شناخت و ارزیابی میزان پراکنده‌رویی شهری براساس مدل تحلیل عاملی (مطالعه موردی: محلات شهر شیراز)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 2، دوره 8، شماره 30، آذر و دی 1396، صفحه 1-18   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد سلیمانی¹؛ علی موحد¹؛ احمد زنگانه²؛ زهرا صحراییان^{* 3}

¹دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، تهران، یران

²استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، تهران، یران

³دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، تهران، یران

تاریخ دریافت: 06 اردیبهشت 1396،  تاریخ بازنگری: 08 شهریور 1396،  تاریخ پذیرش: 04 مهر 1396 

چکیده

رشد و گسترش کالبدی شهر فرآیندی است که بر تمام نظامات و ساختارهای شهر به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر می­گذارد. به همین دلیل چنانچه این فرآیند جریان درستی را طی نکند، اثرات نامطلوب بسیاری بر شهر و اجزای آن بر جای می­گذارد. رشد و گسترش پراکنده یکی از اَشکال رشد شهر است، که بر اثر عوامل متعددی چون کمبود برنامه­های مدیریت رشد شهری و فقدان قوانین واحد و جامع در مورد نظارت و کنترل رشد شهری، موجب دست­اندازی به فضاهای باز پیرامون و زمین­های کشاورزی و روستایی به بدنۀ کالبدی شهر می‌گردد و زمینۀ پراکنده­رویی را ایجاد می­نماید. از جمله پیامدهای منفی پراکنده­رویی، نابودی اراضی حاصلخیز، تبدیل زمین­های کشاورزی و منابع طبیعی به زمین­های شهری، تهدید و کاهش انسجام اجتماعی، جدایی­گزینی فضایی، حذف فضاهای باز، وابستگی روزافزون به خودرو و افزایش مصرف سوخت و انرژی است. از این رو هدف از این مقاله تحلیل و شناسایی پدیدۀ پراکنده­رویی و اندازه­گیری شاخص­های تأثیر­گذار بر این پدیده در شهر شیراز است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از20 شاخص در هفت گروه (تراکم، قطعات ساختمانی، دسترسی، مرکزیت، اختلاط کاربری­ها، بی­قاعدگی نواحی ساخته شده و فضای فعالیت)، میزان پراکنده­رویی بررسی و بر اساس وزن­دهی به عامل­ها، شدت و ضعف پراکنده­رویی در 111 محله شهر بر اساس روش تحلیل عاملی مشخص ­گردید. نتایج حاصل از تحقیق نشان می­دهد روند گسترش کالبدی شهر شیراز طی چند دهۀ اخیر به صورت پراکنده­رویی و بیشترین میزان در محور شمال غرب و جنوب شرق شیراز است.
 

کلیدواژه‌ها

پراکنده‌رویی شهری؛ گسترش شهر؛ تحلیل عاملی؛ شهر شیراز

عنوان مقاله [English]

Recognition and Assessment of urban Sprawl Using factor analysis model (Case study: Shiraz city)

نویسندگان [English]

M Soleymani¹؛ A Movahed¹؛ A Zangane²؛ Z Sahraeian³

³kharazmi

چکیده [English]

The growth and expansion of the city is a process that affects all city structures, directly or indirectly. So, if this process does not pass the correct flow, it has many adverse effects on the city and its components. Sprawl growth and development is one of the forms of urban growth, which cause encroachment of the open spaces of the surrounding area and agricultural and rural lands to the physical body of the city and creates sprawl, due to several factors such as the lack of urban growth management programs and lack of unified and comprehensive laws on monitoring and controlling the growth of urbanization. The negative consequences of the sprawl are the destruction of fertile lands and nonrenewable resources, the conversion of agricultural land and natural resources to urban land, the threat and reduction of social cohesion, spatial separation, the removal of open spaces, increasing the dependence on the car and increasing the fuel and energy consumption. Hence, the purpose of this paper is to analyze and identify the sprawl phenomenon and measure the effective indicators on this phenomenon in Shiraz. The research method is descriptive-analytical and the dispersion rate is assessed by using 20 indicators in six groups (density, accessibility, centering, land use mixing, abnormality of built areas and activity space) in the Arc GIS environment and based on weighting factors, the severity and weakness of the sprawl in 111 neighborhoods of the city were determined by factor analysis method. The results of the research show that the physical development process of Shiraz over the past few decades is sporadically overlooked and the highest parts are in the north-west and south-east axis of Shiraz.

کلیدواژه‌ها [English]

urban Sprawl, urban expansion, Factor Analysis, city of shiraz

مراجع

احمدی، قادر (1390)، تبیین علل پراکنده­رویی شهرهای میانی ایران؛ با تأکید بر سیاستهای زمین شهری، رساله دکتری شهرسازی، به راهنمایی دکتر محمد مهدی عزیزی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.

احمدی، قادر؛ عزیزی، محمد مهدی و زبردست، اسفندیار (1389)، بررسی تطبیقی پرا کنده­رویی در سه شهر میانی ایران؛ نمونه موردی: شهرهای اردبیل، سنندج، کاشان، نشریه نامه معماری و شهرسازی، شماره پنجم، صص 43- 25.

اطهاری، کمال (1379)، به سوی کارآمدی دخالت دولت در بازار زمین شهری، فصلنامه اقتصاد مسکن، شماره 30، سازمان ملی زمین و مسکن، صص38-24.

افراخته، حسن(1383)، رشد شهری و آسیب­های محیطی، مجله جغرافیا (انجمن جغرافیایی ایران)، شماره 3.

مهندسین مشاور شهر و خانه (1393)، طرح تفصیلی شهر شیراز، شهرداری شیراز.

حبیبی، سید محسن(1383)، از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر،. چاپ پنجم. انتشارات دانشگاه تهران.

حمیدی، ملیحه؛ سیروس صبری، رضا؛ حبیبی، سید محسن و سلیمی، جواد(1376)، استخوانبندی شهر تهران؛ جلد اول: بررسی مفاهیم و نمونه‌ها (ایران-جهان)، سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران، معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران.

خانوار و جمعیت شهرهای استان فارس (1393)، معاونت برنامه­ریزی و اشتغال، دفتر آمار و اطلاعات و GIS استانداری فارس.

خرسند، نرجس (1389)، تعیین شاخص­ها و اندازه­گیری پراکنده­رویی شهری کلانشهر شیراز با تأکید بر ملاحظات کالبدی، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، به راهنمایی دکتر علی سلطانی و دکتر خلیل حاجی­پور، دانشگاه هنر و معماری، دانشگاه شیراز.

زبردست،اسفندیار(1387)، درسنامه روش­های برنامه­ ریزی شهری2، دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.

زبردست، اسفندیار؛ حبیبی، سارا(1388)، بررسی پدیده پراکنده­رویی و علل آن در شهر زنجان، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، شماره 38، صص 124- 115.

شالین، کلود(1372). دینامیک شهری یا پویایی شهرها، ترجمه اصغر نظریان، چاپ اول، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، مشهد.

مشکینی، ابوالفضل، احمد زنگانه، حافظ مهدنژاد(1393)، درآمدی بر پراکنده­رویی(خزش) شهری، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تربیت معلم.

Clawson, M. (1962) “Urban Sprawl and Speculation in Suburban Land”. Land Economics, 38(2),pp. 99-111.

Dupras,J., Marull, J., Parcerisas, L., Coll, F., Gonzalez, A. , Girard, M., Tello, E.,(2016). “The impacts of urban sprawl on ecological connectivity in the Montreal Metropolitan Region”. Environmental Science& Policy58,pp.61-37.

Ewing, R., Pendall, R., Chen, D., (2002). “Measuring sprawl and its impact”. Vol 1, Smart Growth America, Washington D.C,Available At : www.smartgrowthamerica. org.

Frenkel, A., Ashkenazi, M., (2008). “ A Measuring Urban Sprawl: How can we Deal With it?”.Environment and Planning B: Planning and Design 35, pp.56-79.

Frenkel, A., Ashkenazi, M., (2007). “The Integrated Sprawl Index: Measuring the Urban Landscape in Israel”. Ann Reg Sci 42:99-121. DOI 10.1007/s00168-007-0137-3.

Gregory, D., squaires.,(2002). “Urban sprawl causes, consequences and policy responses”. Washington, D.C.: Urban Institute Press.

Galster, G.Hanson, R.Ratcliffe, M. Wolman, H. Coleman, S. Freihago, S.,(2001). “Wrestling Sprawl to the Ground: Defining and Measuring an Elusive Concept”. Housing Policy Debate,Volume 12, Issue 4.

Glaeser, E. L., Matthew, K., Chu, Ch., (2001), “Job Sprawl: Employment Location in U.S. Metropolitan Areas”. Center on Urban & Metropolitan Policy, The Brookings Institution Survey Series., Washington D.C.

Hasse, J.,(2002). “Is it Sprawl or Smart Growth? Geospatial Indices of Urban Sprawl”. Department of Geography, Rowan University.

Hutchison, R.,(2010). “Encyclopedia of Urban Studies”. University of Wisconsin, Green Bay, a sage reference publication.

Pendall, R., (1999). “Do land use control cause sprawl? ” The Environment and Planning,pp.26:955-974.

Robinson, L., (2002). “Twenty and five years of Dispersion experience in the Seattle region: reactions growth management and protection concepts”. Urban Studies, 33(1), pp.7-35.

Soja, E. W. ,(2008). “The city and spatial justice”. (Paper presented at the conference Spatial Justice), Nanterre, Paris, March 12-14.

Torrens, P. M. (2008). “A Toolkit for Measuring Sprawl”. Applied Spatial Analysis, 1, pp.5-36.

Torrens,P., Alberti,M.,(2000). “Measuring sprawl, Centre for Advanced Spatial Analysis”. University College London.

Vermont Forum on Sprawl (1999). “The Causes and Costs of Sprawl in Vermont Communities ”)Burlington, VT, Vermont Forum on Sprawl(.