استفاده از دانش مدیریت ریسک پروژه برای تدوین راهبردهای بهبود مشارکت در پروژه‌های عمومی-خصوصی شهری (نمونه موردی: پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 2، دوره 8، شماره 29، خرداد و تیر 1396، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدرحیم رهنما¹؛ محسن حجازی جوشقانی^{* 2}

¹دانشیار جغرافیای شهری دانشگاه فردوسی مشهد

²کارشناسی ارشد از دانشگاه فردوسی مشهد

تاریخ دریافت: 20 شهریور 1395،  تاریخ بازنگری: 11 آبان 1395،  تاریخ پذیرش: 04 اردیبهشت 1396 

چکیده

شهرداری‌ها به‌عنوان مهم‌ترین نهاد متولی مدیریت شهری، وظیفه تأمین زیرساخت‌ها و بهبود شرایط زندگی شهروندان را به عهده دارند. دستیابی به این اهداف با منابع و درآمدهای محدود و ناپایدار شهرداری‌ها امکان‌پذیر نیست. یکی از راهکارهای این مسئله توجه به مشارکت عمومی-خصوصی در طرح‌ها و پروژه­های توسعه شهری است. در همین راستا شهرداری مشهد از سال 1380 به تعریف پروژه‌های مشارکتی اقدام کرده اما علی­رغم حضور بخش خصوصی در این پروژه‌ها، پایین بودن مشارکت در هر دو بعد حجم سرمایه‌گذاری و تعداد پروژه‌های مشارکتی، مشهود است.در این پژوهش به ‌منظور ارائه راهبردهای افزایش مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های مشارکتی شهر مشهد از طریق شناسایی ریسک‌های این پروژه‌ها اقدام شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و جامعه­آماری شامل کلیه سرمایه‌گذاران پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد تا بهار 1392 که شامل 23 شخص حقیقی یا  شرکت سرمایه­گذاری هستند است. گردآوری اطلاعات پروژه‌ها از طریق اسناد معاونت اقتصادی شهرداری مشهد و مشاهده میدانی و شناسایی ریسک‌ها به وسیله پرسشنامه از سرمایه‌گذاران صورت گرفته است. مدل مورد استفاده برای شناسایی ریسک‌های پروژه­ها مدل مدیریت ریسک پروژه در کشورهای درحال‌توسعه بوده و ارائه راهبردها نیز با استفاده از تکنیک سوات صورت گرفته است. از 9 گروه ریسک مورد بررسی، 2 گروه ریسک‌های قانونی و اجتماعی به علت معنادار نبودن توسط آزمون کای‌اسکوئر، کنار گذاشته شده و شاخص‌های سایر گروه‌های ریسک نیز با توجه به سطح ریسکی که ایجاد کرده‌اند در قالب عوامل چهارگانه ماتریس سوات قرار داده شده و راهبردهای موردنظر در هر 4 حالت ماتریس سوات، بر اساس همین عوامل ارائه گردیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

سرمایه‌گذاری شهری؛ مشارکت عمومی-خصوصی؛ پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد؛ مدیریت ریسک؛ تحلیل سوات

عنوان مقاله [English]

The use of project risk management knowledge to develop strategies to improve urban public-private partnership projects (Case study: PPP projects of Mashhad Municipality)

نویسندگان [English]

M. R. Rahnama¹؛ M. Hejazi²

¹Associate Professor of Urban Geography, Ferdowsi University of Mashhad

²Master of Science in Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

Municipalities as the most important institution in charge of urban management, the task of providing infrastructure and improving the living conditions of the citizens are responsible. Achieving these goals with limited income and resources, and unsustainable municipalities is not possible. One of the ways that public-private participation in urban development plans and projects. In this regard, Mashhad Municipality from 1380 to define PPP projects, but no action despite the presence of private sector in the project low participation in both the volume of investment and the number of PPP projects, is evident. In this study, in order to provide strategies to increase private sector participation in PPP projects in Mashhad is through the identification of project risks. Methods cross-sectional study, the population included all investors PPP projects Mashhad Municipality until the spring of 2013 which contains 23 natural person or company that is investment. Economic Department of the Municipality of Mashhad data collection project through documents and field observations and identifying risks taken by investor's questionnaire. The model used for risk identification projects in developing countries and provide a model project risk management strategy using SWOT technique is performed. 9 risk group studied two groups of legal and social risks due to the lack of significant chi-square test, excluded And indicators as well as other risk groups according to the level of risk that have created Four factors are placed in a SWOT matrix and corresponding strategies in all 4 modes SWOT matrix, based on the factors specified.

کلیدواژه‌ها [English]

urban investment, risk management, public-private partnerships, PPP projects of Mashhad Municipality, SWOT analysis

اصل مقاله

استفاده از دانش مدیریت ریسک پروژه برای تدوین راهبردهای بهبود مشارکت در پروژه‌های عمومی-خصوصی شهری (نمونه موردی: پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد)

 

محمدرحیم رهنما: دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران٭

محسن حجازی جوشقانی: کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

 

چکیده

شهرداری‌ها به‌عنوان مهم‌ترین نهاد متولی مدیریت شهری، وظیفه تأمین زیرساخت‌ها و بهبود شرایط زندگی شهروندان را به عهده دارند. دستیابی به این اهداف با منابع و درآمدهای محدود و ناپایدار شهرداری‌ها امکان‌پذیر نیست. یکی از راهکارهای این مسئله توجه به مشارکت عمومی-خصوصی در طرح‌ها و پروژه­های توسعه شهری است. در همین راستا شهرداری مشهد از سال 1380 به تعریف پروژه‌های مشارکتی اقدام کرده اما علی­رغم حضور بخش خصوصی در این پروژه‌ها، پایین بودن مشارکت در هر دو بعد حجم سرمایه‌گذاری و تعداد پروژه‌های مشارکتی، مشهود است.در این پژوهش به ‌منظور ارائه راهبردهای افزایش مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های مشارکتی شهر مشهد از طریق شناسایی ریسک‌های این پروژه‌ها اقدام شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و جامعه­آماری شامل کلیه سرمایه‌گذاران پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد تا بهار 1392 که شامل 23 شخص حقیقی یا  شرکت سرمایه­گذاری هستند است. گردآوری اطلاعات پروژه‌ها از طریق اسناد معاونت اقتصادی شهرداری مشهد و مشاهده میدانی و شناسایی ریسک‌ها به وسیله پرسشنامه از سرمایه‌گذاران صورت گرفته است. مدل مورد استفاده برای شناسایی ریسک‌های پروژه­ها مدل مدیریت ریسک پروژه در کشورهای درحال‌توسعه بوده و ارائه راهبردها نیز با استفاده از تکنیک سوات صورت گرفته است. از 9 گروه ریسک مورد بررسی، 2 گروه ریسک‌های قانونی و اجتماعی به علت معنادار نبودن توسط آزمون کای‌اسکوئر، کنار گذاشته شده و شاخص‌های سایر گروه‌های ریسک نیز با توجه به سطح ریسکی که ایجاد کرده‌اند در قالب عوامل چهارگانه ماتریس سوات قرار داده شده و راهبردهای موردنظر در هر 4 حالت ماتریس سوات، بر اساس همین عوامل ارائه گردیده‌اند.

واژه‌های کلیدی: سرمایه­گذاری شهری، مشارکت عمومی-خصوصی، پروژه­های مشارکتی شهرداری مشهد، مدیریت ریسک، تحلیل سوات

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

رشد شهری، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی را در طرح‌های فیزیکی ضروری می‌سازد. رشد برای هر ناحیه شهری ویژه، نه‌تنها یک فرایند مداوم است، بلکه یک توالی از جهش‌هایی است که ممکن است با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ضروری برای رشد همراه باشد. بنابراین سرمایه‌گذاری جدید که اساس تغییر ساختار شهری است، یکی از معتبرترین عناصر در اقتصاد ملی است (زنگنه، 1389: 51). با لزوم اجرای اصل 44 قانون اساسی و تقویت موضوع خصوصی‌سازی، واگذاری امور به مردم بیش از قبل در کانون توجه مدیریت شهری قرار گرفت. این مهم در شهرهای کلان تجربه‌شده، بسترهای لازم برای سرمایه‌گذاری در توسعه شهر از طریق جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و حتی خارجی با سرعت قابل‌توجهی را فراهم کرد و از صاحبان سرمایه دعوت شد که با اطمینان از حمایت‌های دولتی و شهری نسبت به سرمایه‌گذاری در شهر اقدام کنند (کاظمی، 1391: 3). اما متأسفانه به دلایل گوناگونی اجرای پروژه‌ها، بر مبنای زمان‌بندی و سرعت قابل‌قبول همواره دچار چالش‌های جدی بوده و از آنچه پیش­بینی شده، در زمانی بسیار طولانی‌تر و با هزینه‌ی بیشتر انجام می‌گیرد(رسولی منش، 1391: 2). برنامه‌ها و اقدامات توسعه‌ای اعم از برنامه‌های کلان و یا طرح‌های جزئی در قالب طرح‌های اقتصادی که مشارکت را با رویکردی اقتصادی مدنظر داشته‌اند تدابیر متنوعی را جهت جلب مشارکت در سطوح مختلف طراحی کرده‌اند اما آنچه بعد از مدتی برای سیاست‌گذاران و کارگزاران برنامه‌های شهری مطرح است پایین بودن فرآورده مشارکت در این قبیل طرح‌ها بوده است (قربانی، 1388: 10).

1-2- اهمیت و ضرورت

اداره امور شهرها و ارائه خدمات شهری در تمام شهرهای دنیا، مستلزم هزینه کردن مقادیر قابل‌توجهی است (منتظری و ملازاده، 1391: 45). کیفیت زندگی نیز در یک مرکز جمعیتی، به‌طور زیادی به کیفیت زیرساخت‌ها مرتبط است (Alvarez & et al, 2007: 345). به نظر می‌رسد میان تأمین منابع مالی مطمئن، کیفیت زندگی شهری و دریافت خدمات عمومی و خصوصی شهری، رابطه معناداری وجود دارد (داودی، 1390: 32) لذا برای دستیابی به این هدف، امروزه در بسیاری از کشوها شهرداری‌ها به سمت مشارکت با بخش خصوصی حرکت می‌کنند. مشارکت با بخش خصوصی باعث بهبود بهره‌وری و اثربخشی تأمین خدمات و زیرساخت‌های شهری می‌شود، همچنین هزینه‌های تصاعدی از دوش شهرداری برداشته شده و بدون اینکه شهرداری دچار بدهی شود می‌تواند به ایجاد زیرساخت‌ها اقدام کند. مشارکت با بخش خصوصی شیوه­های مختلفی دارد. در هیچ‌یک از انواع مشارکت، شهرداری‌ها مالکیت خود را بر دارایی‌ها از دست نمی‌دهد و همواره می‌تواند سیاست‌ها و سطح خدمات را تعیین کند (یگانگی دستگردی، 1390: 74).

مشهد به‌عنوان دومین کلانشهر ایران با جمعیتی در حدود 3 میلیون نفر و با حضور سالانه حدود 17 میلیون زائر و گردشگر، نیاز مبرمی به توسعه زیرساختی در جهت رفاه بیشتر شهروندان و زائران دارد اما محدودیت بودجه سازمان‌های دولتی خدمات­رسان در شهر و ناکافی بودن بودجه شهرداری مشهد برای جبران این نارسایی در زیرساخت‌ها و تأمین آن‌ها ضرورت هر چه بیشتر ورود شهرداری مشهد به عرصه جذب سرمایه‌های بخش خصوصی در پروژه‌های توسعه این شهر را نشان می‌دهد. در پژوهش حاضر ضمن بررسی وضعیت فعلی مشارکت بخش­خصوصی در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد به ارائه راهبردهایی در جهت افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در این پروژه‌ها پرداخته شده است.

1-3- اهداف

مهمترین اهداف این تحقیق عبارتند از1) شناسایی ریسکهای مثبت و منفی پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد در محیط چهارگانه تکنیک سوات و 2) تدوین راهبردهای بهبود وضعیت مشارکت در این پروژه‌ها با استفاده از ریسک‌های شناسایی شده.

1-4- پیشینه پژوهش

پژوهش حاضر، تلفیقی از دومدل برای تبیین یک مفهوم عام می­باشد، یکی مدل مدیریت ریسک پروژه در کشورهای درحال توسعه و دیگری مدل تحلیل­سوات در راستای بهبود وضعیت سرمایه­گذاری در پروژه­های مشارکتی شهرداری مشهد. با توجه به کاربرد گسترده تحلیل­سوات در پژوهش­های مختلف و در موضوعات گوناگون، در این بخش تنها نمونه­هایی از کاربرد مدل مدیریت ریسک پروژه و پژوهش­هایی در ارتباط با سرمایه­گذاری شهری  به عنوان پیشینه تحقیق ذکر می­گردد. در پایان نیز به نوآوری این پژوهش پرداخته می­شود.

 در زمینه سرمایه­گذاری شهریStephen Glaister  در گزارشی در سال 2004 با عنوان سرمایه­گذاری در شهرها[1] به بررسی تأثیر و ضرورت سرمایه­گذاری غیردولتی در زمینه حمل­ونقل در انگلستان می­پردازد.  Ma Junhai & Meng Xiaoleia در مقاله­ای با عنوان ارزیابی تحقیقات توسعه در جذب سرمایه در شهر ویفانگ[2] که در سال 2011 انتشار یافته به ارائه ساختار ارزیابی از شاخص‌هایی که سرمایه­گذاری برای شرکت‌ها در ویفانگ چین را تحت تأثیر قرار می‌دهد پرداخته­اند. اصالت و احمدزاده(1390) در مقاله­ای با عنوان ضرورت ورود سرمایه­گذاران بخش خصوصی (داخلی و خارجی) در بهسازی بافت فرسوده، چگونگی فراهم آوردن زمینه تأمین منابع مالی پروژه‌های عمرانی و توسعه و بهسازی شهری را مورد بررسی قرار داده­اند. شریعتی، آخوندی و نجازادگان(1390) در پژوهشی با عنوان نقش بازاریابی شهری در جذب سرمایه برای مدیریت یکپارچه شهری به بررسی ابعاد بازاریابی شهری و تأثیر آن بر مدیریت واحد شهری و شریف مطوف و زهرا ولی­پور هم در مقاله­ای با عنوان بررسی تأثیر جریان سرمایه بر عدم تعادل فضایی در شهر تهران؛ نمونه موردی: منطقه 5 تهران، بررسی نقش زمین به عنوان سرمایه و ابزاری در جهت شکل‌دهی فضا در تهران را مدنظر قرار داده­اند.

در زمینه مدیریت ریسک پروژه Tang & Zhang &  Ye &Li (2011) در اثری با نام تحقیقی در مورد ارزیابی ریسک در پروژه حمل و نقل ریلی شهری[3] ، ضمن بیان اجمالی شماری از ریسک‌های این پروژه در کشور چین، الگویی را جهت ارزیابی اثرات ریسک‌ها از طریق مدل ANP ارائه می‌کنند. Zhang در مقاله ای با عنوان ریسک‌های اجتماعی برای بازیگران بین‌المللی در بازار ساخت‌وساز: مطالعه نمونه کشور چین [4]در سال 2011، با معرفی ظهور گونه­ای جدید از ریسک‌های اجتماعی ناشی از حضور شرکت‌های بین‌المللی در چین، به ارزیابی اهمیت ریسک‌های اجتماعی برای موفقیت پروژه­های این شرکت‌ها در این کشور می‌پردازد.  Baydounدر پژوهشی با عنوان[5] مدیریت ریسک پروژه­های توسعه بزرگ مقیاس در کشورهای درحال­توسعه: نمونه­های موردی از پروژه­های شرکت [6]MDI در سال 2010، ارائه یک مدل مدیریت ریسک برای پروژه­های توسعه در کشورهای درحال­توسعه را مدنظر قرار داده است. El-sayegh(2008) در اثری با نام ارزیابی و تخصیص ریسک در صنعت ساخت‌وساز در امارت متحده عربی[7]، ضمن شناسایی ریسک‌های این صنعت در کشور امارت، تخصیص صحیح این ریسک‌ها را به ذینفعان پروژه‌ها مور بررسی قرار می‌دهد. Gervone (2006)، در مقاله­ای با نام مدیریت کتابخانه­های دیجیتال[8] به معرفی عوامل ایجاد ریسک در پروژه‌ها و همچنین دسته­بندی آنها می­پردازد. Whiteدر اثر خود با عنوان کاربرد تفکر سیستمی برای مدیریت ریسک[9] ضمن تعریف تفکر سیستمی به نحوه استفاده از این دانش و مزایای آن در مدیریت ریسک پرداخته است. Edwards & Bowen(1998) در اثری با عنوان ریسک و ارزیابی ریسک در صنعت ساخت‌وساز[10] به توضیح رویکردهای مختلف (اقتصادی، سیاسی و...) در مطالعات مربوط به مدیریت ریسک می­پردازند. بیدی(1387) در مقاله­ای با نام مدیریت ریسک پروژه­های عمرانی با اعمال ملاحظات قراردادی به بررسی انواع شیوه­های اعمال قرارداد فی‌مابین ذینفعان پروژه و انتقال ریسکها در این قراردادها پرداخته است. شاهرخی و کمکی(1387) در اثرشان با عنوان مطالعه موردی ریسک بر اساس استاندارد PMBOK، بررسی وضعیت پیاده­سازی مدیریت ریسک در یک پروژه ساختمانی عظیم در کشور ونزوئلا را مورد بررسی قرار داده‌اند. ماکویی، مهدوی و فرخیان(1387)در مقاله تخصیص مناسب ریسک به کارفرما و پیمانکار در اجرای پروژه‌ها،  به بررسی تخصیص ریسک در قراردادها پرداخته­اند.

نوآوری پژوهش حاضر، علاوه بر تازگی موضوع در کشور ما به تلفیق مدل مدیریت ریسک و تکنیک سوات مربوط می‌شود بدین ترتیب که فاکتورهای دانش مدیریت ریسک در محیط‌های چهار گانه تحلیل سوات جانمایی شده‌اند. لازم به ذکر است که این ترکیب با راهنمایی ارائه دهنده مدل مورد استفاده در این پژوهش صورت گرفته است.

1-5- سوال‌ها

پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سوال است که ریسک‌های پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد در قالب تکنیک سوات چگونه جانمایی می‌شوند و بر اساس این جانمایی، راهبردهای بهبود مشارکت سرمایه گذاران بخش خصوصی در این پروژه‌ها کدامند؟

1-6- روش تحقیق

شیوه پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. جامعه آماری شامل کلیه سرمایه‌گذاران پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد است و حجم نمونه نیز همه سرمایه‌گذاران خواهند بود که تعداد آن‌ها 23 نفر یا شرکت می‌باشند. برای جمع‌آوری برخی اطلاعات مربوط به پروژه‌ها از منابع اطلاعاتی معاونت اقتصادی شهرداری مشهد و مشاهدات میدانی و برای شناسایی ریسک‌ها و ارزیابی سرمایه‌گذاران از آن‌ها از پرسشنامه استفاده شده است. همچنین برای تحلیل برخی اطلاعات از نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. همچنین شاخص­های مورد استفاده برای سنجش ریسک در هر یک از سطوح مدل مورد استفاده، از طریق مکاتبه با ارائه دهنده مدل، دریافت گردیده است.

1-7- معرفی متغیرها و ارائه مدل تحلیلی پژوهش

برای شناسایی ریسک‌های پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد از مدل "شناسایی ریسک‌های پروژه در کشورهای درحال‌توسعه" (در قسمت دسته‌بندی انواع ریسک به این مدل اشاره شده است) استفاده گردیده است.

 

 

 

شکل3-مدل مدیریت ریسک پروژه کشورهای درحال‌توسعه، (BAYDOUN, 2010: 243)

 

 

هر 3 محیط ریسک باهم مرتبطند. در ابتدا پروژه مستقیماً با ریسک‌های محیط مرتبط با خودش تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به‌طور همزمان، پروژه توسط ریسک‌های مرتبط با هماهنگی‌های بین سازمانی که نقش ذینفعان متفاوت را در پروژه تعریف می‌کند تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در سطح کلان (ماکرو)، محیط بیرونی که هم شامل دو محیط قبلی شده و هم مجموعه‌ای از ریسک‌های خاص خودش را دارد می‌تواند تأثیرات احتمالی بر پروژه داشته باشد (BAYDOUN, 2010: 243). همان‌طور که از شکل بالا پیداست جایگاه پروژه و همچنین فاکتورهای هر یک از محیط‌های سه‌گانه مؤثر بر پروژه در این مدل مشخص شده است.

برای تدوین راهبردهای کاهش اثرگذاری ریسک‌های منفی و افزایش تأثیر ریسک‌های مثبت بر پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد از مدل سوات استفاده شده است. بدین ترتیب که عوامل محیط پروژه و محیط هماهنگی‌های بین سازمانی در قالب عوامل محیط درونی تکنیک سوات و عوامل محیط خارجی پروژه نیز به‌عنوان عوامل محیط خارجی سوات در نظر گرفته شده است (لازم به ذکر است که این دسته‌بندی توسط محمد بایدون (ارائه‌دهنده مدل مورداستفاده در این تحقیق) صورت گرفته است).

 

 

 

 

1-8- محدوده مورد مطالعه

امروزه کلان‌شهر مذهبی مشهد به عنوان دومین کلان‌شهر مذهبی جهان و دومین کلان‌شهر ایران (پیله ور و پوراحمد، 1383: 104) و با نقش و عملکرد فرهنگی و مذهبی و اهمیت ارتباطی و تجاری در سطح ملی و فراملی (مافی و سقایی، 1387: 18) شناخته می‌شود. جمعیت شهر مشهد در دوره 85- 1355 با رشدی معادل 8 درصد از 240000 نفر به 2427000 نفر افزایش یافته است (مهندسین مشاور فرنهاد، 1387: 25) و در سال 1390 به 2700000 نفر رسیده است. همچنین، پیش‌بینی‌هایی در مورد جمعیت شهر مشهد صورت گرفته که از آن جمله می‌توان به طرح آمایش استان خراسان رضوی که جمعیت 3500000 نفر را برای افق 1404 پیش‌بینی کرده است (رهنما و آقاجانی، 1389: 6)، طرح مجموعه شهری مشهد که جمعیت شهر مشهد را 3650.000 نفر در افق سال 1405 (مهندسین مشاور فرنهاد، 1388: 19)و طرح جامع مشهد که در محتمل‌ترین سناریو جمعیت 3666.300 نفر را در سال 1405 برای مشهد پیش‌بینی کرده است (همان: 119)؛ اشاره کرد. دومین فاکتور مهم در شناخت شهر مشهد، گردشگری این شهر است که وجود بارگاه منور اما رضا (ع) سبب شده که سالانه حداقل 17 میلیون زائر از سطح کشور و سایر کشورهای مسلمان به مشهد سفر کنند که برآورد می‌شود در افق سال 1405 به حدود 35 تا 40 میلیون نفر برسد (همان: 131).آمار جمعیت و گردشگران شهر مشهد، نیاز روزافزون این شهر به پروژه‌های عمرانی را به‌وضوح بیان می‌دارد. بدین سبب، شهرداری مشهد از سال 1380 به‌منظور تسریع در تأمین نیاز شهروندان و زائران و گردشگران، اقدام به تعریف پروژه‌های مشارکتی کرده است.

2- مبانی نظری

2-1- مشارکت در امور توسعه شهری

زیرساخت‌های فیزیکی کافی، یک عنصر اساسی در فضای سرمایه‌گذاری سالم هستند. در دوره‌ی پس از جنگ جهانی دوم، بیشتر دولت‌ها فراهم آوردن زیرساخت‌های خدماتی را به‌صورت انحصاری در اختیار ایالات قرا دادند؛ اما تأمین این خدمات، بسیار چالش‌برانگیز بود (Kateja, 2012: 369). پس از پایان جنگ جهانی دوم، با شروع بازسازی اروپا و همچنین استقلال کشورهای تحت سلطه موج نوینی از توسعه آغاز گردید. بسیاری از اقداماتی که به نتیجه مطلوب نرسیده بود و بسیاری از الگوهای توسعه ارائه‌شده مورد تردید واقع گردید و همین امر موجب شد تا انتقادهای گسترده‌ای نسبت به عملکرد برنامه ریزان و مدیران شهری آغاز شود. از بنیادی‌ترین مسائل این زمینه عدم توجه به ابعاد اجتماعی توسعه بود (عبدی و دیگران، 1388: 72). پدیده مشارکت اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابعاد توسعه اجتماعی، فرهنگی، توسعه اقتصادی و توسعه سیاسی در هر جامعه و خصوصاً جامعه رو به رشد ایران است (رضادوست­ و دیگران، ۱۳۸۸: 98).مشارکت مبنایی است برای تبدیل فرد به شهروند (وردی نژاد، 1390: 4). مشارکت شهروندان به عنوان نهضتی با هویت و سازمان‌یافته، به تجربه نوسازی شهری در آمریکا در اواخر دهه 1951 و اوایل دهه 1961 میلادی بازمی‌گردد اما مفهوم اصیل‌تر مشارکت در نیمه دهه 1961 میلادی در انگلستان طرح‌ریزی شد و سپس سایر کشورهای دموکراتیک از آن استقبال کردند (شکویی، 1376: 253). مشارکت شهروندی در امور توسعه شهری حداقل دارای شش سطح است: مشارکت شهری خودجوش، فعال، منفعل، کارکردی،غیرمؤثر، مشورتی (انصاری، 1378: 91).

2-1-1- مشارکت عمومی-خصوصی

اگرچه تفکر رویکرد مشارکتی، به‌صورت گسترده‌ای در اواخر 19 به­کار گرفته شد اما سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زیرساخت‌های عمومی به قرن 18 و کشورهای اروپایی بازمی‌گردد.(Tang & et al, 2010: 683) به نظر تعدادی از نظریه‌پردازان برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای دهه 1981 سرآغاز "عصر مشارکت عمومی و خصوصی"و بازنگری در الگوهای پیشین توسعه شهری و برنامه‌ریزی است (رهنما، 1388: 21).

ایده همراهی شرکت‌های خصوصی در مباحث مالی پروژه‌های زیرساختی بخش­عمومی، منجر به ظهور مشارکت عمومی- خصوصی (PPP^[11]) گردید(Tang & et al, 2010: 684). اصطلاح مشارکت بخش عمومی-خصوصی برای توصیف انواع گوناگونی از سرمایه‌گذاری‌های مالی و تحویل زیرساخت‌ها که یک ارتباط بلندمدت را بین بخش‌های عمومی و خصوصی برقرار می‌سازد به­کار می­رود (Zitron, 2006: 53). تجارب کشورهای مختلف حاکی از این است که عواملی چون محدودیت منابع مالی و بودجه‌ای دولت‌ها برای تأمین مالی پروژه‌های بزرگ و همچنین تقاضای زیاد موجود در زمینه­ی سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها، کشورها را بر آن داشته تا تمامی تلاش خود را در بهره‌گیری از مشارکت فعال بخش خصوصی و ایجاد فضای رقابتی مناسب برای فعالیت آن‌ها به کاربندند(هیبتی و دیگران، 1387: 26).

ساگالین بیان می‌کند که ایجاد پروژه‌های عمومی-خصوصی، تاکنون 3 نسل داشته‌اند. در نسل­اول، اشتباهات به‌راحتی به علت کمبود تجربه در مشارکت هر دو گروه عمومی و خصوصی و قراردادهایشان بروز می‌کرد. در نسل دوم، شرکت‌های توسعه‌ی بزرگ، پروژه‌های توسعه شهری را که به‌صورت عمومی-خصوصی انجام می‌شد از طریق استخدام برنامه‌ریزانی که پروژه‌های عمومی-خصوصی را برای نهادهای عمومی یا اجرا توسط شرکت‌های عمومی-خصوصی مدیریت می‌کردند، به‌صورت تخصصی انجام دادند. در پی توسعه اجتماعی، نسل سوم این پروژه‌ها پدیدار شدند که در آن‌ها پروژه‌های عمومی-خصوصی توسط توسعه­گرانی (developers) که در پی مداخله بخش‌های عمومی و خصوصی بودند آغاز شد. تعداد این پروژه‌ها در نسل سوم در حال افزایش است و پیش‌بینی می‌شود که به‌صورت گسترده‌ای در خدمات عمومی، نوسازی شهری و غیره مورد استفاده قرارگیرند (Tang& et al,2010: 684).

2-2-1- مزایای مشارکت بخش عمومی و خصوصی

از مهم‌ترین مزایای رویکرد مشارکت بخش عمومی-خصوصی، این است که این رویکرد می‌تواند منابع را به طرق مختلف حفظ کند. یک مزیت بالاتر این است که بخش‌های عمومی و خصوصی می‌توانند در ریسک‌های مراحل مختلف با یکدیگر سهیم شوند. علاوه بر مزایای مربوط به حفظ منابع و استفاده‌ی مناسب‌تر از آن‌ها، بعد اقتصادی می‌تواند با استفاده از رویکرد مشارکت بخش عمومی –خصوصی ارتقا یابد(Tang & et al, 2010: 685) . مشارکت بخش عمومی-خصوصی همچنین نقش مهمی در کشاندن رقابت بخش خصوصی در انحصارات بخش عمومی برای توسعه زیرساخت‌ها و تدارک خدمات و همچنین ادغام منابع هر دو بخش دارد   (Zhang & Chen, 2013: 88).

2-2- مدیریت ریسک

استاندارد (Project Management Body of Knowledge) PMBOK
 که به‌عنوان مهم‌ترین استاندارد مدیریت پروژه هم‌اکنون در جهان مطرح است دارای 9 حوزه اصلی دانش در مدیریت پروژه است که ارتباط این حوزه‌ها و جایگاه مدیریت ریسک پروژه در ارتباط با سایر حوزه‌های دانش مدیریت پروژه در ذیل نشان داده شده است.

 

شکل1-تعامل و یکپارچگی مدیریت ریسک با سایر زمینه‌های دانش مدیریت پروژه، (نظری و دیگران، 1387: 20)

 

2-2-1-مدیریت ریسک پروژه: همه پروژه‌ها غیرقطعی هستند (,PMI 1388: 19) و گستره عدم قطعیت در آنها بسیار وسیع است (خدایی و روغنیان، 1390: 53).عدم قطعیت، قابل‌اندازه‌گیری نیست اما می‌تواند ارزیابی شود (Ahmed  & et al , 2007: 23). ریسک‌های پروژه را نمی‌توان حذف کرد ولی پروژه‌های موفق آن‌هایی هستند که ریسک‌هایشان به‌صورت بهینه مدیریت می‌شوند (X.W. Zou & et al, 2007: 602). ریسک در استاندارد PMBOK چنین تعریف شده است:"اتفاق و حادثه غیرمطمئن که در صورت رخداد می‌تواند بر روی اهداف پروژه تأثیر مثبت و یا منفی بگذارد، ریسک اتلاق می‌شود."با توجه به تعریف فوق از ریسک، می‌توان دریافت که دو نوع ریسک در پروژه‌ها وجود دارد:ریسک‌های مثبت: که تحت نام فرصت نیز یاد می‌شوند. این ریسک با توجه به ماهیت خود، فرصتی را برای ذینفعان پروژه فراهم می‌آورد. ریسک‌های منفی: که تحت نام تهدید نیز از آن یاد می‌شود. این ریسک در صورت بروز در طول چرخه حیات پروژه می‌تواند باعث بروز مشکلاتی در روند پروژه شود(شادرخ و کمکی، 1387: 2). بنابراین می‌توان گفت که ریسک‌ها ماهیتی دولبه دارند (X.W. Zou & et al, 2007: 602) چراکه نتایج حاصل از وقوع آن‌ها می‌تواند مثبت یا منفی باشد(PMI,1388، 6).

2-2-2- مراحل شش‌گانه مدیریت ریسک پروژه

­ برنامه‌ریزی مدیریت ریسک:تصمیم‌گیری در مورد چگونگی رویکرد و برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های مدیریت ریسک در یک پروژه است و خروجی اصلی این فرایند یک برنامه مدیریت ریسک است (شوالب، 1387: 589). شناسایی ریسک‌ها:اولین قدم در ارزیابی ریسک، شناسایی ریسک است.(Gervone, 2006: 256)  یک ریسک را نمی‌توان مدیریت کرد مگر اینکه ابتدا آن را شناخت. ریسک‌های یک پروژه هم می‌توانند داخلی و هم خارجی باشند(رهنما و حجازی جوشقانی،1390: 7). ویلیام اذعان دارد که شناسایی ریسک‌ها یک گام ضروری برای مدیریت ریسک بوده و ممکن است سخت‌ترین مرحله مدیریت ریسک نیز باشد .(Mills, 2001: 248) انجام تجزیه‌وتحلیل کیفی ریسک: فرآیند انجام تجزیه‌وتحلیل کیفی ریسک مشخصات هر یک از ریسک‌های منفرد شناسایی‌شده پروژه را ارزیابی و بررسی کرده و ریسک‌ها را بر اساس ویژگی‌های توافق شده رتبه‌بندی می‌کند (,PMI 1388: 41).

انجام تجزیه‌وتحلیل کمی ریسک: تجزیه‌وتحلیل کمی ریسک، تلاشی است برای تعیین میزان ریسک موجود در پروژه و محل دقیق آن، به‌گونه‌ای که بتوان به بهترین نحو ممکن، با صرف زمان و تلاشی محدود در حوزه‌های عمده ریسک، موفق به کاهش ریسک پروژه گردید (مالکهی، 1390: 149).

برنامه‌ریزی پاسخ به ریسک: چهار راهبرد آن عبارت‌اند از: 1. اجتناب از ریسک یا حذف یک تهدید خاص که به‌طورمعمول به‌وسیله حذف علل آن صورت می‌گیرد. 2. پذیرش ریسک یا قبول پیامدهایی که در اثر وقوع یک ریسک روی می‌دهد. 3. انتقال ریسک یا انتقال پیامدهای یک ریسک و مسئولیت مدیریت آن به شخص ثالث.        4. کاهش ریسک یا کاهش اثر رویداد دارای ریسک به‌وسیله کاهش احتمال وقوع آن (شوالب، 1387: 620). پایش و کنترل ریسک: اثربخشی مدیریت ریسک پروژه به نحوه اجرای برنامه‌های تأییدشده وابسته است. این برنامه‌ها باید به‌درستی اجرا، بررسی و به‌صورت منظم بروز گردند. درصورتی‌که این کار به‌درستی صورت پذیرد، فعالیت‌های انجام‌شده به نتیجه رسیده و پروژه‌های آتی از تجربیات این پروژه‌ها بهره‌مند خواهند بود (PMI, 1388:69).

 

 

 

2-2-3-ریسک و پروژه

2-2-3-1-رابطه ریسک و چرخه حیات پروژه

در تقسیم‌بندی مراحل پروژه نظرات متفاوتی وجود دارد و بسته به نوع و ابعاد پروژه، این مراحل به 2 تا 12 مرحله تقسیم ونام‌گذاری شده‌اند. به دلیل وجود ریسک‌های متفاوت در تمام مراحل پروژه (از آغاز تا پایان) باید مدیریتی متناسب با نوع و میزان ریسک‌های هر مرحله اتخاذ شود تا بدین‌وسیله از بروز وقایع نامطلوب جلوگیری گردد (مالکهی، 1390: 19).

 

شکل2- رابطه چرخه حیات پروژه و هزینه ریسک، (مالکهی، 1390: 20)

 

 

همان‌طور که یک پروژه درحال انجام است ماهیت و میزان ریسک‌ها می‌تواند تغییر کند، ریسک‌های جدید می‌توانند بروز پیدا کنند و یا در اهمیت ریسک‌های موجود تغییراتی صورت گیرد و یا حتی این ریسک‌ها جابجا شوند. هر تغییر این‌چنینی می‌تواند سایر ریسک‌ها را پیچیده‌تر و یا ساده‌تر کند.(Rahman & Kumaraswamy,  2002: 131) نواقص (کاستی‌ها) نیز در فرایند مدیریت پروژه می‌توانند یک منبع مهم در ایجاد ریسک باشند (C Ward & B Chapman, 1995: 145).

2-2-3-2-رابطه ریسک و اندازه پروژه

از دیگر عوامل تأثیرگذار بر چگونگی برخورد با ریسک پروژه و مدیریت آن، حجم و اندازه پروژه است به شکلی

که در پروژه‌های کم‌خطر و کوتاه‌مدت، نیاز به تجزیه‌وتحلیل و مدیریت ریسک به حداقل می‌رسد. بالعکس در پروژه‌های پرخطر با محیط بی‌ثبات و یا درازمدت، خطراتی که سازمان را تهدید می‌کند نیاز به مدیریت ریسک را افزایش می‌دهد (مالکهی، 1390: 20). سرعت ساخت‌وساز، موقعیت مکانی پروژه و میزان ناآشنایی با مشتریان (Perry, 1986: 211) همگی باعث بروز ریسک و درنتیجه افزایش نیاز به مدیریت ریسک در این نوع از پروژه‌ها می‌گردد.

2-2-4-فواید و کاربرد داده‌های ریسک

توجیه پروژه، هزینه‌های کمتر، آشفتگی کمتر، پشتیبانی مدیریت و اولویت پروژه، مدیریت ویژگی پروژه، برنامه‌های

خوب برای کاهش ریسک، ایجاد اندوخته مدیریتی و ارتباطات و کنترل پروژه (باغداساریان، 1385: 99)از فواید مدیریت ریسک هستند.

2-2-5-انواع دسته‌بندی ریسک

متخصصان مدیریت ریسک، ریسک‌های پروژه را به انواع مختلفی تقسیم کرده‌اند.برخی معتقدند ریسک‌های پروژه به دو دسته ریسک‌های درونی و بیرونی تقسیم می‌شود. ریسک‌های درونی شامل ریسک‌های مالکان، طراحان، پیمانکاران و منابع و ریسک‌های خارجی نیز شامل ریسک‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، طبیعی و سایر ریسک‌ها می‌شوند(El-shayegh, 2008: 433).. گروهی دیگر، ریسک‌های پروژه را به دو دسته ریسک‌های انسانی و طبیعی تقسیم می‌کنند. ریسک‌های انسانی شامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، مالی، قانونی، بهداشتی، مدیریتی، تکنیکی و فرهنگی شده و ریسک‌های طبیعی نیز عبارت‌اند از آب‌وهوا و سیستم‌های زمین‌شناسی (EDWARDS & BOWEN, 1998: 342).. محمد بایدون نیزریسک‌های پروژه در کشورهای درحال‌توسعه را در قالب سه محیط مؤثر بر پروژه (محیط پروژه^[12]، محیط هماهنگی‌های بین سازمانی^[13] و محیط خارجی پروژه^[14]) مورد بررسی قرار داده است (BAYDOUN, 2010: 243).

3- تحلیل یافته‌ها

از سال 1380 که اولین پروژه مشارکتی شهرداری مشهد تعریف شده و به مرحله عقد قرارداد رسیده است تا سال 1392 جمعاً 38 قرارداد بین شهرداری مشهد و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی منعقد شده است که از این تعداد، 3 قرارداد فسخ شده و 3 پروژه نیز در مرحله تملک زمین توسط سرمایه‌گذار است و یک پروژه نیز غیرفعال است. 1 سرمایه‌گذار در 3 پروژه، 6 سرمایه‌گذار در 2 پروژه و 11 سرمایه‌گذار نیز در 1 پروژه مشارکتی سرمایه‌گذاری کرده‌اند؛ لذا جامعه آماری این پژوهش، 23 فرد و شرکت است که تعداد 19 سرمایه‌گذار که در 26 پروژه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، پرسشنامه‌ها را برگشت داده‌اند؛ بنابراین نظرات 82.6 درصد سرمایه‌گذاران پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد در این پژوهش، مورد استفاده قرار گرفته است.

بهار 1392 تعداد 31 پروژه در مراحل مختلف ساخت، اجرا و یا بهره‌برداری قرار داشتند. خلاصه‌ای از مجموع آمار اصلی پروژه‌هایی که امکان دستیابی به اطلاعات آن‌ها وجود داشت در ذیل نشان داده شده است.

استخراج از آمار و اطلاعات معاونت اقتصادی شهرداری مشهد (1391) و اطلاعات گردآوری شده از مشاهدات میدانی محقق

3-1- سنجش معناداری پاسخ‌های سرمایه‌گذاران

برای شناسایی ریسک‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد از مدل مدیریت ریسک پروژه­های کشورهای درحال‌توسعه، استفاده شده است. این ریسک‌ها از طریق پرسشنامه از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی که در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد سرمایه‌گذاری کرده‌اند در قالب 53 گویه مورد سنجش قرار گرفت که نتایج آن به تفصیل در ذیل آمده است.

در ابتدا برای تشخیص اینکه کدام گروه از ریسک‌های مستخرج از مبانی نظری پژوهش، از نظر سرمایه‌گذاران می‌توانند به‌عنوان عوامل مؤثر بر ایجاد ریسک در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد شناخته می‌شوند با استفاده از آزمون کای اسکوئر، معناداری پاسخ‌های سرمایه‌گذاران مورد بررسی قرار گرفت و متغیرهایی که معنادار بودند به‌عنوان ریسک‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد معرفی شدند. نتایج این آزمون در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول1-شاخص‌های منتخب پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد

تعداد پروژه	مجموع متراژ زمین (مترمربع)	مجموع زیربنا (مترمربع)	حجم کل، سرمایه‌گذاری (ریال)	میانگین سهم سرمایه‌گذاران	میانگین سهم شهرداری
27	371493.61	2566115.08	14042328000000	64.36	35.64

 

جدول2-معنی‌داری پاسخ‌های سرمایه‌گذاران در مورد ریسک‌های پروژه‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد

سطح معناداری (درصد)	ضریب معناداری sig	درجه آزادی df	ضریب کای اسکوئر	تعداد نمونه	متغیر	محیط ریسک
99	0.000	4	28.677	15	مسائل مدیریتی	محیط پروژه
99	0.000	4	24.000	10	بازار و مالی
99	0.008	4	13.895	19	تکنولوژیکی
99	0.000	4	22.667	15	تکنیکی
99	0.004	4	15.647	17	اجرایی
ns	0.498	4	3.368	19	قانونی
99	0.000	4	39.158	19	ماهیت چند رشته‌ای پروژه	هماهنگی بین سازمانی
99	0.003	4	16.000	10	ضعف مصوبات
99	0.001	4	19.571	14	وابستگی به حمایت‌های دولتی
99	0.005	4	14.667	15	سیاسی	محیط خارجی پروژه
ns	0.119	4	7.333	15	اجتماعی
99	0.000	4	28.632	19	اقتصادی

Ns: عدم معناداری   منبع: یافته‌های تحقیق

 

 

همان‌گونه که از جدول فوق پیداست پاسخ‌های سرمایه‌گذاران فقط برای متغیرهای قانونی و اجتماعی معنادار نبوده بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این دو متغیر، در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد به‌عنوان عامل ایجاد ریسک شناخته نمی‌شوند. سایر متغیرها در سطح 99 درصد به‌عنوان ریسک‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد معرفی می‌شوند.

3-2- شاخص‌های ریسک‌ها

هر یک از سه محیط مدل استفاده شده دارای گروه ریسک مخصوص به خود است. ریسک‌های محیط پروژه عبارتند از ریسک‌های مدیریتی، بازار و مسائل مالی، تکنیکی، تکنولوژیکی، اجرایی و قانونی. ریسک‌های محیط هماهنگی بین سازمانی عبارتند از ریسک‌های ناشی از ماهیت چند رشته‌ای پروژه، وابستگی به حمایت‌های دولتی و ریسک‌های مربوط به ضعف مصوبات. ریسک‌های محیط خارجی پروژه نیز عبارتند از ریسک‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی (پروژه‌ها، این گروه از ریسک‌ها در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفتند.). برای سنجش میزان ریسک ایجادشده توسط شاخص‌های هر گروه از ریسک‌ها ابتدا میانگین وزنی و سپس میزان ریسک هر شاخص محاسبه گردیده است.

برای محاسبه میانگین وزنی فراوانی‌ها ابتدا به پاسخ‌های ارائه‌شده به ترتیب از خیلی کم تا خیلی زیاد از 1 تا 5 امتیاز داده شده است (در شاخص‌های مثبت، وزن سنجه‌ها از خیلی کم تا خیلی زیاد از 1 تا 5 و در شاخص‌های منفی، امتیازدهی از خیلی کم تا خیلی زیاد از 5 تا 1 بوده است) سپس میانگین آن‌ها محاسبه گردیده ست. در مرحله بعد ریسک ایجادشده توسط هر شاخص با توجه ب میانگین وزنی آن شاخص درنظر گرفته شده است بدین ترتیب که برای میانگین وزنی 1 تا 1.8 سطح ریسک خیلی کم، 1.8 تا 2.6 سطح ریسک کم،2.6 تا 3.4 ریسک متوسط، 3.4 تا 4.2 ریسک زیاد و 4.2 تا 5 ریسک خیلی زیاد در نظر گرفته شده است (دسته‌بندی فوق با احتساب فاصله 4 برای وزن سنجه‌ها (1 برای خیلی کم و 5 برای خیلی زیاد) و تقسیم 4 بر تعداد سنجه‌ها که برابر 5 هستند (خیلی کم تا خیلی زیاد) بدست آمده است. لذا فاصله سنجه‌ها برابر با 8. است.) (در شاخص‌های مثبت، برای سنجه‌های خیلی کم تا خیلی زیاد، به ترتیب سطح ریسک از خیلی زیاد تا خیلی کم و در شاخص‌های منفی، برای سنجه‌های خیلی کم تا خیلی زیاد، به ترتیب سطح ریسک از خیلی کم تا خیلی زیاد بوده ست).

شاخص‌های هر سه محیط ریسک همراه با میانگین نظرات سرمایه‌گذاران در ارتباط با هر شاخص و سطح ریسک ایجاد شده توسط هر شاخص در جداول زیر ارائه شده است.

3-2-1- ریسک‌های محیط پروژه

جدول3-ریسک‌های مدیریتی[15]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
مستندسازی مراحل اجرای پروژه توسط طرفین	3.52	کم
تأخیر و تعلل بی‌جا از جانب مدیران میانی و رده پایینی و کارمندان در روند بوروکراسی اداری	3.12	متوسط
ایفای نقش یک شریک توسط شهرداری نه نقش یک کارفرما	2.83	متوسط

 

جدول4-ریسک‌های بازار[16] و مسائل مالی[17]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
افزایش سود سرمایه‌گذار به خاطر افزایش قیمت زمین در طی مراحل ساخت پروژه	2.64	متوسط
کاهش سود سرمایه‌گذار به خاطر افزایش هزینه‌های ساخت در طی ساخت پروژه	3.27	بالا
احتمال موفقیت در فروش راحت‌تر و سودآوری بیشتر پروژه در صورت داشتن زیربنای کمتر	1.5	خیلی کم
کاهش ارزش‌افزوده‌ی پروژه به علت بالا رفتن هزینه ساخت به خاطر بزرگ‌مقیاس بودن پروژه	2.29	کم
جذابیت معماری و نمای نهایی پروژه برای مردم	3.875	کم
تطابق واحدهای مسکونی پروژه از لحاظ متراژ و طراحی داخلی با نیاز خریداران	3.71	کم
طراحی فضای داخلی واحدهای تجاری پروژه با قابلیت واگذاری به فعالیت‌های مختلف	3.15	متوسط
طراحی فضای داخلی واحدهای اداری پروژه با قابلیت واگذاری به فعالیت‌های مختلف	3.8	کم
تأمین محصول نهایی پروژه توسط سایر رقبا در صورت تأخیر در بهره‌برداری از آن	3.15	متوسط
واقع‌گرایانه بودن نرخ سود بازگشتی پیش‌بینی‌شده توسط شهرداری برای پروژه	2.55	زیاد
کسب سود بیشتر در صورت سرمایه‌گذاری شخصی و نه مشارکتی در چنین پروژه‌ای	2.94	متوسط
حفظ دارایی‌های سرمایه‌گذار در طول اجرای پروژه و عدم تخلیه مالی وی در آغاز کار در صورت مشارکت	3.26	کم

جدول5- ریسک تکنولوژیکی[18]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
اجبار از سوی مسئولین برای استفاده از معماری خاص در طراحی پروژه	2	کم

 

جدول6- ریسک‌های تکنیکی^[19]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
تضاد طرح کلی پروژه با ضوابط طرح تفصیلی شهر	2	کم
ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر ارتفاع پروژه	2	کم
ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به علت حجم وزنی پروژه	1.68	خیلی کم
منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به علت ضرورت ساخت امکانات خروج اضطراری	1.43	خیلی کم
ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر رعایت حریم کاربری‌های ویژه	1.7	خیلی کم
منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر رعایت حریم شبکه‌های خدمات‌رسانی	2.05	کم

 

جدول7-ریسک‌های اجرایی[20]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
عدم امکان پیش‌بینی نحوه تهیه ملزومات لازم غیرمتعارف با توجه به کامل بودن طرح مفهومی پروژه در آغاز عملیات ساختمانی	2.29	کم

جدول8-ریسک‌های قانونی[21]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
احتمال دریافت مجوز تراکم مازاد در پروژه‌های مشارکتی نسبت به دریافت این مجوز برای پروژه‌های خصوصی	طبق آزمون کای اسکوئر و عدم معناداری پاسخ‌های سرمایه‌گذاران، این متغیر، جزء ریسک‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد به حساب نیامد.
احتمال دریافت مجوز برای تغییر کاربری در پروژه‌های مشارکتی نسبت به دریافت این مجوز برای پروژه‌های خصوصی

3-2-2- ریسک‌های محیط بین سازمانی

جدول9-ماهیت چند رشته‌ای پروژه[22]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
تأخیر در فرایند تصویب و اجرای پروژه به علت عدم آشنایی پرسنل شهرداری با ماهیت انواع قراردادهای مشارکتی	3.52	زیاد
امکان مشاوره از شهرداری در زمینه‌های مختلف از جمله فنی و اقتصادی در ساخت و فروش واحدهای پروژه	2.63	زیاد

 

جدول10-ریسک ضعف مصوبات[23]

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
پذیرش تراکم‌های مازاد پروژه از سوی شورای شهر	3.41	کم
پذیرش تغییر کاربری‌های پروژه از سوی شورای شهر	3.22	متوسط
عدم ایجاد مشکل از جانب آستان قدس رضوی	3.7	کم
عدم ایجاد مشکل از جانب اداره اوقاف	3.3	کم
بروز مسائلی در هنگام عقد قرارداد به علت تجربه‌اندک مسئولین شهری درزمینه پروژه مشارکتی	3.11	متوسط
احتمال تغییر در طرح کلی پروژه به‌واسطه تغییر شهردار، شورای شهر یا مسئولین شهری	2.72	متوسط
مشخص شدن حدود وظایف و اختیارات طرفین پروژه در قرارداد مشارکت	3.57	کم
مشخص شدن میزان و چگونگی تقسیم عواید پروژه بین سرمایه‌گذار و شهرداری در قرارداد مشارکت	3.94	کم
مشخص شدن میزان و نحوه پرداخت مالیات‌ها و عوارض توسط طرفین در قرارداد مشارکت	3.73	کم
صدور پروانه ساختمانی (مجوز ساخت) برای پروژه، به علت مشارکتی بودن آن با شهرداری، سریع‌تر از روال عادی این فرایند برای پروژه‌های غیر مشارکتی	2.63	زیاد
صدور پروانه پایان کار برای پروژه، به علت مشارکتی بودن آن با شهرداری، سریع‌تر از روال عادی این فرایند برای پروژه‌های غیر مشارکتی	2.37	متوسط
پاسخگویی سریع‌تر استعلام از سازمان‌های مختلف ازجمله آتش‌نشانی، استاندارد و ادارات آب و برق و گاز، به علت مشارکتی بودن آن نسبت به پروژه‌های خصوصی	2.47	زیاد
اخذ سریع‌تر مجوزهای استانداردهای سازه‌ای از نظام‌مهندسی در پروژه به علت مشارکتی بودن آن	2.16	زیاد
امکان ثبت قراردادهای مختلف با شهرداری با توجه به تمایلات مختلف سرمایه‌گذاران	3.35	کم

جدول11-وابستگی به حمایت‌های دولتی (ریسک‌های ناشی از تعلل در اجرای مشوق‌های خاصی نظیر کسر مالیات یا معافیت‌های گمرکی موردنیاز پروژه)

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
امکان برخورداری از برخی معافیت‌ها یا تخفیف‌هایی در زمینه عوارض‌ گوناگون به علت مشارکتی بودن پروژه	2.1	زیاد
موافقت شهرداری در صورت ابراز تمایل سرمایه‌گذار برای خرید سهم شهرداری در حین مراحل ساخت پروژه	3.13	متوسط
اعطای تسهیلاتی برای پروژه مشارکتی از نهادهایی همچون بانک شهر، بانک مسکن و سایر سازمان‌های دولتی	1.83	زیاد
تسهیل و تسریع امور اداری مربوط به احداث و اجرای پروژه در سایر سازمان‌ها به علت مشارکتی بودن آن	2.11	زیاد
امکان صرف زمان کوتاه‌تر برای تصمیم‌گیری مسئولین شهری در مورد مسائل مرتبط با پروژه	3.36	زیاد

 

3-2-3- محیط خارجی پروژه

جدول12-ریسک سیاسی (ریسک‌های تغییرات سیاسی که می‌تواند بر پروژه از طریق مالیات‌ها یا معافیت‌های گمرکی تأثیر بگذارد)

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
حمایت اشخاص در سطوح بالای مدیریت شهری برای تصویب و احداث این پروژه	3.78	زیاد
مخالفت اشخاص مؤثر بر تصمیمات مدیریت شهری برای تصویب و احداث پروژه	1.8	کم

 

جدول13-ریسک اجتماعی (ریسک‌های ناشی از عدم پذیرش پروژه توسط اجتماع محلی)

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
اثر منفی جابجایی ساکنین قبلی محل احداث پروژه بر موفقیت پروژه	طبق آزمون کای اسکوئر و عدم معناداری پاسخ‌های سرمایه‌گذاران، این متغیر، جزء ریسک‌های سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد به حساب نیامد.
تمایل بیشتر مالکین منطقه برای فروش زمین به علت افزایش قیمت زمین‌های منطقه

 

جدول14-ریسک اقتصادی (ریسک‌های ناشی از تغییرات شاخص‌های اقتصادی مؤثر بر پروژه)

گویه	میانگین وزنی فراوانی‌ها	سطح ریسک شاخص
افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت تغییر ارزش دلار	4.63	خیلی زیاد
افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت افزایش نرخ تورم	4.63	خیلی زیاد
افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت کاهش ارزش ریال	4.57	خیلی زیاد

 

3-3- نقاط قوت و ضعف پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد از نظر سرمایه‌گذاران و تعیین راهبردهای چهارگانه تکنیک سوات: در این مرحله، ریسک‌های شناسایی‌شده در فرایند مدیریت ریسک، در قالب فاکتورهای تحلیل سوات قرار گرفته و سپس راهبردهای افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد با استفاده از آن‌ها تدوین شده است. همان‌گونه که در بخش قبل ذکر شد عوامل ایجاد ریسک در محیط پروژه و محیط هماهنگی‌های بین سازمانی به‌عنوان عوامل درونی تکنیک سوات و عوامل محیط خارجی پروژه به‌عنوان عوامل آنالیز بیرونی سوات درنظر گرفته شده است. برای این منظور، شاخص‌های با ریسک کم و خیلی کم به‌عنوان قوت و فرصت و شاخص‌های با ریسک زیاد و خیلی زیاد متناسب با محیط مورد بررسی به‌عنوان ضعف و تهدید درنظر گرفته شده‌اند. همچنین در شاخص‌های با ریسک متوسط، شاخص‌هایی که میانگین وزنی آن‌ها تا 2.6 تا 3 بود متناسب بااینکه شاخص مثبت یا منفی بودند به‌عنوان قوت و ضعف و شاخص‌های با میانگین وزنی 3 تا 3.4 نیز متناسب با مثبت یا منفی بودنشان به‌عنوان فرصت و تهدید در نظر گرفته‌شده‌اند. نتایج این تفکیک، در جدول عوامل چهارگانه سوات در زیر ارائه شده است همچنین شاخص‌های دو گروه ریسک‌های قانونی و اجتماعی به دلیل عدم معناداری در آزمون کای اسکوئر در این تحلیل استفاده نشده‌اند.

 

 

جدول15-ماتریس تحلیل سوات

عوامل محیط داخلی
محیط پروژه و هماهنگی‌های بین سازمانی
قوت	ضعف
S1 مستندسازی مراحل اجرای پروژه توسط طرفین S2 ایفای نقش یک شریک توسط شهرداری نه نقش یک کارفرما  S3 افزایش سود سرمایه‌گذار به خاطر افزایش قیمت زمین در طی مراحل ساخت پروژه  S4 عدم کسب سود بیشتر در صورت سرمایه‌گذاری شخصی و نه مشارکتی در چنین پروژه‌ای S5 حفظ دارایی‌های سرمایه‌گذار در طول اجرای پروژه و عدم تخلیه مالی وی در آغاز کار در صورت مشارکت با شهرداری S6 عدم کاهش ارزش‌افزوده‌ی پروژه به علت بالا رفتن هزینه ساخت به خاطر بزرگ‌مقیاس بودن پروژه  S7 جذابیت معماری و نمای نهایی پروژه برای مردم  S8 تطابق واحدهای مسکونی پروژه از لحاظ متراژ و طراحی داخلی با نیاز خریداران S9 طراحی فضای داخلی واحدهای اداری پروژه با قابلیت واگذاری به فعالیت‌های مختلف  S10 عدم احتمال موفقیت در فروش راحت‌تر و سودآوری بیشتر پروژه در صورت داشتن زیربنای کمتر S11 عدم اجبار از سوی مسئولین برای استفاده از معماری خاص در طراحی پروژه S12 عدم تضاد طرح کلی پروژه با ضوابط طرح تفصیلی شهر  S13 عدم ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر ارتفاع پروژه  S14 عدم ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به علت حجم وزنی پروژه  S15 عدم ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به علت ضرورت ساخت امکانات خروج اضطراری S16 عدم ایجاد منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر رعایت حریم کاربری‌های ویژه  S17 عدم منع قانونی یا حقوقی در روند ساخت پروژه به خاطر رعایت حریم شبکه‌های خدمات‌رسانی  S18 امکان پیش‌بینی نحوه تهیه ملزومات لازم غیرمتعارف با توجه به کامل بودن طرح مفهومی پروژه در آغاز عملیات ساختمانی  S19 پذیرش تراکم‌های مازاد پروژه از سوی شورای شهر S20 عدم ایجاد مشکل از جانب آستان قدس رضوی S21 عدم ایجاد مشکل از جانب اداره اوقاف S22 احتمال پایین تغییر در طرح کلی پروژه (تراکم‌ها و کاربری‌ها) به‌واسطه تغییر شهردار، شورای شهر یا مسئولین شهری  S23 مشخص شدن حدود وظایف و اختیارات طرفین پروژه در قرارداد مشارکت  S24 مشخص شدن میزان و چگونگی تقسیم عواید پروژه بین سرمایه‌گذار و شهرداری در قرارداد مشارکت S25 مشخص شدن میزان و نحوه پرداخت مالیات‌ها و عوارض توسط طرفین در قرارداد  S26 صدور پروانه پایان کار برای پروژه، به علت مشارکتی بودن آن با شهرداری، سریع‌تر از روال عادی این فرایند برای پروژه‌های غیر مشارکتی  S27 امکان ثبت قراردادهای مختلف با شهرداری با توجه به تمایلات مختلف سرمایه‌گذاران	W1 تأخیر و تعلل بی‌جا از جانب مدیران میانی و رده پایینی و کارمندان در روند بوروکراسی اداری  W2 کاهش سود سرمایه‌گذار به خاطر افزایش هزینه‌های ساخت در طی ساخت پروژه W3 عدم واقع‌گرایانه بودن نرخ سود بازگشتی پیش‌بینی‌شده توسط شهرداری برای پروژه  W4 تأمین محصول نهایی پروژه توسط سایر رقبا در صورت تأخیر در بهره‌برداری از آن W5 عدم طراحی فضای داخلی واحدهای تجاری پروژه با قابلیت واگذاری به فعالیت‌های مختلف W6 تأخیر در فرایند تصویب و اجرای پروژه به علت عدم آشنایی پرسنل شهرداری با ماهیت انواع قراردادهای مشارکتی W7 عدم امکان دریافت مشاوره از شهرداری در زمینه‌های مختلف از جمله مسائل فنی و اقتصادی در هنگام ساخت و فروش واحدهای پروژه W8 عدم پذیرش تغییر کاربری‌های پروژه از سوی شورای شهر  W9 بروز مسائلی در هنگام عقد قرارداد به علت تجربه‌اندک مسئولین شهری در زمینه پروژه مشارکتی W10 عدم صدور پروانه ساختمانی (مجوز ساخت) برای پروژه، به علت مشارکتی بودن آن با شهرداری، سریع‌تر از روال عادی این فرایند برای پروژه‌های غیر مشارکتی W11 عدم پاسخگویی سریع‌تر استعلام از سازمان‌های مختلف ازجمله آتش‌نشانی، استاندارد و ادارات آب و برق و گاز، به علت مشارکتی بودن آن نسبت به پروژه‌های خصوصی  W12 عدم اخذ سریع‌تر مجوزهای استانداردهای سازه‌ای از سازمان نظام‌مهندسی در این پروژه به علت مشارکتی بودن آن W13 عدم امکان برخورداری از برخی معافیت‌ها یا تخفیف‌هایی در زمینه عوارض‌ گوناگون به علت مشارکتی بودن پروژه  W14 عدم موافقت شهرداری در صورت ابراز تمایل سرمایه‌گذار برای خرید سهم شهرداری در حین مراحل ساخت پروژه  W15 عدم اعطای تسهیلاتی برای پروژه مشارکتی از نهادهایی همچون بانک شهر، بانک مسکن و سایر سازمان‌های دولتی  W16 عدم تسهیل و تسریع امور اداری مربوط به احداث و اجرای پروژه در سایر سازمان‌ها به علت مشارکتی بودن آن W17 عدم امکان صرف زمان کوتاه‌تر برای تصمیم‌گیری مسئولین شهری در مورد مسائل مرتبط با پروژه
عوامل محیط خارجی
محیط خارجی پروژه
فرصت	تهدید
O1 عدم مخالفت اشخاص مؤثر بر تصمیمات مدیریت شهری برای تصویب و احداث پروژه	T1 عدم حمایت لازم توسط اشخاص در سطوح بالای مدیریت شهری برای تصویب و احداث این پروژه  T2 افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت تغییر ارزش دلار  T3 افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت کاهش ارزش ریال  T4 افزایش هزینه‌های ساخت پروژه به علت افزایش نرخ تورم

 

 

پس از تعیین نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید در مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد، نسبت به تدوین راهبردهای افزایش و بهبود این مشارکت اقدام شده است که راهبردهای موردنظر، در زیر ارائه شده است.

• راهبردهای رقابتی/ تهاجمی: (SO) در این راهبردها تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصت‌های بیرونی استوار است:

1. S3، S4، S5    ارتقای وضعیت سودآوری پروژه برای سرمایه‌گذاران از طریق ارائه بسته‌های تخفیفی و مالی در قالب معافیت از عوارض مختلف یا مشوق‌های مالی برای اجرای پروژه در مناطق خاص مانند مناطق کم برخوردار

2. S1، S2، S23،S24، S25    مستندسازی دقیق نحوه مشارکت و ضوابط شراکت برای موارد خاص مثل زمان بروز عوامل ریسک زا و نحوه تخصیص ریسک بین شهرداری و سرمایه‌گذار

3. S12،S13،S14،S15،S16،S17   قرار دادن محاسبات مربوط به روند ساخت پروژه طرح اولیه (طرح پیشنهادی شهرداری) و ضوابط اجرای پروژه، پیش‌بینی‌شده در طرح‌های شهری منطقه مورد اجرای پروژه (طرح جامع و تفصیلی) در اختیار سرمایه‌گذار در ابتدای کار به منظور اطمینان دهی به سرمایه‌گذار از لحاظ وضعیت اجرایی و قانونی پروژه

4. S19، S20، S21، S22، O1   مستندسازی نظرات سازمان‌ها و افراد مؤثر بر تصمیمات مرتبط با طراحی و اجرای پروژه‌های مشارکتی شهرداری (جداگانه برای هر پروژه) و ضوابط و مقررات سازمان‌های مذکور و نحوه انطباق یا عدم مغایرت ضوابط طراحی و اجرای پروژه با موارد فوق در جهت اطمینان خاطر کامل در سرمایه‌گذار از جانب سازمان‌ها و افراد مؤثر

• راهبردهای تنوع (ST): در تنوع‌بخشی بر نقاط قوت درونی و غلبه بر تهدیدهای بیرونی متمرکز بوده:

1. S1، S2، T2، T3، T4   تدوین سند تخصیص ریسک بین شهرداری و سرمایه‌گذار در صورت تغییر در شرایط مالی پیش‌بینی‌شده در اجرای پروژه

2. S22، S23، S24، T1   مستندسازی ضروریات قانونی پروژه و تصویب در قابل لایحه در شورای شهر و تعیین حدود مجاز تغییرات پروژه در لایحه مزبور

3. 22،S23،S24، S1Tمشخص شدن اختیارات سرمایه‌گذار در صورت دخالت خارج از چارچوب افراد در طراحی و اجرای پروژه و تعیین مرجع حل اختلاف در این موارد و تعیین تکلیف جبران خسارت سرمایه‌گذار در موارد ابهام در قانون در لایحه تصویب پروژه در شورای شهر

• راهبردهای بازنگری(WO): ضمن تأکید بر کاهش اثر نقاط ضعف درونی، سعی بر بهره‌گیری از فرصت‌های بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف دارند:

1. W1، W4، W15، O1کسب نظر از مراجع قانونی و افراد ذی‌نفوذ در طراحی و اجرای پروژه به‌منظور تسهیل در روند اداری و بوروکراتیک اجرای پروژه

• راهبردهای تدافعی(WT): این راهبردها بر رفع آسیب‌پذیری در هر دو زمینه ضعف و تهدید متمرکزند:

1. W15، T2، T3، T4قرار دادن هر پروژه مشارکتی تحت حمایت نهادهایی مثل بانک شهر و یا ادارات مسکن و شهرسازی جهت جبران خسارت ناشی از تغییر و اثرگذاری عوامل اقتصادی در سطح کلان (مثل افزایش نرخ دلار و تورم) جهت افزایش اطمینان سرمایه‌گذار

علاوه بر استراتژی­های فوق، نگارنده در ضمن جمع­آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه با برخی سرمایه گذاران نیز در مورد موضوع مورد بررسی مصاحبه نموده و همچنین با توجه به بررسی نسبتا دقیق این موضوع در مبانی نظری، پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت مشارکت بخش خصوصی با شهرداری ارائه می‌نماید:

1-تدوین ضوابط و چارچوب تخصیص ریسک بین ذینفعان: این مهم، در پروژه­های عمومی-خصوصی که پروژه­های مشارکتی شهرداری‌ها نوعی از آن به حساب می‌آیند به شدت مغفول مانده و لذا بر حضور سرمایه­گذاران در این پروژه‌ها قطعاً تأثیرگذار بوده است. همان‌طور که از یافته­های تحقیق نیز مشخص است بسیاری از شاخص‌های مشخص شده در محیط خارجی پروژه و برخی شاخص‌های دو محیط دیگر پروژه از مدیریت ذینفعان خارج است، بنابراین، این انتظار که مسئولیت واکنش و پاسخگویی به آن‌ها بر عهده سرمایه­گذار است چندان عقلایی به نظر نمی‌رسد چرا که از مهم‌ترین ویژگی‌های یک شراکت در سرمایه­گذاری، تخصیص ریسک بین طرفین، بر حسب میزان سرمایه­گذاری است. در مصاحبه‌هایی که به صورت حضوری با سرمایه­گذاران پروژه­های مشارکتی شهرداری مشهد صورت گرفت اکثر آنان معتقد بودند که شهرداری فقط آورده‌ی خویش را در ابتدای کار، محاسبه و سود خود را بدون در نظر گرفتن شرایط ساخت و بهره­برداری از پروژه، در انتهای کار، مطالبه می‌کند.

2- تشویق و تکریم سرمایه­گذاران: اکثر سرمایه­گذاران در پروژه­های مشارکتی شهرداری مشهد هدفشان در درجه اول کسب سود می­باشد اما سرمایه­گذارانی نیز بودند که به دلایلی از جمله علاقه به شهر و حتی در یک مورد علاقه به محله­ای که سطح توسعه­یافتگی بسیار پایینی داشت و در مناطق حاشیه­ای و فقیرنشین مشهد بود پیشرفت و آبادانی شهر و محله خود را به عنوان هدف اول معرفی می­نمودند. اما در مقابل معتقد بودند که شهرداری آنان را به مثابه­ی منابع سرمایه­گذاری نگاه می­کند و از این رویه بسیار ناراضی بودند. به نظر می‌رسد این امر به دلیل عدم احساس تکریم از سوی مسئولین ذیربط در شهرداری مشهد ایجاد شده باشد.

3- ایجاد یک برنامه­ی هماهنگ بین نهادهای مختلف شهر به منظور تسهیل جذب سرمایه­گذار و سرمایه­گذاری در پروژه­های مشارکتی: سرمایه­گذار تنها با شهرداری سروکار دارد حال آنکه معمولاً در این پروژه‌ها سازمان‌های دیگری دخیل هستند که عملکرد آن‌ها به طور غیرمستقیم بر موفقیت شهرداری در جلب سرمایه­گذاران بخش خصوصی موثر است. ولی از آنجا که این سازمان‌ها ساخت این پروژه­ها را وظیفه‌ی ذاتی خویش نمی‌دانند به گونه­ای برخورد می‌کنند که ممکن است سرمایه­گذاران را نسبت به مشارکت بی­میل کرده و در نتیجه شهرداری را در تأمین خدمات مورد نیاز شهروندان دچار چالش کنند.

4- نتیجه­گیری

از مهم‌ترین عوامل ناکارآمدی مدیریت شهری در ایران، ناکافی بودن منابع درآمدی و مهم‌تر از آن ناپایدار بودن این

منابع است این در حالی است که همه‌ساله به علت ایجاد نیازهای جدید و نیاز به بهسازی زیرساخت‌های فعلی در شهرها، کمبود منابع مالی برای جبران این نیازها و توسعه زیرساختی شهر ملموس‌تر می‌شود. در همین راستا از مشارکت، به‌عنوان یکی از راه‌های تأمین منابع درآمدی پایدار و کلان در شهرها نام برده می‌شود که این مشارکت می‌تواند به طرق مختلف صورت گیرد. از بهترین شیوه‌های مشارکت مالی شهروندان در اداره امور شهرها مشارکت عمومی-خصوصی است که برای استفاده از ظرفیت‌های مختلف بخش خصوصی در فرایند توسعه شهر مطرح می‌شود؛ اما این شیوه تاکنون به جایگاه مطلوب خود در ایران نرسیده است.

مشهد به‌عنوان دومین کلانشهر ایران با جمعیتی حدود 3 میلیون نفر و با 17 میلیون زائر و گردشگر در سال، نیازمند گسترش زیرساخت‌های خود است این در حالی است که منابع درآمدی شهرداری مشهد حتی در صورت ثابت بودن این نیازها، برای چند دهه هم نخواهد توانست زیرساخت‌های موردنیاز این شهر را تأمین کند. لذا شهرداری مشهد از اوایل دهه 1380 به رویکرد جلب مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در پروژه‌هایی که در قالب پروژه‌های مشارکتی تعریف شده بودند روی آورد که تا بهار سال 1392 تعداد 38 پروژه در مراحل مختلف طراحی، اجرا و بهره‌برداری قرار داشتند. بدیهی است که علی‌رغم مطلوب بودن حضور سرمایه‌گذاران در طرح‌های توسعه شهری مشهد، روند رشد این سرمایه‌گذاری چه به لحاظ ارزی و ریالی و چه در قالب تعداد پروژه‌های مشارکتی نخواهد توانست آن‌چنان‌که شایسته است به بهبود وضعیت زیرساخت‌های این شهر کمک کند. لذا در این پژوهش سعی شد تا راهبردهایی به‌منظور افزایش تمایل سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای مشارکت در پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد ارائه شود، به همین جهت شیوه‌های کاهش ریسک مشارکت در این پروژه‌ها موردبررسی قرار گرفت تا راهکارهای مبتنی بر آن‌ها ارائه شود. برای این منظور ابتدا آمار و اطلاعات مربوط به سرمایه‌گذاران و همچنین پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد از معاونت اقتصادی و دفتر مشارکت‌های مردمی شهرداری مشهد گردآوری گردید. در مرحله بعد با استفاده از مدل مدیریت ریسک پروژه‌های توسعه بزرگ‌مقیاس در کشورهای درحال‌توسعه، به شناسایی ریسک‌های این پروژه‌ها از دیدگاه سرمایه‌گذاران پرداخته شد. از 9 گروه ریسک موردبررسی در این پژوهش، پاسخ‌های سرمایه‌گذاران برای دو گروه ریسک‌های قانونی و اجتماعی معنادار نبوده و به‌عنوان ریسک‌های پروژه‌های مشارکتی شهرداری مشهد شناخته نشدند. سپس ریسک‌های شناسایی‌شده در قالب تحلیل سوات بررسی شد بدین ترتیب که ریسک‌های مربوط به دو محیط پروژه و محیط هماهنگی‌های بین سازمانی به‌عنوان عوامل آنالیز درونی و ریسک‌های محیط خارجی پروژه به‌عنوان عوامل آنالیز بیرونی قرار داده شده و راهبردهای چهارگانه سوات برای افزایش تمایل سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشارکتی بر اساس این عوامل ارائه گردیدند.

 

منابع

انصاری، م. (1378). مشارکت اجتماعی و نقش آن در وفاق اجتماعی. مجموعه مقالات طرح ساماندهی فرهنگی وفاق اجتماعی و فرهنگ عمومی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آهنگری، ع.، و سعادت مهر، م. (1387). رابطه ی ریسک و سرمایه گذاری خصوصی در ایران. پژوهشنامه (علوم انسانی و اجتماعی)علوم اقتصادی، 14-32.

باغداساریان، ا. (1385). اصول مدیریت پروژه. تهران: پیام آپادانا.

پیله ور، و پوراحمد، ا. (1383). روند رشد وتوسعه کلانشهرهای کشور مطالعه موردی: شهر مشهد. پژوهش‌های جغرافیایی.

خدایی، ر.، و روغنیان، خ. (1390). ارائه مدلی جدید برای ارزیابی ریسک پروژه‌ها. نفت و انرژی، 53-59.

داودی، س. (1390، تابستان). بررسی تاثیر اقتصاد بهای خدمات شهری در پایداری منابع درآمدی شهر تهران. اقتصاد شهر، ص. 31-46.

رادفر، م. (1391). پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان "بررسی نقش مشارکت مردم در اداره امور شهری و راهکارهای افزایش آن (مطالعه موردی منطقه 10 شهرداری مشهد" به راهنمایی دکتر کتایون علیزاده. مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.

رسولی منش، م. (1391). تامین مالی پروژه‌های شهری با استفاده از روش BOT. پنجمین همایش مالیه شهرداری، مشکلات و راهکارها. تهران: شهرداری تهران.

رضادوست، ک.، حسین زاده، ع.، و عابدزاده، ح. (۱۳۸۸). بررسی عوامل مؤثر در مشارکت اجتماعی شهروندان، جامعه ی شهری شهر ایلام. جامعه شناسی کاربردی، 97-110.

رهنما، م. (1388). برنامه ریزی مناطق مرکزی شهرها. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد: مشهد.

رهنما، م.، و آقاجانی، ح. (1389). نتایج مطالعات آمایش استان خراسان رضوی. مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.

رهنما، م.، و حجازی جوشقانی، م. (1390). مدیریت ریسک و ضرورت کاربرد آن در مدیریت پروژه. مجموعه مقالات پنجمین کنگره جغرافیدانان جهان اسلام. تبریز: دانشگاه تبریز.

رهنمایی، م.، علی اکبری، ا.، و فرجی دارابخانی، م. (1389). ساختارشناسی اقتصاد شهری ایران با تاکید بر نقش دولت مطالعه موردی : سرابله. جغرافیا (فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران)، 47-67.

زنگنه، ی. (1389). درآمدی بر اقتصاد شهری. تهران: انتشارات آذرخش.

شادرخ ، ش.، و کمکی، ق. (1387). مطالعه موردی مدیریت ریسک براساس استاندارد PMBOK. چهارمین کنفرانس بین المللی مدیریت پروژه. تهران.

شکویی، ح. (1376). جغرافیا و برنامه ریزی؛گردآوری رحمت الله فرهودی. مجموعه مقالات همایش پژوهش‌ها و قابلیت‌های علم جغرافیا در عرصۀ سازندگی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شوالب، ک. (1387). مدیریت پروژه با رویکرد پروژه‌های فناوری اطلاعات، ترجمه دکتر محمود گلابچی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

طالشی، م.، و عفتی، م. (1390). برنامه ریزی مشارکتی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

عبدی، ب.، سلطانی، ع.، بذرگر، م.، و امجدی، ج. (1388). ارائه راهکارهای جلب مشارکت ساکنان مناطق اسکان غیر رسمی(در فرآیند تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری). هویت شهر، 71-82.

علوی تبار، ع. (1378). الگوی مشارکت در جامعۀ مردم سالار. ماهنامۀ شهرداری‌ها(دوره جدید،سال اول، شماره8).

قربانی، م. (1388). طرح جامع مطالعاتی-تحقیقاتی اصلاح و بهبود وضعیت اقتصادی شهرداری مشهد. شهرداری مشهد: مشهد.

کاظمی، م. (1391، اردیبهشت 29). در ضرورت جذب سرمایه‌های خصوصی. هفته نامه نگارستان.

مافی، ع.، و سقایی، م. (1387). تحلیلی بر گردشگری روستایی در پیرامون کلان شهرها (مطالعه موردی کلان شهر مشهد). فصلنامه جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 21-40.

مالکهی، ر. (1390). مدیریت ریسک پروژه، ترجمه و تالیف حسین عوض خواه، امیرحسین محبی. تهران: کیان رایانه سبز.

منتظری، و ملازاده. (1391، پاییز). تنوع و پایداری در اقتصاد شهری با تاکید بر مشارکت‌های شهروندی. اقتصاد شهر.

مهندسین مشاور فرنهاد. (1387). طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد مقدس، مطالعات پایه محیط انسان ساخت. مشهد.

مهندسین مشاور فرنهاد. (1388). طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد مقدس، مطالعات پایه محیط انسان ساخت (مسکن و نحوه سکونت). مشهد.

نظری، ا.، فرصت کار، ا.، و کیافر، ب. (1387). مدیریت ریسک در پروژه‌ها. تهران: معاونت برنامه ریزی و نظارت راھبردی رئیس جمهور، مرکز داده ورزی و اطلاع رسانی.

وردی نژاد، ف. (1390، آذر 2). شهروندان، حقوق شهروندی و مشارکت. بازیابی از modiryar.com.

هیبتی، ف.، رهنمای رودپشتی، ف.، نیکومرام، ه.، و احمدی، م. (1387). رابطه آزادی اقتصادی با مشارکت‌های عمومی خصوصی و ارائه الگو برای ایران. فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 25-52.

یگانگی دستگردی، و. (1390). حرکت‌های جهانی در حوزه مالیه شهری. اقتصاد شهر، 73-78.

Ahmed, A., Kayis, B., & Amornsawadwatana, S. (2007). A review of techniques for risk management in projects. Benchmarking: An International Journal, 22-36.

Alvarez, P., Canito, J., Jesu´ s Moral, F., & Lo´pez-Rodrı´guez, F. (2007). Determination of the infrastructure needs for municipalities using an objective method. Computers & Industrial Engineering, 344-354.

BAYDOUN, M. (2010). Risk management of large-scale development projects in developing countries: Cases fromMDI’s projects. International Journal of Technology Management & Sustainable Development, 237–249.

C Ward, S., & B Chapman, C. (1995). Risk management perspective on the project lifestyle. International Journal of Project Management, 145-149.

EDWARDS, P., & BOWEN, P. (1998). Risk and risk management in construction: a review and future directions for research. Engineering, Construction and Architectural Management, 339-349.

El-shayegh, S. (2008). Risk assessment and allocation in the UAE construction industry. International Journal of Project Management, 431–438.

Gervone, H. (2006). Management digital libraries: the view from 30000 feet (Project RiskManagement). OCLC Systems & Services: International digital library perspectives, 256-262.

Kateja, F. (2012). Building infrastructure: Private participation in emerging economies. International Conference on Emerging Economies – Prospects and Challenges(ICEE-2012), 368-378.

Mills, A. (2001). A systematic approach to risk management for construction. Structural Survey, 245-252.

Perry, J. (1986). Risk management- an approach for project managers. Project Management, 211-216.

PMI. (1388). استاندارد عملی مدیریت ریسک پروژه، ترجمه صادق روزبهی، خدیجه جدا. تهران: پندار پارس.

Rahman, M., & Kumaraswamy, m. (2002). Risk management trends in the construction industry: moving towards joint risk management. Engineering, Counstruction and Architectual Management, 131-151.

Tang, L., Shen, Q., & W.L. Cheng, E. (2010). A review of studies on Public–Private Partnership projects in the construction industry. International Journal of Project Management, 683-694.

X.W. Zou, P., Zhang, G., & Wang, J. (2007). Understanding the key risks in construction projects in China. International Journal of Project Management, 601-614.

Zhang, X., & Chen, S. (2013). A systematic framework for infrastructure development through public private partnerships. IATSS Research, 88-97.

Zitron, J. (2006). Public–private partnership projects: Towards a model of contractor bidding decision-making. Journal of Purchasing & Supply Management, 53-62.

---

_[1]-Investment in Cities (Report to Development Securities)

[2]-The Factor Evaluation and Development Research of the attracting investment in WeiFang City

[3]-Research on Risk Evaluation in Urban Rail Transit Project

[4]-Social risks for international players in the construction market: A China study

[5]- Riskmanagementof  large-scaledevelopment  projectsindeveloping  countries:CasesfromMDI’s  projects

[6]- Millennium Development International

[7]-Risk assessment and allocation in the UAE construction industry

[8]-Managing Digital Libraries; the View From 30,000 Feet

[9]- Application of systems thinking to risk management: a review of the literature

[10]- Risk and risk management in construction: a review and future directions for research

_[11]-public-private partnership

[12]-Project environment

[13]-Institutional arrangement

[14]-External environment

[15]- ریسک‌های ناشی از مدیریت فرآیندهای پیچیده در پروژه

-[16] ریسک‌های مربوط به تغییرات در محاسبات مربوط به بازار در مورد هزینه و میزان درآمد حاصل از پروژه

-[17] ریسک‌های ناشی از عدم تأمین امنیت لازم برای تأمین مالی پروژه

-[18] ریسک‌های مربوط به استفاده از فن‌آوری‌های جدید در پروژه

[19]- ریسک‌هایی ناشی از پیچیدگی‌های فنی در پروژه

-[20] ریسک‌های ناشی از عملکرد نامناسب پروژه

[21]- ریسک‌های مربوط به ناکارایی برخی از قوانین و مقررات محلی در کشور محل اجرای پروژه

-[22] ریسک‌های مربوط به در دسترس نبودن طیف گسترده‌ای از تخصص‌های موردنیاز در مقامات دولتی

-[23] ریسک‌های ناشی از فقدان مکانیسمی در بخش دولتی که بتواند مصوبات پروژه‌ها را تسهیل کند

مراجع

انصاری، م. (1378). مشارکت اجتماعی و نقش آن در وفاق اجتماعی. مجموعه مقالات طرح ساماندهی فرهنگی وفاق اجتماعی و فرهنگ عمومی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آهنگری، ع.، و سعادت مهر، م. (1387). رابطه ی ریسک و سرمایه گذاری خصوصی در ایران. پژوهشنامه (علوم انسانی و اجتماعی)علوم اقتصادی، 14-32.

باغداساریان، ا. (1385). اصول مدیریت پروژه. تهران: پیام آپادانا.

پیله ور، و پوراحمد، ا. (1383). روند رشد وتوسعه کلانشهرهای کشور مطالعه موردی: شهر مشهد. پژوهش‌های جغرافیایی.

خدایی، ر.، و روغنیان، خ. (1390). ارائه مدلی جدید برای ارزیابی ریسک پروژه‌ها. نفت و انرژی، 53-59.

داودی، س. (1390، تابستان). بررسی تاثیر اقتصاد بهای خدمات شهری در پایداری منابع درآمدی شهر تهران. اقتصاد شهر، ص. 31-46.

رادفر، م. (1391). پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان "بررسی نقش مشارکت مردم در اداره امور شهری و راهکارهای افزایش آن (مطالعه موردی منطقه 10 شهرداری مشهد" به راهنمایی دکتر کتایون علیزاده. مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.

رسولی منش، م. (1391). تامین مالی پروژه‌های شهری با استفاده از روش BOT. پنجمین همایش مالیه شهرداری، مشکلات و راهکارها. تهران: شهرداری تهران.

رضادوست، ک.، حسین زاده، ع.، و عابدزاده، ح. (۱۳۸۸). بررسی عوامل مؤثر در مشارکت اجتماعی شهروندان، جامعه ی شهری شهر ایلام. جامعه شناسی کاربردی، 97-110.

رهنما، م. (1388). برنامه ریزی مناطق مرکزی شهرها. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد: مشهد.

رهنما، م.، و آقاجانی، ح. (1389). نتایج مطالعات آمایش استان خراسان رضوی. مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.

رهنما، م.، و حجازی جوشقانی، م. (1390). مدیریت ریسک و ضرورت کاربرد آن در مدیریت پروژه. مجموعه مقالات پنجمین کنگره جغرافیدانان جهان اسلام. تبریز: دانشگاه تبریز.

رهنمایی، م.، علی اکبری، ا.، و فرجی دارابخانی، م. (1389). ساختارشناسی اقتصاد شهری ایران با تاکید بر نقش دولت مطالعه موردی : سرابله. جغرافیا (فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران)، 47-67.

زنگنه، ی. (1389). درآمدی بر اقتصاد شهری. تهران: انتشارات آذرخش.

شادرخ ، ش.، و کمکی، ق. (1387). مطالعه موردی مدیریت ریسک براساس استاندارد PMBOK. چهارمین کنفرانس بین المللی مدیریت پروژه. تهران.

شکویی، ح. (1376). جغرافیا و برنامه ریزی؛گردآوری رحمت الله فرهودی. مجموعه مقالات همایش پژوهش‌ها و قابلیت‌های علم جغرافیا در عرصۀ سازندگی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شوالب، ک. (1387). مدیریت پروژه با رویکرد پروژه‌های فناوری اطلاعات، ترجمه دکتر محمود گلابچی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

طالشی، م.، و عفتی، م. (1390). برنامه ریزی مشارکتی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

عبدی، ب.، سلطانی، ع.، بذرگر، م.، و امجدی، ج. (1388). ارائه راهکارهای جلب مشارکت ساکنان مناطق اسکان غیر رسمی(در فرآیند تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری). هویت شهر، 71-82.

علوی تبار، ع. (1378). الگوی مشارکت در جامعۀ مردم سالار. ماهنامۀ شهرداری‌ها(دوره جدید،سال اول، شماره8).

قربانی، م. (1388). طرح جامع مطالعاتی-تحقیقاتی اصلاح و بهبود وضعیت اقتصادی شهرداری مشهد. شهرداری مشهد: مشهد.

کاظمی، م. (1391، اردیبهشت 29). در ضرورت جذب سرمایه‌های خصوصی. هفته نامه نگارستان.

مافی، ع.، و سقایی، م. (1387). تحلیلی بر گردشگری روستایی در پیرامون کلان شهرها (مطالعه موردی کلان شهر مشهد). فصلنامه جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 21-40.

مالکهی، ر. (1390). مدیریت ریسک پروژه، ترجمه و تالیف حسین عوض خواه، امیرحسین محبی. تهران: کیان رایانه سبز.

منتظری، و ملازاده. (1391، پاییز). تنوع و پایداری در اقتصاد شهری با تاکید بر مشارکت‌های شهروندی. اقتصاد شهر.

مهندسین مشاور فرنهاد. (1387). طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد مقدس، مطالعات پایه محیط انسان ساخت. مشهد.

مهندسین مشاور فرنهاد. (1388). طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد مقدس، مطالعات پایه محیط انسان ساخت (مسکن و نحوه سکونت). مشهد.

نظری، ا.، فرصت کار، ا.، و کیافر، ب. (1387). مدیریت ریسک در پروژه‌ها. تهران: معاونت برنامه ریزی و نظارت راھبردی رئیس جمهور، مرکز داده ورزی و اطلاع رسانی.

وردی نژاد، ف. (1390، آذر 2). شهروندان، حقوق شهروندی و مشارکت. بازیابی از modiryar.com.

هیبتی، ف.، رهنمای رودپشتی، ف.، نیکومرام، ه.، و احمدی، م. (1387). رابطه آزادی اقتصادی با مشارکت‌های عمومی خصوصی و ارائه الگو برای ایران. فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 25-52.

یگانگی دستگردی، و. (1390). حرکت‌های جهانی در حوزه مالیه شهری. اقتصاد شهر، 73-78.

Ahmed, A., Kayis, B., & Amornsawadwatana, S. (2007). A review of techniques for risk management in projects. Benchmarking: An International Journal, 22-36.

Alvarez, P., Canito, J., Jesu´ s Moral, F., & Lo´pez-Rodrı´guez, F. (2007). Determination of the infrastructure needs for municipalities using an objective method. Computers & Industrial Engineering, 344-354.

BAYDOUN, M. (2010). Risk management of large-scale development projects in developing countries: Cases fromMDI’s projects. International Journal of Technology Management & Sustainable Development, 237–249.

C Ward, S., & B Chapman, C. (1995). Risk management perspective on the project lifestyle. International Journal of Project Management, 145-149.

EDWARDS, P., & BOWEN, P. (1998). Risk and risk management in construction: a review and future directions for research. Engineering, Construction and Architectural Management, 339-349.

El-shayegh, S. (2008). Risk assessment and allocation in the UAE construction industry. International Journal of Project Management, 431–438.

Gervone, H. (2006). Management digital libraries: the view from 30000 feet (Project RiskManagement). OCLC Systems & Services: International digital library perspectives, 256-262.

Kateja, F. (2012). Building infrastructure: Private participation in emerging economies. International Conference on Emerging Economies – Prospects and Challenges(ICEE-2012), 368-378.

Mills, A. (2001). A systematic approach to risk management for construction. Structural Survey, 245-252.

Perry, J. (1986). Risk management- an approach for project managers. Project Management, 211-216.

PMI. (1388). استاندارد عملی مدیریت ریسک پروژه، ترجمه صادق روزبهی، خدیجه جدا. تهران: پندار پارس.

Rahman, M., & Kumaraswamy, m. (2002). Risk management trends in the construction industry: moving towards joint risk management. Engineering, Counstruction and Architectual Management, 131-151.

Tang, L., Shen, Q., & W.L. Cheng, E. (2010). A review of studies on Public–Private Partnership projects in the construction industry. International Journal of Project Management, 683-694.

X.W. Zou, P., Zhang, G., & Wang, J. (2007). Understanding the key risks in construction projects in China. International Journal of Project Management, 601-614.

Zhang, X., & Chen, S. (2013). A systematic framework for infrastructure development through public private partnerships. IATSS Research, 88-97.

Zitron, J. (2006). Public–private partnership projects: Towards a model of contractor bidding decision-making. Journal of Purchasing & Supply Management, 53-62.