ارائه الگوی بهینه توسعه کالبدی شهرهای بیابانی با تأکید بر عوامل ژئومورفولوژیکی (مطالعه موردی: شهر دامغان)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 5، دوره 9، شماره 34، مهر 1397، صفحه 31-46   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علیرضا عرب عامری^{* 1}؛ خلیل رضایی²؛ مجتبی یمانی³

¹دانشگاه تربیت مدرس

²دانشگاه خوارزمی

³دانشگاه تهران

تاریخ دریافت: 20 اردیبهشت 1397،  تاریخ بازنگری: 01 تیر 1397،  تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1397 

چکیده

        با توجه به این که گسترش فیزیکی شهرها باعث مواجه شدن آنها با واحدهای توپوگرافی و ژئومورفولوژیک اطراف آنها می گردد و با توجه به پویایی این واحدها، اگر توسعه فیزیکی شهر در جهات مناسب صورت نگیرد، باعث بهم خوردن تعادل دینامیک محیط گردیده و ممکن است باعث خسارت شود. هدف از پژوهش حاضر بررسی محدودیت­های ژئومورفولوژیک و ارائه جهات بهینه جهت توسعه فیزیکی شهر دامغان می­باشد. بدین منظور ابتدا منطقه مورد مطالعه با استفاده از تصاویر ماهواره­ای و عکس های هوایی تعیین حدود گردید در گام بعدی عوامل موثر در توسعه فیزیکی شهر با استفاده از مرور ادبیات تحقیق و بررسی های میدانی گسترده تعیین و در محیط ArcGIS10.1 تهیه گردید. در مرحله بعد عوامل با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دار شده و سپس با استفاده از مدل ‏TOPSIS‏ جهات بهینه ‏جهت توسعه فیزیکی شهر دامغان به دست آمد. طبق نتایج عوامل کاربری اراضی، شیب و موانع ژئومورفولوژیک بیشترین تأثیر را در توسعه فیزیکی شهر دامغان داشته­اند. نتایج پژوهش بیانگر این است که جهات غربی و جنوب­غربی به ترتیب با کسب (۸۶۷۹/۰، ‏۵۷۹۲/۰‏) امتیاز به عنوان مطلوب­ترین و جهات جنوب و شمال به ترتیب با کسب (۰، ۰۳۷۳/۰) امتیاز به عنوان نامطلوب­ترین جهات توسعه فیزیکی شهر شناخته شدند. در مناطق جنوبی کفه­های رسی و نمکی و هجوم ماسه­های روان به اماکن مسکونی و تجهیزات شهری و در مناطق شمالی سیلاب­های مخروط افکنه و سیلاب­های محلی از موانع اصلی ژئومورفولوژیک توسعه شهر می­باشد و در مقابل بخش­های غربی و جنوب­غربی به علت داشتن شیب و لیتولوژی مناسب، عدم وجود موانع ژئومورفولوژیک و همچنین عدم وجود کاربری کشاورزی جهت توسعه فیزیکی شهر مناسب تشخیص داده شد. نتایج حاصل از این پژوهش می­تواند به مدیران و برنامه­ریزان شهری در زمینه توسعه فیزیکی شهر کمک نماید.

کلیدواژه‌ها

ژئومورفولوژی؛ توسعه شهری؛ مناطق کویری؛ توپوگرافی؛ مدل AHP-TOPSIS؛ دامغان

عنوان مقاله [English]

Providing Optimal Patterns for Developing Desert Cities with Emphasis on Geomorphologic Factors (A Case study: Damghan City)

نویسندگان [English]

alireza arabameri¹؛ khalil rezaei²؛ mojtaba yamani³

¹tarbiat modares university

²kharazmi university

³tehran university

چکیده [English]

Given the fact that the physical development of cities causes them to be confronted with the topographic and geomorphological units around them, and given the dynamics of these units, if the physical development of the city does not take place in the right direction, it will cause the dynamic balance of the environment to be lost and may cause damage. The purpose of this study is to investigate geomorphologic constraints and provide optimal directions for physical development in Damghan. For this purpose, firstly, the study area was determined using satellite images and aerial photographs. In the next step, the conditioning factors in physical development of the city were determined using the literature review and extensive field surveys and were provided in ArcGIS10.1 environment. In the next step, the factors were weighted using Analytic Hierarchy Process (AHP) and then, using the TOPSIS model, optimum directions were obtained for the physical development of Damghan. According to the results, land use, slopes and geomorphological barriers factors have the most impact on the physical development of the city of Damghan. The results of the research indicated that the western and southwest directions were rated as the most favorable with 0.886979 and 0.759.592 score and south and north directions, with the score of (0, 0373/0) was considered the most unfavorable aspect of the city's physical development. Respectively. In the southern regions, clay and salt slabs and the influx of sandy soils to residential areas and urban equipment, and in the northern regions flood conifers and local floods are the main geomorphology obstacles to urban development, in contrast, the western and southwestern parts of the country were recognized due to proper slope and lithology, lack of geomorphological barriers and lack of agricultural use for physical development of the city. The results of this research can help urban managers and planners in the field of physical development of the city.

کلیدواژه‌ها [English]

"geomorphology, "urban development, "desert areas, "topography, "AHP-TOPSIS model

مراجع

1. اسفندیاری درآباد، فریبا، پیروزی، الناز و زهرا امینی (1395): «تحلیلی بر مکانیابی جهات بهینه گسترش فیزیکی شهر شیراز با استفاده از روش ویکور»، آمایش جغرافیایی فضا، سال ششم، شماره 20، صص ۱۱۶-۹۹.
2. آفریده، فائزه، اسدی، اکرم و امیر احمدی (1393): «پتانسیل سنجی توسعه فیزیکی شهر جدید پردیس با تاکید بر شاخص های ژئومورفولوژیکی»، پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، سال دوم، شماره۴، صص۵۴۰-۵۲۱.
3. بهشتی جاوید، ابراهیم، حیدری ساربان، وکیل و محمد حسین فتحی (1394): «مقایسه دو مدل منطق فازی و AHP در ارزیابی و پهنه بندی تناسب زمین برای توسعه فیزیکی شهر با تاکید بر پارامترهای طبیعی‌ (مطالعه موردی: شهر سرعین)»، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال ۲۶، شماره۴، صص ۱۵۰-۱۳۵.
4. حاتمی نژاد، حسین و علی عشقی چهار برج (1395): «مکان یابی بهینه توسعه فیزیکی شهر مراغه با تاکید بر پایداری شهری»، آمایش جغرافیایی فضا، سال ششم، شماره 19، صص ۳۲-۱۵.
5. حبیبی، کیومرث واحمد احمد پور (1384): توسعه فیزیکی شهر سنندج با استفاده از GIS، سنندج، انتشارات دانشگاه کردستان، کردستان.
6. حسین زاده، محمد مهدی و رویا پناهی (1394): «بررسی محدودیت های ژئومورفولوژیک توسعه فیزیکی و مکان یابی جهت های توسعه آینده شهر سنقر»، جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال دوم، شماره۱، صص ۲۸-۱۵.
7. رهنمایی، محمد تقی (1382):  مجموع مباحث و روش های شهرسازی (جغرافیا)، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، تهران.
8. زیاری، کرامت الله. (1379):  برنامه ریزی شهرهای جدید، انتشارات سمت، تهران.
9. ستایشی نساز، حسن، روستایی، شهرام، عمرانی دورباش، مجتبی و نرگس زارع پیشه (1393): «بررسی تنگناهای ژئومورفولوژیکی و تاثیر آن بر توسعه فیزیکی شهر با استفاده از GIS و روش AHP (مطالعه موردی: شهر گیوی)»، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، سال دوم، شماره۴، صص ۱۶-۱.
10. شایان، سیاوش، پرهیزکار، اکبر و شیری سلیمان (1388): «تحلیل امکانات و محدودیت های ژئومورفولوژیک در انتخاب محورهای توسعه شهری (نمونه موردی: شهر داراب)»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۱۳، شماره۳، صص ۵۳-۳۲.
11. شهیدی، محمد حسین (1369):  «دیدگاه سیستمی در مفهوم برنامه ریزی و مدیریت شهری و منطقه ای، شهرهای جدید فرهنگ جدید در شهرنشینی». گزارش و مقالاتی از سمینار شهرهای جدید، شرکت عمران شهرهای جدید.
12. شکویی، حسین (1373):  دیدگاه های نو در جغرافیای شهری. انتشارات سمت، تهران.
13. ضیائیان، پرویز، سلیمانی مقدم، هادی و صادق  برزگر(1390): «تعیین بهینه گسترش شهر مشهد با استفاده از مدل ارزیابی چند عامله RS و GIS»، انجمن جغرافیایی ایران، سال نهم، شماره۳۰، صص ۹۴-۷۷.
14. فرشاد، مهدی(1362):  نگرش سیستمی، انتشارات امیر کبیر، تهران.
15. قنواتی، عزت الله و فاطمه دلفاتی گودرزی (1392) «مکان یابی بهینه توسعه شهری با تاکید بر پارامترهای محیطی با استفاده از مدل تلفیقی فازی، AHP»، ژئومورفولوژی کاربردی ایران، سال اول، شماره اول، صص ۶۰-۴۵.
16. قرخلونره، مهدی، حسام، مهدی و عبدالمجید قرنجیک (1389): «تعیین جهات توسعه فیزیکی شهر گرگان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی»، فصلنامه نماد گلستان، صص ۸۰-۷۵.
17. کردوانی، پرویز (1378): نگاهی به شرایط طبیعی، انسانی و اقتصادی و جاذبه های شهرستان دامغان زادگاه استاد منوچهری، فرهنگ قومس، شماره 9، صص 263-245.
18. مرکز آمار ایران (1395): سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان سمنان شهرستان دامغان.
19. مقیمی، ابراهیم (1385):  ژئومورفولوژی شهری، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران،
20. مختاری، داود (1379):  «آسیب پذیری سکونتگاه های واقع در مسیر خطوط گسل و عمران روستایی»، مجله مسکن و انقلاب، شماره 67، صص ۷۴-۷۰.
21. ملکی، امجد و بیان عزیزی (1393): «تنگناهای طبیعی توسعه فیزیکی شهر پاوه با تاکید بر عوارض ژئومورفولوژیکی»، آمایش محیط، دوره ۷، شماره ۲۲، صص ۵۴-۳۸.
22. مهندسین مشاور طرح معماری محیط (1390): طرح توسعه و عمران (جامع) و حوزه نفوذ شهر دامغان.
23. مهندسین مشاور طرح، معماری و محیط (1385): طرح جامع شهر دامغان.
24. نوابخش، مهرداد و اسحاق  ارجمند (1388):  مبانی توسعه پایدار شهری، انتشارات جامعه شناسان، تهران.
25. هاگت، پیتر (1373):  جغرافیا ترکیبی نو (جلد اول). ترجمه شاپور گودرزی نژاد. انتشارات سمت، تهران.
    1. Avijit, G. Rafi, A. (1999): Geomorphology and the urban tropics: building an interface between ‎research and usage, geomorphology, Volume 31, 133-149.
    2. Butler, D. Parkinson, J. (1997): Towards Sustainable Urban Drainage, Water Science and Technology, Volume 9, 53-63.
    3. Brabyan, L. (1998): GIS analysis of macro landform, presented  at the 10^th colloquialism of the spatial information research center, university of Otago, Newzealand,16-19 november.
    4. Devana, A.M. Yamaguchib, Y. (2009): Landuse and land cover change in Dhaka, Bangladesh: ‎Using remote sensing to promote sustainable urbanization, Applied Geomorphology, Volume 31, 391-401.‎
    5. Fookes, P.G. Vaughan,  P.R. (1986): A Hand book of engineering geomorphology, Surrey University press, 314 p.
    6. Guha, A. Kumar, K. Lesslie,  A. (2008): Geomorphological mapping planning and development- A ‎case for korba city, Chhattisgarh. Research communication, Volume 97, 12-25.‎
    7. Gregory, K. J. Walling, D. E. (1973):  Drainage basin form and process, a geographical approach: ‎London, Edward Arnold, 456 p.
    8. Kannan, G. (2009):  A hybrid approachusing ISM and fuzzy TOPSIS for the selection of reverse logistics provider. Resources, Conservation and Recycling, Volume 1, 28-36.
    9. Liou, T.S. Wang, M.J.J. (1992): Fuzzy weighted average: An improved algorithm, Fuzzy Sets and Systems, Volume 3, 307-315.
    10. May, M.E. Dlaha, M. Chenini, I. (2010): Urban geological mapping, geotechnical data analysis for ‎rational development planning, Engineering planning, Volume 116, 129-138.‎
    11. Saaty, T.L. (1986): Axiomatic Foundation of Analytical Hierarchy Process, Management Science, Volume 32, 841-855.
    12. Schick, A.P. (1997):  Hydrologic processes and geomorphic constrainsts on urbanization of ‎alluvial fan slopes, Geomorphology, Volume 31, 325-335.
    13. wang, C.L. Yoon, K. (1981): Multiple attribute decision making-methods and applications, Berlin, Heidelberg, Springer, 269 p.