تعیین الگوهای آسیب‏پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی در ایران (مطالعه موردی: حوضه آبریز بختگان)

فصلنامه علمی -پژوهشی تحقیقات اقتصاد کشاورزی

مقاله 1، دوره 9، شماره 34، مرداد و شهریور 1396، صفحه 1-37   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فاطمه نصرنیا^{* 1}؛ منصور زیبایی²

¹استادیار بخش اقتصاد کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز.

²استاد بخش اقتصاد کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز.

تاریخ دریافت: 11 آذر 1394،  تاریخ بازنگری: 26 تیر 1396،  تاریخ پذیرش: 31 مرداد 1396 

چکیده

    خشکسالی یکی از قدیمی‏ترین و اصلی‏ترین بلایای طبیعی است که انسان از دیرباز با آن آشناست. از آن‌جایی که بخش کشاورزی بیش‌ترین مصرف کننده آب در کشور است، در زمان بروز خشکسالی بیش‌ترین خسارت را متحمل می‏شود. از این رو، آسیب‏پذیری کشاورزان در دوره‏های خشکسالی بسیار بالاست. این مطالعه ضمن بررسی ابعاد آسیب‏پذیری کشاورزان حوضه آبریز بختگان، الگوهای آسیب‏پذیری مناطق مورد مطالعه را در راستای مدیریت ریسک خشکسالی تعیین می‏کند. از یک نمونه متشکل از 276 کشاورز که با استفاده از نمونه‏گیری تصادفی چند مرحله­ای انتخاب شدند، استفاده شد. بدین منظور، ابتدا با بکارگیری روش می-بار و والدرز آسیب‏پذیری کشاورزان در ابعاد پنج‏گانه تعیین شد. سپس براساس نتایج بدست آمده و با استفاده از روش داده‏کاوی، ده الگوی متمایز و مستقل آسیب­پذیری استخراج شد. نتایج نشان دادند که آسیب‌پذیری زیرساختی بیش‎ترین اهمیت و آسیب‌پذیری روان‏شناختی کم‌ترین اهمیت را در تعیین الگوهای آسیب‌پذیری دارند. هم‌چنین، آسیب‏پذیری دارای مفهومی متفاوت در میان کشاورزان گوناگون است، این مطلب ناشی از درک و برداشت متفاوت کشاورزان هر منطقه است. بنابراین، بایستی دولت براساس ویژگی‌های هر منطقه و براساس ابعاد متفاوت آسیب‏پذیری در هر منطقه، سیاست ویژه همان منطقه را پیش گیرد. یافته­های این مطالعه می­تواند به سیاست­گذاران جهت کاهش آسیب‏پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی از راه بهبود برنامه‏ریزی و بکارگیری استراتژی‏های مدیریت ریسک مناسب کمک کند.

کلیدواژه‌ها

داده‏کاوی؛ آسیب‏پذیری تکنیکی؛ آسیب‏پذیری اقتصادی؛ آسیب‏پذیری فرهنگی؛ آسیب‏پذیری روان‏شناختی و آسیب‏پذیری زیرساختی

عنوان مقاله [English]

Determination Farmers' Vulnerability Patterns to Drought in Iran: Case Study of Bakhtegan Basin

نویسندگان [English]

F Nasrnia¹؛ M Zibaei²

چکیده [English]

    Agricultural sector is the main water user in the country and it is the sector that suffers mostly during the period of drought. Since the vulnerability of farmers in drought periods is very high, this paper aims to investigate the vulnerability of farmers in Bakhtegan basin in Fars province and  to determine the vulnerability patterns of the studied areas in the context of drought risk management. A sample of 276 farmers was selected using a multi-stage random sampling. For this purpose, first, by using the Me-Bar and Valdez method, the vulnerability of farmers in five dimensions was determined. Then, based on the results and using the data mining technique, ten distinct and independent vulnerability patterns were extracted. The results showed that in the process of determining vulnerability patterns, infrastructure vulnerability had the highest and psychological vulnerability had the least importance in determining vulnerability patterns.   The findings of this study can help policy makers to reduce farmers' vulnerability to drought by improving the planning and application of appropriate risk management strategies.

کلیدواژه‌ها [English]

Data mining, Technical Vulnerability, Economic Vulnerability, Psychological Vulnerability

مراجع

- افشار، ن. (1389). تحلیل تمایل به مشارکت در مدیریت آبیاری در بین اعضای تعاونی های آب بران سفیدبرگ و سراب بس شهرستان جوانرود. پایان نامه کارشناسی ارشد توسعه روستایی، دانشگاه رازی، دانشکده کشاورزی.

- ایرجی، ح. (1391). سنجش آسیب‌پذیری گندمکاران شمال استان فارس نسبت به خشکسالی. پایان نامه کارشناسی ارشد اقتصاد کشاورزی، شیراز، ایران: دانشگاه شیراز.

- چکشی، ب. (1379). بررسی جنبه های زیست محیطی پدیده خشکسالی و سیل، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی بررسی راهکارهای مقابله با کم آبی و خشکسالی (جلد دوم )، انتشارات جهاد دانشگاهی کرمان، 27-40.

- حسینی، س. م.، شریف زاده، ا.، غلامرضایی، س.، و اکبری،م. (1390). تبیین مولفه های مدیریت بحران خشکسالی در مناطق روستایی و عشایری جنوب شرق کشور. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 42(2)، 185-197.

- خیز، ز. (1392). اثرات خشکسالی بر اقتصاد ایران:تحلیل تعادل عمومی قابل محاسبه. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته اقتصاد کشاورزی، شیراز، ایران: دانشگاه شیراز.

- رحمانیان،د.(1379). مقابلهباخشکسالیبدونبرنامهریزیجامعمیسرنیست.ایرانهیدرولوژی: http://www.iranhydrology.net.

- رضایی، ر.، حسینی، م.، و شریفی، ا. (1389). واکاوی و تبیین تاثیر خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان زنجان (مطالعه موردی: روستای حاج آرش). پژوهش‏های روستایی، 3، 130-109.

- شرفی، ل.، و زرافشانی، ک. (1389). سنجش آسیب‌پذیری اقتصادی و اجتماعی کشاورزان در برابر خشکسالی (مطالعه موردی گندمکاران شهرستان های کرمانشاه، صحنه و روانسر). پژوهش‌های روستایی،4، 154-129.

- شرفی، ل.، و زرافشانی، ک. (1390). سنجش آسیب‌پذیری فنی و روان‌شناختی کشاورزان گندم‌کار در زمان خشکسالی (مطالعه موردی: شهرستان‌های کرمانشاه، صحنه و روانسر). علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 7(1)، 1-15.

- عرب، د.، و مهدی‌خانی، ح. (1384). گذار از مدیریت بحران به‌سوی مدیریت ریسک: استراتژی‌های مدیریت خشکسالی. مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیرمترقبه، تهران: 10-9 بهمن.

- غیور،ح.، و بزرگی، ع. (1376). گسترهوفراوانیخشکسالیهادرایران. فصلنامهتحقیقاتجغرافیایی، 25، 26-45.

- فاطمی، م.، و کرمی، ع. (1389). مطالعه موردی علل و اثرات خشکسالی. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 2، 96-77.

- کشاورز،م.،و کرمی،ع.(1387).سازههایاثرگذاربرمدیریتخشکسالیکشاورزانوپیامدهایآن:کاربردمدلمعادلاتساختاری. مجلهعلوموفنونکشاورزیومنابعطبیعی، 2، 53-43.

- گراوندی، ش. (1388). واکاوی راهبردهای مدیریت ریسک در بین کشاورزان ذرت کار شهرستان کرمانشاه. پایان نامه کارشناسی ارشد توسعه روستایی، دانشگاه رازی، دانشکده کشاورزی.

- محمدی یگانه، ب.، رضایی، ح.، و چراغی، م. (1391). واکاوی تاثیرات خشکسالی بر نواحی روستایی شهرستان ابرکوه. فصلنامه برنامه ریزی منطقه‏ای، 2 (6)، 57-68.

- مرکز پژوهش‏های مجلس.(1390). بررسی خشکسالی های اخیر کشور با تاکید بر پیامدها و الزامات مدیریت کارآمد، مطالعات زیر بنایی (گروه آب و محیط زیست)، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.

- مرید، س.، و مقدسی، م. (1384). حرکت از مدیریت بحران به مدیریت ریسک خشکسالی در آمریکا و اُفق‌های کاری ما. مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحران آب در حوادث غیرمترقبه. تهران: 10-9 بهمن.

- نجاریان، ب. و براتی سده، ف. (1379). پیامدهای روانشناختی فاجعه‏ها. انتشارات مسیر، تهران.

- نیریزی، س. (1383). استراتژی های مدیریت خشکسالی، کارگاه آموزشی بین المللی راهبردهای مدیریت خشکسالی، تهران، ایران.

Refrences

- Alcamo, J., Acosta-Michlik, L., Carius, A., Eierdanz, F., Klein, R., Krömker, D., & Tänzler, D. (2005). A new approach to the assessment of vulnerability to drought. Presented at concluding symposium of the German climate research programme (DEKLIM), Leipzing..

- Ashok K.R., & Sasikala C.(2012).Farmers’ Vulnerability to Rainfall Variability and Technology Adoption in Rain-fed Tank Irrigated Agriculture, Agricultural Economics Research Review. 25(No.2) : 267-278

- Azadi, H., Ho, P., Hafni, E., Zarafshani, K., & Witlox, F. (2011c). Multi-stakeholder involvement and urban green space performance. Journal of Environmental Planning and Management 54 (6), 785–811.

- Azadi, H., Ho, P., & Hasfiati, L. (2011b). Agricultural land conversion drivers: a comparison between less developed, developing and developed countries. Land Degradation and Development 22, 596–604.

- Azadi, H., Verheijke, G., & Witlox, F.( 2011a). Pollute first, clean up later? Global and Planetary Change 78, 77–82.

- Blaikie, N. W. H. (2000). Designing social research. Cambridge: Polity Press.

- Bordi I, Fraedrich K, & Petitta M. (2006). Large-scale assessment of drought variability based on NCEP/NCAR and ERA-40 re-analyses. Water Resources Management, 20(6): 899–915.

- Brant, S. (2007). Assessing the vulnerability to drought in Ceara, Northeast Brazil. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Science (Natural Resources and Environmental) University of Michigan.

- Brooks, N., W. N. Adger & P. M. Kelly. (2005). The determinants of vulnerability and adaptive capacity at the national level and the implications for adaptation.  Global Environmental Change, 15(2): 151-163.

- Cutting, S.L. Boruff , B.J.  & Shirley, W.L. (2003). Societal vulnerability to environmental Risks. Issues Social Science 84 (2):243-261.

- Deressa. T. (2010). Assessing of vulnerability in Ethiopian agriculture to the climate change and adaption strategies, PhD thesis, environmental economics, university of Pretoria.

- Dowing, T.E. & Bakker, K. (1998). Drought discourse and vulnerability. Environmental Change Unit, University of Oxford, Oxford Ox 13 TB, UK. Retrieved from World Wide Web: http://www.eci-ox. Ac.UK/ vulnerablecommuniyies/drought- discourse-and-vulnerable-htm.

- Ehsan, E., Tehrani, R., & Eslami Bidgoli, G. (2009). Determining risk coefficient in risk management: a case of tomato growers in Dezfool. Agricultural Economics 16 (61), 17–21.

- Eriksen, S.H. & Kelly, P.M. (2007). Developing Credible Vulnerability Indicators for Climate Adaptation Policy Assessment. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 12, 495–524.

- Ferdusi, R., & Koohpai, M.( 2007). Wheat farmers' attitude toward risk: a case of Golestan Province. Agricultural Economics and Development 5 (52), 11–86.

- Fussel, H.M. (2007). Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for climate change research. Global Environmental Change, 17: 155-167.

- Gangadharappa, N. R., D.G. Acker, P.G. Chengappa, S. Ganesamoorthi, S. Kumar, M.V. Sajeev & D. Shen. (2007). Social capital and ability to change among Indian farmersInternational Conference on 21th Century Challenges to Sustainable Agri-Food Systems.

- George, D.A., Clewett, J.F., Wright, A.H., Birch, C.J., & Allen, W.R. (2007). Improving farmer knowledge and skills to better manage climate variability and climate change. Journal of International Agricultural and Extention Education 14 (2), 5–18.

- Gupta, K. & Gupta, M. (2003). The woes of women in drought: social environmental and economaic impact. Women and environment, international management,60:61, 12-14.

- He, B., Lu, A., Wu, J., Zhao, L. & Liu, M. (2011). Drought hazard assessment and spatial characteristic analysis in China. J Geogr Sci 21 (2):235–249.

- Iglesias, A., M. Moneo & S. Quiroga. ( 2007). Methods for evaluatingsocial vulnerability to drought. Options Mediterraneennes, 58: 129-133.

- IPCC (International Pannel on Climate Change). (20010. Climate change 2001. In: Watson, R.T., the Core Writing Team (Eds.), Synthesis Report. A Contribution of Working Groups I, II, and III to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom, and New York, USA.

- Kelly, P.M., & Adger, W.N. (2000). Theory and practice in assessing vulnerability to climate change and facilitating adaptation. Climatic Change 47, 325–352.

- Keshavarz, M., Karami, E., & Vanclay, F. (2013). The social experience of drought in rural Iran. Land Use Policy 30, 120–129.

- Knutson, C., Hayes, M., & Philips, T. (1998). How to reduce drought risk. Preparedness and Mitigation Working Group. Western Drought Coordination Council. Retrieved from http://drought.unl.edu/portals/0/docs/risk.pdf.

- Knutson, G.L., Blomstedt, M.L., & Slaughter, K. (20010. Result of a rapid appraisal study: agricultural producers' perceptions of drought vulnerability and mitigation- Howard County, Nebraska.

- Krimson, C., Hayes, M., & Philips, T. (1998). How to reduce drought risk. Preparedness and mitigation working group. Western drought coordination Council. Retrieved from World Wide Web: http://www. enso. Unl. Edu/handbook/ risk . pdf. Htm.

- Kusunose, Y. (2010). Drought Risk and Vulnerability of Moroccan Dryland Wheat Farmers. PHD thesis. Agricultural and resource economics.  University of California Davis.

- Leichenko, R.M. & O-Brain K.L. (2001). Dynamics of rural vulnerability to global to change. South Africa, Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 7 (1):1-18.

- Mc-Carthy, N., L. Lipper & G. Branca. (2011). Climate Smart Agriculture: Smallholder Adoption and Implications for Climate Change Adaptation and Mitigation. Working paper. Rome, Food and Agriculture Organization of the United Nations.

- Me-Bar, Y., & Valdez Jr., F. (2005). On the vulnerability of the ancient Maya society to natural threats. Journal of Archaeological Science 32, 813–825.

- Mohammad, V., & Samani, J. (2005). Water resource management and sustainable development, Tehran: research assistance of Iranian Islamic Council Parliament, infrastructure study office.

- Nam, W.,  Jin-Yong Choi, Seung-Hwan Yoo., & Min-Won Jang. (2012). A decision support system for agricultural drought management using risk assessment Paddy Water Environ.  10:197–207

- Nyssen, J., Poesen, J., Gebremichael, Desta, Vancampenhout, K., D'aes, M., Yihdego, Gebremedhin, Govers, G., Leirs, H., Moeyer‌sons, J., Naudts, J., Haregeweyn, Nigussie, Haile, Mitiku, & Deckers, J. (2007). Interdisciplinary on-site evaluation of stone bunds to control soil erosion on cropland in Northern Ethiopia. Soil and Tillage Research 94, 151–163.

- Nyssen, J., Veyret-Picot, M., Poesen, J., Moeyersons, J., Haile, Mitiku, Deckers, J., & Govers, G. (2004). The effectiveness of loose rock check dams for gully control in Tigray, Northern Ethiopia. Soil Use and Management 20, 55–64.

- Paavola, J. (2008). Livelihood, vulnerability and adaptation to climate change in Morogoro, Tanzania. Environmental Science and Policy, 11: 624-654.

- Segnestam, L. (2009). Division of capitals-What role does it play for gender-differentiated vulnerability to drought in Nicaragua? Community Development 40, 154–176.

- Shewmake, S. (2008). Vulnerability and the impact of climate change in South Africa's Limpopo river Basin. International food policy research institute.

- Simelton, E., Fraser, E.D.C., Termansen, M., Forster, P.M., & Dougill, A.J. (2009). Typologies of crop-drought vulnerability: an empirical analysis of the socio-economic factors that influence the sensitivity and resilience to drought of three major food crops in China 1961–2001. Environmental Science and Policy 12, 438–452.

- Sivakumar, M., & Wilhite, D.A.( 2002). Drought preparedness and drought management. In: Drought mitigation and prevention of land desertification. Proceedings of the international conference, Bled, Slovenia, UNESCO and Slovenia Nat. Com. ICID, Ljubljana, CD-ROM paper2.

- Traerup, S. (2007). Coping with climate change vulnerability: Issues related to development and agricultural linkages in developing countries. Department of Geography and Geology, University of Copenhagen.

- Vasquez – Leon, M., C. West & T. Finan. (2003). A comparative assessment of climate vulnerability: Agriculture and ranching on both sides of US-Mexico border. Global Environmental Change, 13: 159–173.

- Wilhelmi, O.V., & Wilhite, D.A. (2002). Assessing vulnerability to agriculture drought: a Nebraska case study. Natural Hazards 25, 37–58.

- Wilhite, D. A., M. D. Svoboda, & M. J. Hayes. (2007). Understanding the complex impacts of drought: a key to enhancing drought mitigation and preparedness. Journal of Water Resources Management, 21(5): 763-774.

- Wilhite, D.A. (1993). Planning for drought a methodology, drought assessment ,management and planning: theory and case studies.(D.A. Wilhite, Ed.), Kluwer Academic,Boston,PP.87-109.

- Wilhite, D.A. (2000). Drought as a natural hazard: concepts and definitions, chapter 1. In: Wilhite DA (ed) Drought: a global assessment, natural hazards and disasters series. Routledge Publishers, UK.

- Wu H, & Donald A. (2004). An operational agricultural drought risk assessment model for Nebraska, USA. Natural Hazards, 33(1): 1–21.

- Wu J, He B, Lu¨ A, Zhou L, Liu M., & Zhao, L. ( 2011). Quantitative assessment and spatial characteristics analysis of agricultural drought vulnerability in China. Nat Hazards 56:785–801.

- Zamani, Gh.H., Gorgievski-Duijvesteijn, M.J., & Zarafshani, K. (2006). Coping with drought: toward a multilevel understanding based on conservation of resources theory. Human Ecology 34 (5), 677–692.

- Zarafshani  k, Sharafi L, Azadi H, Hosseininia G.H. De Maeyer, P. & Witlox, F.(2012). Drought vulnerability assessment: The case of wheat farmers in Western Iran, Global and Planetary Change 98–99 (2012) 122–130

- Zarafshani, K., Sharafi, L., Azadi ,H., Hosseininia, GH., Philippe De Maeyer, & Frank, W. (2012). Drought vulnerability assessment: The case of wheat farmers in Western Iran. Global and Planetary Change 98–99: 122–130

- Zarafshani, K., Rostamitabar, F., Hosseininia, Gh., Akbari,M., & Azadi, H. (2010). Are agricultural production cooperatives successful? A case study in western Iran. American- Eurasian Journal Agricultural Environmental 8, 482–486.

- Zarafshani, K., Zamani, Gh. H., & Gorgievski-Duijvesteijn, M.J. ( 2005). Perceptions and psychological coping strategies of farmers toward drought: implications for extension professionals. Online Journal of Extension Systems 21 (1).

- Zarafshani, K., Zamani, Gh.H., Gorgievski-Duijvesteijn, M.J., & Goodarzi,M.A. (2007). Agricultural extension and education. Journal of Agricultural Science and Technology 9, 89–97.