after the overthrow of the Taliban regime in Afghanistan, Middle East institute, Foundation pourla recherché strategique, February 2011.

Vafa, O (2006): Refugees in Iran and International Security,  Paper presented at the annual meeting of the International Studies Association, San Diego, CA (March 22, 2006).

 www.moi.ir