ارزیابی عوامل اثر گذار بر عدم تحقق پذیری طرح‌های جامع شهری در ایران و چالش‌های مربوط به آن (مطالعه موردی: محور تاریخی– فرهنگی منطقه 6 شهر تبریز )

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 3، دوره 5، شماره 18، مهر و آبان 1393، صفحه 41-58   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی زنگی آبادی^{* 1}؛ مهدی عبداللهی²؛ رقیه سالک قهفرخی³؛ بهنام قاسم‌زاده²

¹دانشگاه اصفهان

²تبریز

³بابلسر

تاریخ دریافت: 03 آبان 1393،  تاریخ پذیرش: 03 آبان 1393 

چکیده

     طرح جامع تبریز با الهام از الگوی سنتی در سال 1374، به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده، لکن تهیة طرح تفصیلی آن تا سال 1382 معطل مانده و ارائه نشده بود. با عنایت به اینکه افق طرح جامع تا سال 1383 و آمارهای برداشتی، داده‌ها و اطلاعات مقدماتی تهیة طرح جامع، مربوط به سالهای 72-1374 می باشد طرح به روز بودن خود را از دست داده، با این اوصاف بین زمان تهیة طرح و افق پیشنهادی برای سال 1383 و وضع موجود در سال 1383 واقعیت‌ها، تشابهات و تبایناتی وجود دارد که این پژوهش سعی در شناسایی آنها خواهد نمود. در این پژوهش به طور موردی منطقه 6 محور تاریخی- فرهنگی طرح جامع شهر تبریز و میزان موفقیت طرح در این منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. سرانة کاربریهای مختلف در منطقه در زمان تهیة طرح و افق پیشنهادی و وضع موجود مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. برای دستیابی به نتایج تحقق پذیری طرح در این منطقه، ابتدا سرانه‌ها با در نظر گرفتن کمبودها در سه دورة زمانی وضع موجود آن زمان (سال 1373)، افق پیشنهادی در سال 1383 و وضع سال 1383 به تفکیک کاربری‌های مختلف اراضی بحث شده­است. در این پژوهش از هر دو روش گردآوری مستقیم غیر مستقیم گرد­آوری اطلاعات استفاده شده است. اطلاعات لازم از طریق 120پرسشنامه تکمیل شده توسط کارشناسان در حوزه‌های مرتبط به دست آمده است و برای بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل توصیفی _تحلیلی SWOT استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که طرح جامع در این محدوده تحقق نیافته است و چالشهای زیر در این راستا نمایان شده است: 1- محاسبة نادرست تحولات جمعیتی (اختلاف تقریبی 650000 نفری) 2- عدم تحقق سلسله مراتب مراکز شهری (2 محور از 5 محور پیشنهادی) 3- عدم تحقق جمعیت پذیری مناطق و محلات شهری و به تبع آن عدم تحقق تراکم‌های پیشنهادی (شمال شرقی شهر).

کلیدواژه‌ها

طرح جامع؛ تحقق پذیری؛ محور تاریخی-فرهنگی؛ کاربری اراضی؛ تحلیل SWOT

اصل مقاله

ارزیابی عوامل اثر گذار بر عدم تحقق پذیری طرح‌های جامع شهری در ایران و چالش‌های مربوط به آن (مطالعه موردی: محور تاریخی– فرهنگی منطقه 6 شهر تبریز )

 

علی زنگی‌آبادی: مهدی عبداللهی: رقیه سالک قهفرخی: بهنام قاسم‌زاده:

دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران*  دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران کارشناس ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

 

چکیده

     طرح جامع تبریز با الهام از الگوی سنتی در سال 1374، به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده، لکن تهیة طرح تفصیلی آن تا سال 1382 معطل مانده و ارائه نشده بود. با عنایت به اینکه افق طرح جامع تا سال 1383 و آمارهای برداشتی، داده‌ها و اطلاعات مقدماتی تهیة طرح جامع، مربوط به سالهای 72-1374 می باشد طرح به روز بودن خود را از دست داده، با این اوصاف بین زمان تهیة طرح و افق پیشنهادی برای سال 1383 و وضع موجود در سال 1383 واقعیت‌ها، تشابهات و تبایناتی وجود دارد که این پژوهش سعی در شناسایی آنها خواهد نمود. در این پژوهش به طور موردی منطقه 6 محور تاریخی- فرهنگی طرح جامع شهر تبریز و میزان موفقیت طرح در این منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. سرانة کاربریهای مختلف در منطقه در زمان تهیة طرح و افق پیشنهادی و وضع موجود مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. برای دستیابی به نتایج تحقق پذیری طرح در این منطقه، ابتدا سرانه‌ها با در نظر گرفتن کمبودها در سه دورة زمانی وضع موجود آن زمان (سال 1373)، افق پیشنهادی در سال 1383 و وضع سال 1383 به تفکیک کاربری‌های مختلف اراضی بحث شده­است. در این پژوهش از هر دو روش گردآوری مستقیم غیر مستقیم گرد­آوری اطلاعات استفاده شده است. اطلاعات لازم از طریق 120پرسشنامه تکمیل شده توسط کارشناسان در حوزه‌های مرتبط به دست آمده است و برای بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل توصیفی _تحلیلی SWOT استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که طرح جامع در این محدوده تحقق نیافته است و چالشهای زیر در این راستا نمایان شده است: 1- محاسبة نادرست تحولات جمعیتی (اختلاف تقریبی 650000 نفری) 2- عدم تحقق سلسله مراتب مراکز شهری (2 محور از 5 محور پیشنهادی) 3- عدم تحقق جمعیت پذیری مناطق و محلات شهری و به تبع آن عدم تحقق تراکم‌های پیشنهادی (شمال شرقی شهر).

واژه‌های کلیدی: طرح جامع، تحقق پذیری، محور تاریخی-فرهنگی، کاربری اراضی، تحلیل SWOT

 

 

1- مقدمه

1-1- طرح مساله

به طور کلی، مبانی تهیة طرحهای شهری در ایران برگرفته از مصوبات شورایعالی شهرسازی و معماری ایران و نیز متکی بر قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی است؛ اما سرمنشاء نظری آن از جریانهای توسعة شهری در سطح جهانی سرچشمه می گیرد (سعید نیا، 1380: 120 و مجلس شورای ملی، 1353). جریان توسعة شهرنشینی در ایران نسبت به جوامع صنعتی با یک قرن تأخیر، رخ داد، هر چند فرآیند و حتی خصوصیات شهرنشیـــــنی در کشورهای توسعه نیافته به کلی با کشورهای صنعتی متفاوت است و در واقع یک جریان برونزا تلقی می‌شود، اما در اصل، حاصل کار دارای تفاوت ماهوی نیست. حاصل توسعه، شکل گرفتن تجمعات عظیم انسانی و اسکان در مجموعه‌های فاقد انتظام شهری است (پور احمد و همکاران، 1385: 17).

در حال حاضر، مبانی نظری تهیة طرحهای شهری در ایران، متکی بر مدل پوزیتیویستی (Positivism) یعنی شناخت ـ تحلیل ـ طرح (Survey- Analysis- Plan) است. این مدل به رغم آنکه مدتها الگو و روش تهیة طرحهای شهری در کشورهای مختلف جهان بود، به تدریج جای خود را به مدل سیستماتیک تحلیل ـ طرح ـ سیــاست (Analysis-Plan- policy) می دهد که به مفهوم رسیدن به اهداف و سرانجام ارزیابی و سیاستگذاری برای اجزاء است (مهندسین مشاور شارمند، 1379: 27). به این ترتیب، به رغم آنکه تغییرات مبانی نظری تهیة طرحهای شهری در ایران، عمدتاً تغییرات محتوایی نبوده است، در بیشتر کشورهای توسعه یافته، روند تهیة طرحها و مبانی نظری آن، به ویژه از اواخر دهة 70 و اوایل دهة80، دستخوش تغییرات بنیادی شده است. نظریه پردازان، شهر و منطقه را به عنوان یک سیستم باز مورد توجه و نگرش قرار می دهند که تداوم حیات آن منوط به تعدیل خود در مقابل تغییرات محیط خارجی و داخلی است (33-11: Minuchin, 2012). در این سالها، به تدریج طرحهای شهری، خصلت استراتژیک (راهبردی) یافته و برنامه ریزی شهری از یکسو به «برنامه ریزی فضایی» و از سوی دیگر به «برنامه ریزی عملگرا»، گرایش یافت. این تحولات بر پایة «روشهای تحلیل سیستمی» به جای صرف نیرو برای شناخت جامع «موضوع»، تلاش خود را متوجه تحلیل جامع «مسأله»، کرده است، زیرا هم در «عمل» و هم در «تئوری» مشخص شده است که حل مسأله بیش از هر چیز، مستلزم صورت بندی درست از مسأله است (مهدیزاده،، 1382: 77). در بسیاری از کشورهای توسعه یافته تغییرات اساسی در مبانی طرح‌های شهری صورت گرفته و جهت گیری کلی آنها به سمت مردمی شدن بیشتر و انطباق با درخواست‌های جامعة مدنی بوده است ( 24: McFarlane, 2011).

اگرچه این طرحهای توسعة شهری، به ویژه طرحهای جامع با صرف هزینه و وقت زیادی تهیه شده اند و تأثیرات خوب و قابل توجهی در منطقه بندی کاربریها و رعایت ضوابط و مقررات ساختمانی داشته اند، لکن به دلایلی، امکان تحقق بخشیدن به همه اهداف مورد نظر، فراهم نشده است (مرکز مطالعات برنامه ریزی کشور، 1382: 37). به عبارت صریح تر، مکانیسم توسعة شهری در تناقض با طرح جامع شهری سنتی می باشد، چرا که این طرح‌ها، از انطباق با تحولات و تصحیح فرایندها عاجز می باشند (88-77: Qian, 2013). با نگاهی به طرح جامع تبریز (مصوب 1374 با عنوان طرح توسعه و عمران و حوزة نفوذ شهر تبریز) متوجه خواهیم شد که این طرح گرفتار چنین عواقبی شده است. چرا که تنها در پیش بینی‌های جمعیت شهری تبریز، اختلاف فاحشی در حدود 000 650 نفر دیده می شود. این اختلاف در تعداد جمعیت، طبیعتاً تأثیرات شگرف اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و… را در پی داشته، مستلزم ارزیابی طرح از زمان تصویب طرح تا سال 1383 در بخشهای مختلف آن می باشد. محدودة مورد مطالعه منطقه 6 طرح جامع می باشد که به سبب دارا بودن مجموعه خصلت‌ها و ویژگی‌های کالبدی_اجتماعی به عنوان یک منطقه شناسایی شده است. منطقه 6 هستة اولیة شهر می باشد که از یک سو، تاریخی از سوی دیگر، صاحب مراکز مهم تجاری به ویژه بازار سنتی شهر تبریز است. در این پژوهش سؤال اصلی این است که:

«آیا اهداف و راهبردهای طرح جامع یا طرح توسعه و عمران و حوزة نفوذ منطقه 6 طرح جامع، (محور فرهنگی- تاریخی شهر تبریز) مطابق با روند طبیعی، زمانی و عملیاتی پیشنهاد شده به اجرا در آمده است؟»

آنچه امروز در شهرهایی چون تبریز، اصفهان، تهران، مشهد، کرج و سایر کلانشهرهای کشور شاهد آن هستیم بحرانهای جدی ناشی از عدم اجرا و تحقق طرح‌های جامع و تفصیلی شهری است که در این پژوهش به علل و بحرانهای ناشی از آن خواهیم پرداخت.

1-2-اهداف پژوهش

هدف اصلی این پژوهش عبارت است از:

بررسی میزان تحقق سرانة پیشنهادی طرح جامع در شرایط وضع موجود

 اهداف فرعی این پژوهش عبارت اند از:

- بررسی میزان تحقق شبکة ارتباطی پیشنهادی

- بررسی تحقق کاربریهای مختلف شهری

- میزان حفظ و احیاء بافت شهر( به خصوص بافت تاریخی_ فرهنگی)

- بررسی وضعیت تغییرات در سطح کاربریهای پیشنهادی

- بررسی چگونگی اجرای طرح با تأکید برمیزان تحقق عملیاتی طرح

- ارائة راهبردهایی جهت اولویت‌های تحقق پذیری محور تاریخی _ فرهنگی شهر تبریز

1-3- روش و مراحل پژوهش

در این پژوهش از هر دو روش جمع آوری اطلاعات یعنی روش گردآوری مستقیم اطلاعات نظیر ( مشاهده و پیمایش میدانی، مصاحبه، پرسشنامه و. ..) و روش غیر مستقیم گرد­آوری اطلاعات( استفاده از اسناد و مدارک)، استفاده شده است. اطلاعات لازم از طریق 120پرسشنامه تکمیل شده توسط کارشناسان خبره و در دسترس در سازمان­های راه و شهرسازی (30 پرسشنامه)، شهرداری (30 پرسشنامه) و دفتر فنی استانداری (30 پرسشنامه) و مصاحبه و تکمیل پرسشنامه با استادان دانشگاه در حوزة شهرسازی (30 پرسشنامه) به دست آمد. در این پژوهش، برای بررسی و تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل توصیفی _تحلیلی SWOT استفاده شده است.

1-4- محدودة پژوهش

منطقه 6 شهر تبریز، از محدوده‌هایی است که به سبب دارا بودن مجموعه خصلت‌ها و ویژگی‌های کالبدی_ اجتماعی، در مطالعات طرح جامع تبریز، به عنوان یک منطقه شناسایی شده است. این منطقه علاوه بر استقرار هستة کهن شهر (بازار) در آن، محدودة مطالعات محور تاریخی_ فرهنگی شهر تبریز را نیز در بر می‌گیرد و در مرکز بستر کنونی شهر تبریز قرار دارد. مناطق چهارگانه کنونی شهر، پیرامون هستة مرکزی و کهن شهر( منطقه 8 )شکل گرفته اند.

 

 

 

 

شکل 1: منطقه قرار گیری و مرز بندی منطقه 6 (محور تاریخی- فرهنگی) در طرح جامع

 

جدول 1: میزان تحقق پذیری طرح جامع شهر تبریز محور فرهنگی/ تاریخی (منطقه 6) در سه دوره زمانی

کاربری	وضع موجود سال 1383
	جمعیت 35271 نفر
	موجود(هکتار)	کمبود(هکتار)	کل(هکتار)	سطح(هکتار)	سرانه(مترمربع)	درصد	تعداد	مساحت کل­(مترمربع)	سهم (%)	سرانه (مترمربع)
آموزشی	21/8	58/4	29/13	13/29	2/66	3/2	71	107050	2/45	3/04
تجاری	46/57	35/3	81/60	60/81	12/16	15/5	1978	702314	16/16	19/91
بهداشتی/ درمانی	72/3	5/2	22/6	6/22	1/24	1/5	57	21445	0/48	0/6
ورزشی	1/1	15/10	25/11	11/25	2/25	2/7	6	6418	0/14	0/18
فضای سبز	-	20	20	20	4	4/8	13	18194	0/41	0/5
تجهیزات شهری	58/0	4/2	98/2	2/18	0/6	0/7	28	9532	0/21	0/27
فرهنگی/ مذهبی	64/4	-	64/4	4/64	0/12	1/1	116	143109	3/27	4/06
اداری/ انتظامی	52/9	12/2	45/13	13/45	2/7	3/4	58	128050	2/92	3/63
کارگاهی	2/3	6	2/9	5/0	1/8	2/2	91	23524	0/53	0/67
آموزش عالی	-	-	-	-	-	-	5	25101	0/57	0/71
جهانگردی	1/0	22/0	23/0	0/32	0/1	0/1	8	3696	0/08	0/1
حمل و نقل	-	93/0	93/0	0/93	0/19	0/3	30	52456	1/19	1/49
جمع خدمات شهری	-	06/54	150	150	30	35/2	2461	1240889	28/41	35/16
سایر	-	-	102	-	-	-	2461	465467	10/71	13/23
ذخیره	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
مسکن	-	-	180	180	36	42/9	7434	1654636	37/9	46/89
معبر	-	-	10	90	18	21/4	73	1004427	22/98	28/48
وسعت کل	-	-	522	420	84	100	10859	4365419	100	123/76

منبع:(مهندسین مشاور شارمند، 1378)

 

منطقة تحت مطالعه از لحاظ تقسیم بندی طرح جامع منطقة 6 (منطقه تاریخی_ فرهنگی) و در تقسیم بندی مناطق شهرداریها، قسمت عمدة آن تحت پوشش منطقه 8 شهرداری (شهرداری منطقة تاریخی_ فرهنگی) و قسمت‌هایی نیز جزء حوزه مدیریتی شهرداری منطقه 3 و منطقه 2 است؛ منطقه تاریخی_ فرهنگی در مرکز شهر قرار گرفته است و عناصر اولیة شکل دهندة تبریز در آن واقع شده است. منطقه 6 در طرح جامع اولیه با 522 هکتار وسعت کمتر از 2 درصد از سطح شهر را با در نظر گرفتن اراضی توسعه، اشغال می‌کرد و کوچکترین منطقه شهر محسوب می‌شد که با تغییرات در طرح جامع، مساحت این منطقه به 421 هکتار کاهش یافت که در مقایسه با کل شهر 3% شهـــــر را شامل می‌شود.

            تاریخی بودن این منطقة شهری، رویکرد حفاظت را مورد نظر قرار می‌دهد، مرکز بودنش، رویکرد تقویت و توسعه را مورد تأکید قرار داده و مرکزیت کلان شهر بودنش نیز ضرورت‌های نوین و خاص توسعة کلانشهری و در نهایت نیازهای ناشی از تقویت روابط فراشهری را مطرح می‌سازد.

بر اساس فرایندهای موجود و پیشنهادی طرح جامع نقشه‌های کاربری اراضی در سال تهیه طرح جامع (1373) و همچنین نقشه پیشنهادی برای افق سال 1383 و وضع موجود در سال 1383 به منظور دریافت میزان تحقق پذیری طرح جامع در محور فرهنگی- تاریخی (منطقه 6) در ادامه آمده است.

در حالی که سطح سرانة مسکونی 36 متر مربع با 9/42 درصد از کل وسعت برای افق سال 1383 با جمعیت 50 هزار نفر پشنهاد شده بود. در وضع موجود سال 1383 با 5 درصد اختلاف نزولی به سطح سرانة 89/46 برای جمعیت بالای 35 هزار نفری منطقه افزایش یافته است. البته این سطح سرانه و درصد از سطح کل، قابل اتکاء نیست چرا که به دلیل موقعیت خاص منطقه، درصد بالایی از سرانه‌های مسکونی کاربری تجاری و انباری پیدا کرده­اند. همچنین از سطح کاربری مسکونی 145364 متر مربع کاسته شده است. از جمله دلایل عمده بازهم به وضعیت ویژة منطقه به خصوص به لحاظ اقتصادی باز می‌گردد که در پی منافع و ارزش افزوده املاک تجاری، این تغییر کاربری‌ها صورت می‌گیرد. همچنین عدم اعمال ضوابط از سوی شهرداریودارا نبودن درآمد پایدار در شهرداری و ناچار توسل جویی به درآمدهای نامطلوب نظیر تراکم فروشی و تغییر غیر اصولی کاربریها، از مهمترین دلایل این تغییرات بوده اند.

2-مبانی نظری

طرحهای جامع شهری، طرحهایی فراگیراند که برای نظم و نسق بخشیدن به عرصه‌های شهری و تعریف خطوط کلی توسعه، پس از بررسی وضعیت موجود و نیاز سنجی‌های متناسب، ارزیابی قدرت عمل مؤلفه‌های تأثیرگذار و همچنین با آینده نگری واقع بینانه بر اساس افق‌های زمانی برای شهرها تهیه می‌شوند (رهنمایی،95:1383).

طرح جامع شهری، بیشتر به منظور ترویج ضوابط شهرسازی، کنترل توسعة شهرها، گرایش به نظام برنامه ریزی و هماهنگ سازی بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی تهیه می شوند (غمامی، 1383: 24طرح جامع را می­توان منطقی جهت انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست (هال، 1381: 83).). روند شهرسازی و شهرنشینی و الگوهای نظری و اجرایی در جهان و در ایران با سیر تحولی خود، تقدم و تأخر بصری را در شهرها، موجب شده اند هر چند از نظری چارچوب‌های فرآیند شهرسازی معاصر ایران از روند شهرسازی جهان با تأخیر 60 ساله، الگوپذیری صرف داشته و همین نگاه یک سویه در استفاده از طرح‌ها و الگوهای کالبدی از دوران قاجار تا به امروز نمود داشته است. اما نمی­توان از مفاهیم اجتماعی و فرهنگی شهروندان ساکن در این شهرها چشم پوشی کرد، امری که از این مقطع تاریخی به بعد، نادیده انگاشته شده است که نتایج آن را می‌توان در موفقیت و یا عدم طرح‌های شهری بررسی و مطالعه کرد(مرکز مطالعات برنامه ریزی کشور، 1382). این ضعف بزرگ که ایران را مقلد صرف کشورهای غربی کرده و از الگوهای بومی غفلت ورزیده، این یکی از علتهای اصلی بی سروسامانی نتایج طرح‌های جامع شهری در ایران است.

بررسی‌های مختلف در مورد طرحهای توسعة شهری به خصوص طرحهای جامع نشان می‌دهد که گرچه در تمامی شهرها، اجزایی از طرح‌ها به خصوص شبکة معابر پیشنهادی به اجرا در آمده اند ولی به لحاظ عدم اتخاذ سیاست­های اجرایی مشخص و نبود دستگاه هماهنگ­کننده و سازمان­یافته، تحقق برنامه­ریزیهای دقیق و طرح ریزی از پیش اندیشیده با موفقیت لازم همراه نبوده است (مزینی، 1378: 47). در اصل در این طرح‌ها، پیشنهادهای مشخص عملی برای اجرایی نمودن طرح‌ها یا به اجرا گذاشتن طرح‌ها، به ندرت مطرح بوده است. عدم توجه به اجرا در برنامه ریزی‌ها عاملی است تا طرح‌ها را ایده­آلی، مجرد و در نهایت غیر واقعی نماید ( 310-297: Tretter, 2012). یکی از نواقص و کمبود‌های اساسی طرح‌های توسعة شهری، جدایی میان روند تهیة طرح‌ها و روند اجرایی آنها است به نحوی‌که به طور معمول مسؤولیت تهیة طرح‌ها و مسؤولیت اجرای آن به عهدة دو نهاد متفاوت و جدا از هم واگذار می‌شود (کلانتری، 1385: 9-3). طبق مقررات جاری، تهیه و تصویب طرح‌های جامع، به عهدة وزارت راه وشهرسازی و شورای‌عالی شهرسازی و معماری است. اما مسؤولیت اجرایی آنها بر عهدة مدیریت شهری (شهرداری‌‌ها و شورای اسلا‌می‌شهر‌ها) و سازمان‌های مؤثر در توسعة شهر واگذار شده است. این وضعیت یکی از عوامل مؤثر در ناکامی‌ و عدم تحقق طرح‌های توسعة شهری محسوب می‌شود. بر این اساس، پیوستگی متقابل میان اهداف طرح‌های توسعه و امکانات اجرایی یکی از اصولی است که باید لحاظ شود و مراحل برنامه‌ریزی و اجرا باید به عنوان یک فرآیند واحد تلقی شوند. به گونه ای که ارزیابی عملیاتی و پیاده سازی فرآیند برنامه ریزی شهری توجه گسترده ای از برنامه ریزان شهری و محققان را در سال‌های اخیر به خود جلب نموده است ( 111-103: Longa et al., 2012). بدیهی است هدف نهایی هر طرح توسعة شهری عملی ساختن پیشنهاد‌های آن است. تحقق اهداف هر طرح نیازمند مشارکت و همکاری نیرو‌های مؤثر درحیات شهر است (رهنما، 1387: 47).

تصویری که از عملکرد طرحهای توسعة شهری تاکنون ارایه شده است، عمدتاً مربوط به سه دهه‌ای است که کشور با افزایش سریع جمعیت و رشد شتابان شهرنشینی مواجه بوده است و از این رو، کیفیت اجرا و میزان توفیق برنامه‌های بخشی، در طرحها همواره ناموفق و یا در عمل و اجرا، کمی موفق یا نسبتاً موفق ارزیابی شده است. نتایج طرح مطالعاتی ارزیابی میزان موفقیت 7 طرح جامع که توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و با استفاده از خدمات مشاوره‌ای صورت می‌گیرد، حاکی از ناموفق بودن طرحها در زمینة هدایت و کنترل رشد و توسعة حوزة نفوذ و ارتقای کیفیت زندگی در حوزة نفوذ و نیز ناموفق بودن طرحها در زمینة تحقق کاربریها و نوع استفاده از اراضی، تحقق شبکه‌ها و تحقق تقسیمات کالبدی در شهرها و نیز موفقیت کم در زمینة تحقق نحوة گسترش و جهات توسعه و محدوده‌های مصوب و موفقیت نسبی در تحقق تراکم­های ساختمانی و سایر ضوابط ساختمانی بوده است (مهندسین مشاور شارمند، 1378: 152).

3- تحلیل یافته‌ها

3-1- ارزیابی نحوة تهیه، تصویب و اجرای طرح‌های توسعة شهری در جهان و ایران

در آمریکا اولین اقدام هماهنگ در برنامه ریزی شهری به سال 1916 بر می‌گردد که در آن ضوابطی پیرامون منطقه­بندی شهر نیویورک ارایه شده، مهمترین بخش این قانون به چگونگی استفاده از زمین و مکان گزینی ساختمانها در شهر مربوط می‌شد. در سال 1926 ضمن تهیة این ضوابط برای سایر شهرها، مقررات تعریف شده در آن به تأیید مقامات عالی رسید. از عمده مباحث تأثیر گذار در تهیه طرح‌های شهری آمریکا، لزوم توجه به مسایل زیست محیطی، فضاهای سبز و مناظر طبیعی بود که از دهه 1960، تغییر عمده ای در نحوة تهیة طرح‌ها به وجود آورده بود.

در آلمان برای اجتناب از تمرکز تصمیم گیری در ایالت‌ها، اختیارات دولت در سطوح ناحیه و شهرستان توزیع شده است. کلیة جوامع محلی در آلمان موظف به تهیة طرح کاربری زمین است. هر جامعة محلی یک مرجع طرح ریزی محلی دارد و دولت در مورد مضمون و زمان بندی طرح ریزی نظارت می‌کند. در فرانسه سایر کشورها، دولت با اختیارات وسیع همواره به نحوی مستقیم در تهیة طرح‌های توسعة شهری دخالت می‌نماید. به عبارت دیگر برنامه ریزی شهری در فرانسه از وظایف دولت مرکزی است. (توفیق، و همکاران؛1384: 192).

در انگلستان مطابق قانون سال 1947 طرحهای توسعه باید طرح‌های جامعی از کاربرد زمین و وضعیت توپوگرافی می‌بودند. شورای هر شهرستان موظف به تهیة نقشة عمومی آیندة شهرستان بود که هر بیست سال تجدید می‌گردید. ضمیمه آن نقشة دیگری بود که نشان دهندة قسمت‌ها و مراحل مختلف توسعه بود و هر 5 سال مورد بررسی مجدد قرار می‌گرفت، با تغییر در سیستم برنامه ریزی شهری انگلستان از سال 1968 این دو طرح، تحت عنوان طرح ساختاری و طرح تفصیلی محلی تهیه می‌شوند. (سلطانی، 1386: 51)

در دانمارک، طرح‌های توسعة ملی توسط دولت مرکزی، طرح‌های توسعة منطقه ای توسط مقام‌های ایالتی و طرح‌های توسعة شهری توسط شهرداری‌ها تهیه می‌گردند.

در چین، مهمترین اهدافی که از برنامه ریزی‌های شهری دنبال می‌شود، ارتقاء کیفیت اقتصاد شهر، ارتقاء سطح زندگی مردم و حفاظت از محیط زیست طبیعی است. برای تحقق این اهداف از کوچکترین واحد سازمانی تا بزرگترین مرجع در زمان تهیة طرحها درگیر هستند.

در ایران با توجه به برنامه ریزی در امور از اوایل سلطنت پهلوی به صورت کلاسیک شروع شده است، با این همه به صورت مدون و با یک روال تشکیلاتی، شاید بتوان حرکت برنامه ریزانه در ایران را از سال 1316، یعنی سال تشکیل نهاد گونة شورای اقتصاد دانست. طرحهای شهری با کیفیتی که هم اکنون در کشور متداول است، از ابتدای برنامه سوم عمرانی کشور در 1341 تا 46 آغاز گردید. در سال‌های اجرایی برنامة عمرانی سوم کشور، قرارداد تهیة طرح جامع چند شهر بین سازمان برنامه و تعدادی از مؤسسات مشاور معماری و ساختمانی منعقد گردید (مهندسین مشاور شارمند، 1378). در جدول 2 مقایسة نحوة اجرای طرح‌های توسعة شهری در جهان و ایران در ابعاد و معیارهای مورد بررسی به صورت اعتبار وزنی و مجموع کل نتایج آمده است.

 

جدول 2: مقایسة نحوة اجرای طرح‌های توسعة شهری در جهان و ایران

وضعیت نمونه‌ها معیارهای صحیح در بررسی و تصویب طرحها	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	جمع بندی کلی میانگین	11
	انگلستان	ژاپن	فرانسه	آلمان	کانادا	دانمارک	برزیل	هلند	آمریکا	استرالیا		ایران
1- مشارکت گسترده مردم در اجرای طرح	4	4	3	4	4	4	2	4	3	4	6/3	1
2- رضایت بخش بودن آثار اجرا بر مردم	3	4	4	2	3	4	2	4	2	3	1/3	1
3- توام بودن ارتقا کیفیت محیط کالبدی با کمیت توسعه	3	4	4	3	3	3	1	4	4	4	3/3	1
4- کم بودن میزان عدول اساس از مفاد طرح	3	4	4	3	3	3	2	4	2	2	0/3	1
5- نقش طرح در جلب اعتماد عمومی و تشویق به سازماندهی و همکاری	4	4	3	3	4	4	2	4	2	3	3/3	0
6- مشارکت گسترده دولت مرکزی در اجرای طرح	3	4	3	2	3	4		4	3	3	1/3	2
5- مشارکت شهرداری‌ها و نهادهای محلی در اجرای طرح‌ها	4	4	1	4	2	3	2	4	3	3	0/3	4
6- نقش مثبت طرح در هداست توسعه و بازسازی شهری	3	4	2	3	3	3	2	4	3	3	0/3	1
7- ارتقاء استانداردهای توسعه	3	4	3	3	3	4	2	4	3	3	2/3	2
8- مرحله بندی اجرای طرحها	4	4	3	1	1	2	1	3	1	1	1/2	1
جمع امتیاز عوامل	34	40	30	28	29	33	19	39	25	29	6/30	14

امتیاز عوامل: 5=بسیار زیاد، 4= زیاد،3 = نسبتا زیاد، 2=کم، 1= بسیار کم  منبع:(مهندسین مشاور شارمند، 1378)

 

 

 

شکل 2: تحقق پذیری کاربری اراضی منطقه 6 طرح جامع (1383-1373) مأخذ: نگارندگان

 

 

- جدول نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها (SWOT) در فرایند توسعه وعمران منطقه6

متابولیسم ویژه منطقة تاریخی_ فرهنگی تبریز منبعث از عوامل درونی و نیروهای بیرونی، منجر به بازنمود مسایل و امکانات خاص گردیده است. در این فضا مؤلفه‌های درون زای منطقه شامل توان و قوت‌های نگهبان، نقاط ضعف و کمبودهای بازدارندة توسعة مرکز کلان شهری است. نیروهای بیرونی نیز متغیرهای برونزای محیط پیرامونی مشتمل بر فرصت‌های پشتیبان وتهدیدات بیرونی توسعة منطقه است. در این فضا، شرایط درونی برآیند تحولات درونی و مدیریت حاکم بر منطقه است و بنابراین می‌توان آن را هدایت و کنترل نمود.

مبتنی بر نتایج مطالعات طرح جامع، تحلیل استراتژیک محیطی با استفاده از تکنیک جداول سوات (SWOT) در حوزه‌های تصمیم گیری، جمعیت و اجتماع، اقتصاد و فعالیت، ساختار طبیعی و محیط زیست، نظام حرکت، کاربری زمین وفضا، انجام پذیرفت و اطلاعات لازم از طریق 120پرسشنامه تکمیل شده توسط کارشناسان در سازمان‌های مسکن و شهرسازی (30 پرسشنامه)، شهرداری (30 پرسشنامه) و دفتر فنی استانداری (30 پرسشنامه) و مصاحبه و تکمیل پرسشنامه با استادان و اعضای هیأت علمی دانشگاه در حوزة شهرسازی و برنامه ریزی شهری (30 پرسشنامه) اخذ گردیده است.

با عنایت به شیوة کار پس از اتمام مصاحبه‌ها و تکمیل پرسشنامه و دسته بندی نتایج حاصل از پرسشنامه و مصاحبه گروه استادان و کارشناسان در بعد عوامل بیرونی تأثیرگذار بر در حوزه‌های تصمیم گیری، جمعیت و اجتماع، اقتصاد و فعالیت، ساختار طبیعی و محیط زیست، نظام حرکت، کاربری زمین وفضا،که عمدتا عوامل درونی و بیرونی مد نظر بود، در گروه استادان 8 فرصت و 6 تهدید و در گروه کارشناسان 7 فرصت و 8 تهدید استخراج گردید که در اکثریت آنها اجماع وجود داشت.

در بعد عوامل تأثیرگذار درونی بر بسترهای کالبدی و ظرفیت‌های موجود که تاکید بر عوامل درون منطقه مورد مطالعه بود، در گروه استادان 7 قوت و 7 ضعف و در گروه کارشناسان نیز 7 قوت و 7 ضعف شناسایی شدند. سپس مجموع امتیازات داده شده توسط استادان و کارشناسان به این عوامل محاسبه گردید و در مرحله دوم وزن نسبی هر یک از عوامل محاسبه و در مرحله سوم با توجه به درجة اهمیت هر یک از عوامل امتیازاتی به آنها اختصاص داده شد و در گام بعدی امتیازات مورد محاسبه قرار گرفت (جدول شماره 3 و 4).

سپس در مرحلة بعدی برای دستیابی به مهمترین اولویت‌ها در راهبردها اقدام به تشکیل ماتریس عوامل ارائه شده توسط دو گروه گردید تا بر اساس مقایسه دو به دویی عوامل در زیرگروه‌های عوامل بیرونی (فرصت‌ها و تهدیدها) و عوامل درونی (قوتها و ضعفها)، راهبردهای چهارگانه رقابتی (SO)، راهبرد تنوع بخشی (ST)، راهبرد بازنگری و تغییر (WO)، و راهبرد تدافعی (WT) بهتر شناسایی گردد. سپس در گام بعدی برای دستیابی به نتایج مناسب به تلفیق نظرات نمونه‌ها پرداخته شد که در راستای مدل راهبردی ترسیمی راهبردهای چهارگانه عبارت اند از (جدول 5):

 

 

 

جدول 3: ماتریس تحلیل SWOT از دید اساتید هیأت علمی دانشگاه در حوزه شهرسازی

امتیاز	مقیاس	وزن نسبی	مجموع وزن‌ها	SWOT
14/0	2	07/0	57	کمبود سرانة مسکونی نسبت به شهر	ضعف‌ها
06/0	1	06/0	46	توزیع نامتعادل فضایی کاربری‌ها
2/0	2	1/0	84	بلاتکلیفی مردم در برابر قانون و ضوابط ساخت و سازهای جدید شهری
18/0	2	09/0	75	افت کیفیت فضایی فعالیت و سکونت
16/0	2	08/0	67	روند نزولی ظرفیت جمعیت پذیری
05/0	1	05/0	42	فرسودگی بافت
2/0	2	1/0	82	کمبود فضاهای تفریحی-فرهنگی ورزشی، تجهیزات شهری و فضای سبز و باز و بهداشتی و درمانی
24/0	2	12/0	97	سوء نگرش به بافت‌های تاریخی به عنوان بافت‌های آسیب دیده ناتوان	تهدید‌ها
14/0	2	07/0	57	زلزله خیزی شهر تبریز
06/0	1	06/0	46	افت بهره وری زمین و فضا
21/0	2	1/0	85	نارسایی و ناکارآمدی نظام حرکت و دسترسی
05/0	1	05/0	39	فقدان و ضعف نظام‌های مدیریت شهری
06/0	1	06/0	48	محدودیت‌های کالبدی منطقه تاریخی
73/0	-	1	825	مجموع
30/0	4	08/0	73	وجود مهمترین عناصر استخوان بندی فضایی شهر مانند خیابان امام و بازار کهن	قوت‌ها
16/0	3	05/0	49	هندسه منظم بافت منطقه
26/0	4	07/0	62	نقش مرکزیت فعالیت و اقتصاد شهری
36/0	4	09/0	84	وجود شهرداری واحد منطقه تاریخی
41/0	4	1/0	96	وجود بازار قدیمی تبریز
12/0	3	04/0	37	حضور نسبی اقشار بومی و اصیل
24/0	4	06/0	57	وجود زیر ساخت‌های لازم برای ارتقای کمیت و کیفیت اقتصادی شهری
27/0	4	07/0	64	موقعیت استراتژیک تبریز برای ایفا و پذیرش عملکردهای بین المللی	فرصت‌ها
31/0	4	08/0	73	وجود عناصر شاخص با هویت و بلوغ یافته
16/0	3	05/0	49	قدمت فرهنگ شهرنشینی
21/0	4	08/0	72	وجود زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی مناسب برای اصلاح و احیای منطقه
24/0	4	06/0	57	اهمیت و توجه فزاینده به مسئله متروی درون شهری
16/0	3	05/0	51	ظرفیت‌های توسعه درونی شهر
33/0	4	08/0	78	اهمیت روز افزون گردشگری
11/0	3	04/0	35	وجود برخی قوانین مرتبط با حفاظت و نوسازی
76/0	-	1	937	مجموع

جدول 4: ماتریس تحلیل SWOT از دید کارشناسان مستقر در دفتر فنی استانداری آذربایجان شرقی، مسکن و شهرسازی آذربایجان شرقی، شهرداری تبریز

امتیاز	مقیاس	وزن نسبی	مجموع وزن‌ها	SWOT
2/0	2	1/0	97	فرسودگی بافت	ضعف‌ها
04/0	1	04/0	43	عدم موفقیت در جذب خانوارهای جدید
12/0	2	06/0	57	بلاتکلیفی مردم در برابر قانون و ضوابط ساخت و سازهای جدید شهری
17/0	2	09/0	84	افت کیفیت فضایی فعالیت و سکونت
14/0	2	07/0	67	کمبود سرانة مسکونی نسبت به شهر
21/0	2	1/0	102	کمبود فضاهای تفریحی-فرهنگی ورزشی، تجهیزات شهری و فضای سبز و باز و بهداشتی و درمانی
09/0	2	05/0	45	ترکیب ناهمگون فعالیت‌های اقتصادی و سکونت
05/0	1	05/0	49	محدودیت‌های کالبدی منطقه	تهدید‌ها
15/0	2	08/0	75	نارسایی و ناکارآمدی نظام حرکت و دسترسی
13/0	2	06/0	62	دگرگونی هویت جمعیتی
05/0	1	05/0	48	عدم تناسب عملکردی-فضایی مرکز شهر با شخصیت یک کلان شهر تاریخی، گردشگری و اقتصادی
2/0	2	1/0	97	سوء نگرش به بافت‌های تاریخی به عنوان بافت‌های ناتوان
03/0	1	03/0	34	خطر بناهای منطقه در برابر زلزله
12/0	2	06/0	57	ضعف مدیریت شهری
13/0	2	06/0	62	سیل خیزی منطقه
82/0	-	1	979	مجموع
17/0	3	06/0	54	وجود مهمترین عناصر استخوان بندی فضایی شهر مانند خیابان امام	قوت‌ها
22/0	3	07/0	72	نقش مرکزیت فعالیت و اقتصاد شهری
2/0	3	07/0	64	توان بالفعل بازرگانی و تجاری
12/0	3	04/0	37	عبور رودخانه مهران رود از منطقه
37/0	4	09/0	89	قرار گرفتن بازار قدیمی تبریز
3/0	4	08/0	73	تشکیل شهرداری محور تاریخی-فرهنگی
15/0	3	05/0	49	قرار گرفتن زیر ساخت‌های لازم برای ارتقای کمیت و کیفیت اقتصادی شهر
44/0	4	11/0	107	اهمیت روز افزون گردشگری با توجه به بناهای قدیمی محل	فرصت‌ها
37/0	4	09/0	89	وجود زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی مناسب برای اصلاح و احیای منطقه
12/0	3	04/0	39	گسترش فن آوری‌های دوستدار محیط
34/0	4	08/0	81	وجود برخی قوانین مرتبط با حفاظت و نوسازی
15/0	3	05/0	49	اهمیت و توجه فزاینده به مسئله متروی درون شهری
2/0	3	07/0	65	وجود عناصر ثبت شده جهانی و امکان جذب همیاری نهادهای بین المللی
4/0	4	1/0	97	ظرفیت‌های توسعه درونی شهر
56/0	-	1	965	مجموع

 

 

 

 

 

 

جدول 5: راهبردهای مشترک گروه کارشناسان و استادان دربارة اولویت‌های راهبردی اقدامات تحقق پذیری طرح جامع در محور تاریخی-فرهنگی (منطقه6)

 

 

 

 

 

 

 

 

عوامل درونی

 

 

 

فرصت‌ها (O)

تهدید‌ها (T)

1- اهمیت روز افزون گردشگری با توجه به بناهای قدیمی منطقه

2- وجود قوانین مرتبط با حفاظت و نوسازی

3- اهمیت و توجه فزاینده به مسأله متروی درون شهری

4- ظرفیت‌های توسعه درونی شهر

1- سوء نگرش به بافت‌های تاریخی به عنوان بافت‌های آسیب دیده نا توان

2- نارسایی و نا کار آمدی نظام حرکت و دسترسی

3- فقدان و ضعف نظام‌های مدیریت شهری

4- خطر انهدام بناهای منطقه در برابر زلزله

قوت‌ها (S)

راهبردهای تهاجمی (SO)

راهبرد‌های تنوع (ST)

1- وجود مهمترین عناصر استخوان بندی فضایی شهر مانند خیابان امام و بازار کهن تبریز

2- نقش مرکزیت فعالیت و اقتصاد شهری

3- وجود شهرداری واحد منطقه تاریخی

4- وجود بازار کهن شهر تبریز

5- وجود زیر ساختهای حداقل لازم برای ارتقای کمیت و کیفیت اقتصاد شهری

1-         توجه به بنا‌ها و مکان‌های تاریخی به عنوان هویت شهری تبریز

2-         بهینه سازی سیستم تردد با اولویت دهی به حرکت پیاده و شریان‌های حرکتی

3-         افزایش سرانه فضاهای سبز، بهداشتی و درمانی و. ...

4-         توزیع مطلوب تجهیزات شهری با توجه به حجم بالای تردد در این محدوده

5-         گسترش فعالیت‌های شهرداری محور تاریخی-فرهنگی با نهادهای بین المللی

6-         افزایش نقش مرکزیت فعالیت و اقتصاد شهری

1- تنوع بخشی به فعالیت‌های بازرگانی و تجاری

2- گسترش فن آوری‌های دوستدار محیط

3- افزایش توان توسعه درونی شهر

4- تقویت زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی مناسب برای اصلاح و احیای منطقه

ضعف‌ها (W)

راهبردهای بازنگری(WO)

راهبردهای تدافعی (WT)

1- فرسودگی بافت

2- بلا تکلیفی مردم در برابر قانون و ضوابط ساخت و سازهای جدید

3- افت کیفیت فضایی فعالیت و سکونت

4- کمبود فضاهای تفریحی-فرهنگی ورزشی، تجهیزات شهری و فضای سبز و باز و بهداشتی و درمانی.

1-    تقویت موقعیت استراتژیک تبریز برای ایفا و پذیرش عملکردهای بین المللی

2-    تقویت عناصر شاخص با هویت و بلوغ یافته

3-    تقویت زمینه‌های گسترش گردشگری داخلی و خارجی در منطقه

4-    تقویت قوانین حفاظت و نوسازی بناها در منطقه

1. جلوگیری از تخریب و نادیده گرفتن بناهای تاریخی منطقه
2. جلوگیری از ساخت وسازهای ضعیف و غیر استاندارد در منطقه به خاطر خطر زلزله
3. جلوگیری از تخریب فضاهای سبز در منطقه
4. جلوگیری از افت بهره وری زمین و فضا

 

همان طوری که از نمودار فوق و محاسبات انجام شده استنباط می شود اولویت‌های راهبردی گروه استادان، کارشناسان و مشترک دو گروه استادان دانشگاه‌ها و کارشناسان نهادها و سازمانهای مرتبط با محدودة مورد مطالعه طرح جامع عبارت اند از: (جدول 6 شماره)

جدول 6: اولویت‌های راهبردی درباره اقدامات تحقق پذیری طرح جامع در محور تاریخی-فرهنگی (منطقه6)

SWOT	راهبرد تدافعی	راهبرد تنوعی	راهبرد بازنگری	راهبرد تهاجمی
استادان	75/1	62/2	88/2	75/3
کارشناسان	83/1	39/2	99/2	55/3
مشترکات	58/3	01/5	57/5	3/7
اولویت‌های راهبردی	اولویت چهارم	اولویت سوم	اولویت دوم	اولویت اول

 

4-نتیجه گیری

 با توجه به اینکه سؤال این پژوهش با توجه به ماهیت آن - که هدف ارزیابی تحقق پذیری طرح جامع محور فرهنگی- تاریخی (منطقه 6) شهر تبریز و چالشهای مربوط به آن می باشد – به صورت سؤالی (علی و مقایسه ای) بوده و هدف از آن، رسیدن به موارد مورد نظر در قسمت (بیان اهداف تحقیق) می باشد، با کمک گرفتن از عوامل ارزیابی طرحهای جامع شهری و توصیفی کمی و کیفی از وضعیت طرح جامع محور فرهنگی_ تاریخی شهر تبریز و عملکرد آن از زمان تصویب (1373) تا (1383) آورده شد، می توان سؤال تحقیق را مورد ارزیابی و آزمون قرار داد.

ـ آیا اهداف و راهبردهای طرح جامع منطقه 6 یا طرح جامع (محور فرهنگی- تاریخی شهر تبریز) مطابق با روند طبیعی و زمانی و عملیاتی پیشنهاد شده به اجرا در آمده است ؟

 با استفاده از مبانی نظری و تحلیلی ذکر شده و نیز تطبیق راهبردهای پیشنهادی طرح جامع با وضعیت موجود منطقه 6، بدون شک الگوی برنامة سنتی در قالب طرح جامع شهر تبریز دارای مشکلات عدیده ای در تحقق اهداف خود می باشد که این مشکلات بر پایة ارزیابی مقایسه ای سرانه‌ها و سطوح کاربری، تحلیل نقاط قوت و ضعف (SWOT) به منظور تحقق پذیری طرح جامع در ارتباط با محور فرهنگی- تاریخی (منطقه 6)، شامل این موارد است:

الف) محاسبه نادرست تحولات جمعیتی:

علت اصلی عدم تحقق پیش بینی جمعیت و یا هر پیش بینی دیگر، ثابت فرض کردن وضعیت یک محدوده در یک مدت طولانی و تصویر یک روند خطی در میزان تغییرات اجتماعی و اقتصادی است. در پیش بینی‌های جمعیت شهر تبریز، اختلاف فاحشی در حدود 650000 نفر دیده می‌شود. جمعیت سال 1373 منطقه 6 در حدود 34253 نفر بوده و جمعیت پیش بینی شده 50000 نفر است که در مقایسه با جمعیت در سال 1383 (35271 نفر ) اختلاف 14729 نفر را نشان می‌دهد. این اختلاف به خوبی از محاسبة نادرست جمعیت در خود تبریز و در این منطقه خبر می‌دهد.

ب) عدم تحقق سلسله مراتب مراکز شهری:

برنامة جامع برای تحقق سازمان فضایی پیشنهادی، خود سلسله مراتبی از مراکز شهری را در سطوح تقسیمات کالبدی ( شهری، منطقه ای، ناحیه ای و محله ای ) در نظر گرفته بود. این عرصه علیرغم گذشت چند سال به غیر از تحقق دو مورد ( میدان جهاد و چهار راه آبرسانی ) بقیه موارد به تحقق نپیوسته اند.

ج) عدم تحقق جمعیت پذیری مناطق و محلات شهری و به تبع آن عدم تحقق تراکمهای پیشنهادی:

عدم تحقق این پیشنهادهای برنامة سنتی جامع شهر تبریز، به قرار زیر بوده است:

• عدم توجه به روند‌های تصمیم سازی و تعیین اهداف و سیاستها.

• تأکید بیش از حد بر روشهای کمی، تجریدی و ایستا.

• عدم توجه کافی به ویژگی‌های اجتماعات محلی و نیازهای آنها.

• نا پیوستگی میان مراحل برنامه ریزی، طراحی و اجرا.

• عدم توجه به ماهیت پیچیده و پویای شهر و دشواری آینده نگری برای آن.

• مهمترین بخش، نتیجه­گیری از کاربریهای منطقه است که هر کدام بر پایة مقایسه تطبیقی بررسی می‌شود:

• کاربریهای مسکونی: سطح سرانة مسکونی 36 متر مربع با 9/42 درصد از کل وسعت برای افق سال 1383 با جمعیت 50هزار نفر پیشنهاد شده بود. در وضع موجود سال 1383 با 5 درصد اختلاف نزولی به سطح سرانة 89/46 برای جمعیت بالای 35 هزار نفری منطقه افزایش یافته است. از سطح کاربری‌های مسکونی 145364 متر مربع کاسته شده است و آن هم به دلایل اقتصادی، تجاری منطقه است.

• فضاهای کار و فعالیت: سطح این نوع سرانه‌ها در سال 1383 از افق پیش بینی شده طرح فراتر رفته است بلکه با افزایش 696233 متر مربعی و افزایش سرانة 91/19 گویای سمت وسوی به شدت بازاری و خدماتی آن دارد.

• حوزه‌های فرهنگی و مذهبی: افزایش 17/2 درصدی و 94/3 سرانة نسبت به افق طرح در وضع موجود سال 1383 نشان از محوریت این بخش دارد.

• حوزه‌های عملکردی فراغتی و گردشگری: با کاهش2 0/0 نسبت به افق طرح نزول نسبی و عدم سرمایه گذاری در این منطقه مشاهده می‌شود.

• حوزةبهداشت و درمان: با افق طرح تفاوتیافزایشی در حدود64/0 در سرانه و 40755 در مساحت را دارا است.

• عناصر ورزشی و فضاهای سبز: این کاربریها نسبت به افق طرح کمتر شده اند. ورزشی از 25/2 پیش بینی شده به 18/0 رسیده است

•  فضای سبز از 4 متر به 5/0 متر رسیده است.

• حمل ونقل و انبارداری: در این بخش حمل ونقل و معابر و شبکة ارتباطی افزایش داشته است.

• تأسیسات و تجهیزات شهری: با کاهش 33/0 متر مربعی سرانه، تفاوت افزایش 3732 متر مربعی با وضع موجود سال 1373 داشته است.

  بر اساس الگوی کلان، توزیع کمی کاربری اراضی نشان می‌دهد که از مساحت 54/436 هکتاری منطقه، 9/37 درصد به سکونت، 7/16 درصد به کار و فعالیت، 75/10 درصد به خدمات و رفاه عمومی، 23 درصد به شبکة ارتباطی و 65/11 درصد به سایر کاربریها تخصیص یافته است.

  در ارزیابی نقاط قوت و ضعف محور تاریخی- فرهنگی شهر تبریز نیز شاهد عدم توجه به ظرفیت‌های توسعه ای منطقه و قرارگیری در دور تسلسل ترمیم ضعف‌ها هستیم که حاکی از نگرش خشک و ایستای طرح جامع در محدودة مورد مطالعه است. همچنین در ارزیابی اولویت اقدام در محدودة مورد مطالعه، برخلاف رویة تجویز یکسان طرح جامع، شاهد نیازها و اولویت‌های دیگری همچون توجه به کارکردهای هویتی در منطقه، افزایش سرانة قریب به صفر فضای سبز در این منطقه و همچنین ارجحیت تردد پیاده به ترافیک خودرو، افزایش خدمات درمانی- بهداشتی و بالاخره توزیع سرانة فضاهای ورزشی در صدر اولویت تصمیم گیری به منظور تحقق طرح جامع در این منطقه است.

  البته با در نظر گرفتن پارامترهای چندسطحی مکمل در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در بعد کلان سیاستگذاری‌های ملی و منطقه ای در بعد اجرایی و نظری هستیم. بر اساس این نتایج، توجه به بناهای تاریخی و قدیمی شهر که دارای بافت منحصر به فرد در طول تاریخ است که به عنوان میراث هویتی شهر شناخته می‌شود، بالاترین میزان حساسیت و اهمیت را دارا است. چرا که در طرح جامع در تمامی جنبه‌های برنامه ریزی و طرح ریزی شهری در ارتباط با منطقه 6، به این عوامل، میزان توجه مطلوبی صورت نگرفته است و تنها در حد تأکید اسمی باقی مانده است.

  5-پیشنهاد‌ها

  در شرایطی که عدم ضمانت اجرایی طرح‌های جامع در شرایط و مقاطع زمانی متعدد به اثبات رسیده است، لزوم تغییر رویة برنامه­ریزی البته بر پایة داشته‌ها و تجربیات حاصل از طرح‌های جامع سنتی به روشنی قابل درک است. چرا که به لحاظ پیچیدگی و وسعت عوامل مداخله کننده در فرآیند برنامه ریزی عملاً برنامه ریزی بلندمدت را به برنامه ریزی کوتاه مدت و لحظه ای سوق می‌دهد که در قالب این برنامه ریزی‌های کوتاه مدت افق برنامه ریزی بلند مدت ترسیم می‌شود، امری که در بحث‌های روز شهرسازی از فرآیند برنامه ریزی راهبردی- ساختاری، استراتژیک، مشارکتی و... عدول کرده و عنوان برنامه ریزی لحظه­ای همراه با نگرش انعصاف­پذیر را معنی می­کند فرآیندی که دیگر نمی توان برای 10 سال واکنش شهر، نقشه راه خاکستری ترسیم کرد و انتظار نتایج مطلوبی را داشت، بلکه با وضوح و حرکت گام به گام با تغییر و اصلاح مداوم فرآیند برنامه­ریزی معنی پیدا می‌کند. در مجموع با دارا بودن شرایط زیر تحقق پذیری خود را در هر محیط برنامه ریزی قطعیت می‌بخشد.

• واضح و قابل درک باشند.

• به حد کافی کلی باشند.

• به حد کافی اختصاصی و قابل سنجش باشند، اما نه در قالب اعداد.

• به طور مستقیم با عوامل حیاتی موفقیت مرتبط باشند.

• به طور مستقیم با دورنما و رسالت اهداف برنامه ریزی مرتبط باشند.

• تعدادشان محدود باشد.

• به زبان ساده و قابل درک بیان شوند.

• وسیله تلقی شوند نه هدف.

• سازمان شمول باشند.

• باید مشکل و مهیج باشند، ولی غیر واقعی و غیر ممکن نباشند.

• از پشتیبانی راهبران و مدیریت ارشد برخوردار است.

• یک فعالیت مشارکتی باشد و فقط به گروهی به نام برنامه ریزان محدود نشود.

• انعطاف پذیر و متناسب با ویژگی‌های شهر یا منطقه باشد.

• مسؤولیت‌ها و زمانبندی فعالیت‌ها را به روشنی بیان می کند و قابل اعتماد بودن نتایج را تضمین می کند.

• مشارکت همگانی و تفاهم را ایجاد کند

• نسبت به محیط آگاه بوده و موضوعات محیطی را با حساسیت پیگیری کند.

• درباره اهداف، اقدامات، نتایج و پیامدها واقع نگر باشد و موضوعات را به طور جامع و یکپارچه مورد بررسی قرار می دهد.

• شواهد انگیزه بخش برای توصیه‌های خود ارائه می دهد.

• برای رفع اختلاف نظرها روش مناسبی ارائه می دهد.

• پویا و جاری باشد و نه ایستا و راکد.

• فرآیند برنامه ریزی و برنامه‌ها به طور منظم و مستمر بازنگری و بهبود بخشد.

   

  منابع

پور احمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سید‌هادی، 1385، آسیب شناسی طرح‌های توسعة شهری در کشور، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 58.

توفیق، فیروز و مدنی پور، علی و داوری، سیمین؛1384، روش‌های شهر سازی نوین در فرانسه انگلستان آمریکا؛ مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری ایران.

رهنما، محمد رحیم، 1387، پژوهشی پیرامون طرح‌های تفصیلی شهری با تاکید بر کاربری‌های آموزشی و بهداشتی، درمانی، مشهد، جهاد دانشگاهی.

رهنمایی، محمد تقی و شاه حسینی، پروانه، 1383، فرآیند برنامه ریزی شهری ایران؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران.

سعیدنیا، احمد، 1383، کتاب سبز (راهنمای شهرداریها)، جلد پنجم (طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور.

سلطانی، علیرضا، 1386، آسیب شناسی الگوهای رایج شهرسازی در ایران با تاکید بر طرح‌های توسعة شهری مطالعه موردی تبریز، رساله دکتری دانشگاه تبریز.

غمامی، مجید، 1383، گزیده مطالعات طرح راهبردی توسعه کالبدی مجموعه شهری. تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.

کلانتری، علی، 1385، طرح‌های توسعة شهری در دست انداز سوء مدیریت‌ها گفتگو با، جلیل ا للهیان رئیس نهاد تهیه کننده طرح جامع تهران نشریه شهر و ساختمان، سال 4 شماره.

مجلس شورای ملی، 1353، قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی.

مرکز مطالعات برنامه ریزی کشور؛ 1382، امکان سنجی واگذاری وظایف جدید به شهرداری‌ها – جلد اول بررسی تحولات نظری و تجارب جهانی؛ انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور؛ چاپ دوم.

مزینی، منوچهر؛ 1378، برنامه ریزی تکثرگرا، برنامه ریزی وکالتی، شهرداری‌ها، مجله شهرداری، ش 1 و 2

مهدیزاده، جواد و همکاران، 1382، برنامه ریزی راهبردی توسعة شهری؛ مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران چاپ اول،

مهندسین مشاور شارمند، 1379، شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعة شهری، جلد دوم: تدوین شیوه‌های مناسب تهیه طرح‌های شهری در ایران، انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور، تهران.

مهندسینمشاورشارمند، 1382، شیوه‌هایتحققطرحهایتوسعة شهریدرایران،جلداول،سازمانشهرداریهایکشور، چاپدوم.

مهندسین مشاور شارمند، 1378. شیوه‌های تحقق طرحهای توسعة شهری، بررسی تجارب تهیه و اجرایی طرحهای توسعة شهری در ایران، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، جلد دوّم.

مهندسین مشاور شارمند، 1378، شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعة شهری، سازمان شهرداری‌های کشور، جلد اول، تهران.

هال، پیتر، برنامه ریزی شهری و منطقه ای، 1381، ترجمه جلال تبریزی، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران.

Minuchin, L., 2012, A lineal city in the Pampas: politics, materialization and revolution in Wladimiro Acosta’s vision for Buenos Aires. Antipode 44.4, 911–31.

McFarlane, C., 2011, Assemblage and critical urbanism. City 15.2, 204–24.

TRETTER, ELIOT M., 2012, Contesting Sustainability: ‘SMART Growth’ and the Redevelopment of Austin’s Eastside, International Journal of Urban and Regional Research, Volume 37.1, pp. 297–310

Ying Longa, Yizhen Gub, Haoying Han, 2012, Spatiotemporal heterogeneity of urban planning implementation effectiveness: Evidence from five urban master plans of Beijing, Landscape and Urban Planning, Volume 108, Issues 2–4, Pages 103–111

Zhu Qian,2013, Master plan, plan adjustment and urban development reality under China’s market transition: A case study of Nanjing, Cities, Volume 30, Pages 77–88

مراجع

پور احمد، احمد، حاتمی نژاد، حسین و حسینی، سید‌هادی، 1385، آسیب شناسی طرح‌های توسعة شهری در کشور، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 58.

توفیق، فیروز و مدنی پور، علی و داوری، سیمین؛1384، روش‌های شهر سازی نوین در فرانسه انگلستان آمریکا؛ مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری ایران.

رهنما، محمد رحیم، 1387، پژوهشی پیرامون طرح‌های تفصیلی شهری با تاکید برکاربری‌های آموزشی و بهداشتی، درمانی، مشهد، جهاد دانشگاهی.

رهنمایی، محمد تقی و شاه حسینی، پروانه، 1383، فرآیند برنامه ریزی شهری ایران؛ سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران.

سعیدنیا، احمد، 1383، کتاب سبز (راهنمای شهرداریها)، جلد پنجم (طراحی شهری در ایران)، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور.

سلطانی، علیرضا، 1386، آسیب شناسی الگوهای رایج شهرسازی در ایران با تاکید بر طرح‌های توسعة شهری مطالعه موردی تبریز، رساله دکتری دانشگاه تبریز.

غمامی، مجید، 1383، گزیده مطالعات طرح راهبردی توسعه کالبدی مجموعه شهری. تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.

کلانتری، علی، 1385، طرح‌های توسعة شهری در دستانداز سوء مدیریت‌ها گفتگو با، جلیلا للهیان رئیس نهاد تهیه کننده طرح جامع تهران نشریه شهر و ساختمان، سال 4شماره.

مجلس شورای ملی، 1353، قانون تغییر نام وزارت آبادانی ومسکن به وزارت مسکن و شهرسازی.

مرکز مطالعات برنامه ریزی کشور؛ 1382، امکان سنجی واگذاری وظایف جدید به شهرداری‌ها – جلد اول بررسی تحولات نظری و تجارب جهانی؛ انتشاراتسازمان شهرداری‌های کشور؛ چاپ دوم.

مزینی، منوچهر؛ 1378، برنامه ریزی تکثرگرا، برنامه ریزی وکالتی، شهرداری‌ها، مجله شهرداری، ش 1 و 2

مهدیزاده، جواد و همکاران، 1382، برنامه ریزی راهبردی توسعة شهری؛ مرکز مطالعات و تحقیقاتشهرسازی و معماری ایران چاپ اول،

مهندسین مشاور شارمند، 1379، شیوه‌های تحققطرح‌های توسعة شهری، جلد دوم: تدوین شیوه‌های مناسب تهیه طرح‌های شهری در ایران،انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور، تهران.

مهندسینمشاورشارمند، 1382، شیوه‌هایتحققطرحهایتوسعة شهریدرایران،جلداول،سازمانشهرداریهایکشور، چاپدوم.

مهندسین مشاور شارمند، 1378. شیوه‌های تحقق طرحهای توسعة شهری، بررسی تجارب تهیه و اجرایی طرحهای توسعة شهری در ایران، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، جلد دوّم.

مهندسین مشاور شارمند، 1378، شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعة شهری، سازمان شهرداری‌های کشور، جلد اول، تهران.

هال، پیتر، برنامه ریزی شهری و منطقه ای، 1381، ترجمه جلال تبریزی، انتشارات پردازش و برنامهریزی شهری، تهران.

Minuchin, L., 2012, A lineal city in the Pampas: politics, materialization and revolution in Wladimiro Acosta’s vision for Buenos Aires. Antipode 44.4, 911–31.

McFarlane, C., 2011, Assemblage and critical urbanism. City 15.2, 204–24.

TRETTER, ELIOT M., 2012, Contesting Sustainability: ‘SMART Growth’ and the Redevelopment of Austin’s Eastside, International Journal of Urban and Regional Research, Volume 37.1, pp. 297–310

Ying Longa, Yizhen Gub, Haoying Han, 2012, Spatiotemporal heterogeneity of urban planning implementation effectiveness: Evidence from five urban master plans of Beijing, Landscape and Urban Planning, Volume 108, Issues 2–4, Pages 103–111

Zhu Qian,2013, Master plan, plan adjustment and urban development reality under China’s market transition: A case study of Nanjing, Cities, Volume 30, Pages 77–88