ارزیابی خطر زلزله با استفاده مدل ترکیبیAHP-FUZZY در امنیت شهری (مطالعه موردی: منطقه یک کلان‌شهر تهران)

فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

مقاله 2، دوره 6، شماره 20، فروردین و اردیبهشت 1394، صفحه 17-34   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مرتضی کریمی کردآبادی؛ اسماعیل نجفی

دانشگاه امام حسین

تاریخ دریافت: 24 آذر 1393،  تاریخ بازنگری: 31 تیر 1394،  تاریخ پذیرش: 05 اردیبهشت 1394 

چکیده

     ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای دنیا است و شهرهای آن در رابطه با این مخاطره طبیعی آسیب‌های فراوان دیده‌اند.کلان­شهر تهران به عنوان کلان‌شهر اول کشور نه تنها از این قاعده مستثنی نیست، بلکه با توجه به وجود گسل‌های متعدد، بافت­های فرسوده، تراکم سازه‌ای، جمعیت متراکم، عدم رعایت استانداردها، توسعه فیزیکی نامناسب با خطر جدی مواجه است. روش انجام تحقیق توصیفی- تحلیلی، با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای(اسناد، نقشه‌های زمین‌شناسی و توپوگرافی و تصاویر ماهواره‌ای Google Earth) است، در این پژوهش با استفاده از مدل ­ترکیبیAHP-FUZZY و با بکارگیری نرم افزارهای Arc GIS و Expert Choice به پهنه­بندی خطر زلزله و تأثیر آن در امنیت شهری منطقه یک شهر تهران پرداخته شده است. نقشه پهنه­بندی خطر زلزله نشان می‌دهد، بیشتر مساحت و گستره آن، جزء پهنه‌های خطرناک وقوع زلزله محسوب می‌شوند. مناطق دارای خطر کم و خیلی کم که 23 درصد محدوده مورد مطالعه را در بر می­گیرد، بیشتر منطبق بر محدوده شهری نواحی الهیه، قیطریه، ولنجک، زعفرانیه و باغستان که به­صورت پراکنده در بعضی قسمت­های منطقه یک می‌باشند. مناطق دارای خطر خیلی زیاد و زیاد که در حدود 50 درصد مساحت منطقه یک را در بر می‌گیرند. می­توان گفت که بیشترین پهنه­های خطر در امتداد گسل­ها قرار می‌گیرند و مناطق کم دوام و فرسوده شهر، بیشتر در پهنه‌های با خطر زیاد و متوسط قرارگرفته‌اند، که این خود می‌تواند منجر به سلب امنیت و افزایش خسارات و تلفات ناشی از زلزله گردد. به طور کلی منطقه یک کلان ‌شهر تهران به شدت در خطر زلزله‌خیزی قرار دارد و نیازمند توجه اساسی برای کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله است و هر چه زودتر و بیشتر نیازمند بررسی و فکر چاره است.

کلیدواژه‌ها

ارزیابی؛ خطر زلزله؛ مدل ترکیبی AHP-FUZZY؛ امنیت؛ منطقه یک

اصل مقاله

 

چکیده

     ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای دنیا است و شهرهای آن در رابطه با این مخاطره طبیعی آسیب‌های فراوان دیده‌اند.کلان­شهر تهران به عنوان کلان‌شهر اول کشور نه تنها از این قاعده مستثنی نیست، بلکه با توجه به وجود گسل‌های متعدد، بافت­های فرسوده، تراکم سازه‌ای، جمعیت متراکم، عدم رعایت استانداردها، توسعه فیزیکی نامناسب با خطر جدی مواجه است. روش انجام تحقیق توصیفی- تحلیلی، با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای(اسناد، نقشه‌های زمین‌شناسی و توپوگرافی و تصاویر ماهواره‌ای Google Earth) است، در این پژوهش با استفاده از مدل ­ترکیبیAHP-FUZZY و با بکارگیری نرم افزارهای Arc GIS و Expert Choice به پهنه­بندی خطر زلزله و تأثیر آن در امنیت شهری منطقه یک شهر تهران پرداخته شده است. نقشه پهنه­بندی خطر زلزله نشان می‌دهد، بیشتر مساحت و گستره آن، جزء پهنه‌های خطرناک وقوع زلزله محسوب می‌شوند. مناطق دارای خطر کم و خیلی کم که 23 درصد محدوده مورد مطالعه را در بر می­گیرد، بیشتر منطبق بر محدوده شهری نواحی الهیه، قیطریه، ولنجک، زعفرانیه و باغستان که به­صورت پراکنده در بعضی قسمت­های منطقه یک می‌باشند. مناطق دارای خطر خیلی زیاد و زیاد که در حدود 50 درصد مساحت منطقه یک را در بر می‌گیرند. می­توان گفت که بیشترین پهنه­های خطر در امتداد گسل­ها قرار می‌گیرند و مناطق کم دوام و فرسوده شهر، بیشتر در پهنه‌های با خطر زیاد و متوسط قرارگرفته‌اند، که این خود می‌تواند منجر به سلب امنیت و افزایش خسارات و تلفات ناشی از زلزله گردد. به طور کلی منطقه یک کلان ‌شهر تهران به شدت در خطر زلزله‌خیزی قرار دارد و نیازمند توجه اساسی برای کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله است و هر چه زودتر و بیشتر نیازمند بررسی و فکر چاره است.

واژه‌های کلیدی: ارزیابی، خطر زلزله، مدل ترکیبی AHP-FUZZY، امنیت، منطقه یک

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- بیان مسأله

زلزله یکی از فرآیندهای ژئومورفیک درونی است که آثار تخریبی زیادی دارد و برخی از شهرهای کشور ما را نیز تهدید می­کند و بی­توجهی به آن در مکان­گزینی شهرها، و عدم رعایت نکات فنی و ایمنی در ساخت تأسیسات و ساختمان­ها می­تواند اثرات زیانباری را به دنبال داشته باشد(نگارش،1382: 139).اصولاً زلزله­ها در سطح زمین آثار ژئومورفولوژیکی فراوانی نظیر ایجاد گسل­ها، جابجایی افقی و عمودی، ایجاد شکاف­هایی به ابعاد مختلف، تحریک و تشدید حرکت مواد بر روی دامنه، انسداد و تغییر مسیر رودها، باز و بسته شدن چشمه­ها، وقوع تسونامی، ... به وجود می­آورند. بنابراین زلزله به طور مستقیم و غیرمستقیم موجب ناپایداری محیط می­شود که در مکان گزینی شهرها باید به آن توجه فراوان کرد(زمردیان،1378: 39-42). کلان­شهرهای امروزی، در نقاط مختلف دنیا به دلایل متعدد همواره در معرض آسیب ناشی از مخاطرات طبیعی قرار دارند. این مخاطرات که آسیب‌های جانی و مالی فراوانی را با خود به همراه دارند، نیازمند پیشگیری­ها و اقدامات فوری می­باشند .بر مبنای برنامه استراتژیک بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل متحد[1]، کلیه مخاطرات دو منشأ متفاوت دارند؛ الف: مخاطرات طبیعی ب: مخاطرات ناشی از فناوری یا مخاطرات ناشی از فعالیت انسان(ساسان پور و موسی­وند، 1389) به نقل از) به نقل از(موس و پاترانکول^[2]، 2006: 396). این موضوع در کشور ایران به دلیل قرارگیری در کمربند گسل آلپ- هیمالیا از اهمیت خاصی برخوردار است. از دیدگاه زمین ساخت جهانی، منطقه­ی مورد مطالعه روی کمربند زلزله خیز آلپ ـ هیمالیا واقع شده­است، که حدود 15 درصد زلزله‌های به­وقوع پیوسته در جهان مربوط به آن است(قدیری،1382: 2). از ویژگی­های خاص منطقه مورد مطالعه وجود اختلاف ارتفاع بیش از 500 متر، شیب زیاد و گسله­های مهم شرقی - غربی است. گسل­های اصلی و لرزه­زا با درازای بیش از 10 کیلومتر در این منطقه، رسوب­های آبرفتی A, B, Cرا بریده­اند. سن جوان و درازای زیاد این گسله­ها، آن­ها را در دسته­ی گسل­های لرزه­زا و خطرناک گستره­ی تهران قرارداده­ است (بربریان و همکاران،1371: 35). با توجه به حضور کاربری­های فرامنطقه­ای و فراشهری به ویژه کاربری­های دیپلماتیک و گردشگری در منطقه یک کلان­شهر تهران، این منطقه از اهمیت بسیار بالایی در سطح تهران و کشور برخوردار است، بنابراین نیازمند شناسایی مناطق و پهنه­های خطر زلزله در جهت آمادگی برای مواجه با رخداد زلزله و جلوگیری از سلب آسایش شهروندان و امنیت شهری است، که این مورد مهمترین هدف تحقیق حاضر است.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

در این ارتباط از آنجا که برخی از شهرهای ایران از جمله تهران بر روی خط گسل و یا در حاشیه گسل شکل گرفته­اند و حرکت­های افقی یا عمودی گسل­ها منجر به بروز زلزله در این گونه شهرها یا نواحی پیرامون آنها می‌شود، از این­رو ضرورت پرداختن به میزان تأثیر گسل­ها بر شهرهای کشور و راهکارهایی جهت کاهش خسارت­های وارده به خوبی احساس می‌گردد، تا اولاً چگونگی قرارگیری گسل­ها شناخته شود و در رعایت حریم آنها دقت بیشتری شود و ثانیاً با رعایت عوامل انسان­ ساخت، اصول و ضوابط شهرسازی، مکان گزینی کاربری اراضی­های شهرها بر روی محدوده گسل­ها با معیارهای علمی در دستور کار برنامه ریزان ومدیران شهری قرار گیرد. در این میان کلان­شهر تهران، به ویژه منطقه یک آن نیز از این قائده مستثنی ناست و در معرض خطر شدید زلزله قرار دارد و بستر تهران با ضخامت بیش از 500 متر از نهشته­های کواترنر، گسل­های عمیق، نشست و رانش زمین و سیستم زهکشی نامنظم، مستعد تخریب ناشی از وقوع زمین­لرزه است (جعفری،1381:28). بر همین اساس در منطقه مورد مطالعه یک گسل اصلی با نام شمال تهران به طول 90 کیلومتر و دو گسل فرعی که هر یک در حدود 30 کیلومتر طول دارند وجود دارد(مرکز مطالعات زلزله و زیست­محیطی تهران بزرگ،1380: 59). زمانی این موضوع اهمیت بیشتری می­یابد که بدانیم در صورت بروز زلزله، تهران به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد خود مانند تمرکز شدید ساختمانی، کمبود فضاهای باز، عدم رعایت استاندارد­های لازم در اکثریت سازه­ها، جمعیت زیاد، عدم رعایت سرانه­ کاربری‌ها و ...، با مشکلات عدیده و متفاوتی نسبت به سایر شهرها مواجه است(زنگی آبادی و تبریزی ، 1385: 116). همچنین برپایه مطالعات و تحقیق صورت گرفته توسط جایکا، میزان تلفات جانی و خسارات مالی احتمالی ناشی از زلزله تهران بسیار فراتر از آنچه در شهرهای مشابه در کشورهای پیشرفته و در عین حال لرزه­خیز از جمله ژاپن است و تبعات منفی ناشی از رویداد یک زلزله بزرگ به ویژه در مناطق شهری به قدری است که می‌تواند زمینه ساز تغییر و تحولات عمیق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گردد. توجه به این نکته ضروری است که از بروز زلزله نمی توان جلوگیری کرد، اما می­توان میزان تلفات و خسارات آن را کاهش داد، حذف فاجعه غیر ممکن است، اما کاستن صدمات ناشی از آن ممکن است (لیوس^[3]،1981، 33). یکی از عمده­ترین عوامل در کاهش خطر زلزله وجود آمادگی قبلی جامعه برای برخورد با پدیده زلزله است، این آمادگی برای برخورد با سانحه عبارت است از داشتن برنامه مشخص قبلی و برنامه ریزی(کیتس و پیجاوکا^[4]،1997:271). با این وجود، بر اساس بررسی و شناخت ویژگی­های محدوده منطقه یک و پهنه بندی خطر زلزله می­توان تا حدودی اشتباهات گذشته و بی توجهی­هایی که تا کنون صورت گرفته است را کاهش داد و آن را مدیریت کرد.

1-3- هدف تحقیق

 مهمترین هدف تحقیق، شناسایی محدوده­ها و بخش­های دارای خطر زلزله در منطقه یک کلان­شهر تهران و تأثیر آن در امنیت شهری است. همچنین این تحقیق به دنبال نشان دادن قابلیت­های نرم افزارGIS و مدل­ترکیبیAHP-FUZZY در ارزیابی و شناسایی پهنه­های خطر زلزله در مناطق شهری است. از جمله اهداف دیگر، ارائه پیشنهادها و راهبردهای مناسب در مورد خطر زلزله در جهت آمادگی و کاهش خسارت احتمالی آن است.

 

 

 

1-4- پیشینه تحقیق

-وانو و دیگران^[5] (2002) به منظور منطقه­بندی نواحی لغزشی زلزله، سیستم فازی را برای شمال شرقی فلات تبت به کار برده‌اند. پوکورادی^[6]نیز در همین سال با انتشار مقاله­ای تحت عنوان ارزیابی خطر بر مبنای منطق فازی، نشان داد که یکی از راه‌های قابل اطمینان جهت ارزیابی خطر زلزله استفاده از منطق فازی است. تانگ و ون^[7] (2009) در تحقیقی سیستم هوش مصنوعی برای ارزیابی خطر زلزله در شهر دیانگ در کشور چین را مبنی بر توسعه GISو شبکه مصنوعی مورد استفاده قرار دادند. زنگی آبادی و تبریزی(1385) به بررسی زلزلة تهران و ارزیابی فضایی آسیب­پذیری مناطق شهری با استفاده از GIS و SPSS به تحلیل و سطح بندی آماری مناطق شهری تهران با تأکید بر مقاومت مصالح و آسیب پذیری سازه­ای در مقابل زلزله پرداخته­اند. نگارش(1378)در مقاله­ای سعی بر آن داشته است که علت زلزله­خیزی فلات ایران و اثرات منفی فعالیت گسل­ها روی برخی از شهرها به صورت نمونه بررسی و خطرات آنها یادآوری نماید .حاتمی نژاد(1388) با استفاده از روش تحلیلی و ارزیابی آسیب پذیری لرزه­ای و با بهره گیری از AHPو GIS آسیب پذیری منطقه 10 شهر تهران را بررسی نموده و برای این کار از شاخص‌های: نوع مصالح، عمرسازه، تراکم جمعیت و شبکه ارتباطی استفاده نموده است. منزوی و همکاران(1389) در مقاله­ای به آسیب پذیری بافت­های فرسوده بخش مرکزی شهر تهران در برابر زلزله(مورد: منطقه 12)پرداخته­اند. زیاری و داراب خانی(1389)، به بررسی آسیب پذیری بافت­های شهری در برابر زلزله (مورد مطالعه: منطقه 11 شهرداری تهران)پرداخته اند. امینی و همکاران(1390) به ارزیابی مدل رادیوس در تخمین خسارات ناشی از زلزله در محیط GIS (مطالعه موردی، در منطقه یک شهرداری تهران) با توجه به سه گسل شمال تهران، مشا و ری، برای تخیمن خسارات ناشی از زلزله احتمالی در منطقه مورد مطالعه پرداخته­اند. فرج زاده­اصل و همکاران(1391) به ارزیابی آسیب­پذیری مساکن شهری در برابر زلزله با استفاده از مدل TOPSIS Fuzzy و نرم­افزارهای مبتنی بر رویکرد سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداخته­اند و نتایج حاصله حاکی از آسیب پذیر بودن منطقه9 شهرداری تهران در برابر زلزله و کارایی مدل مذکور در ارزیابی آسیب­پذیری منطقه مورد مطالعه است. بوستان و همکاران(1391) به بررسی و پهنه بندی زمین لرزه ای گستره تهران و نواحی مجاور با استفاده از مجموعه‌های فازی پرداخته اند. شماعی و همکاران(1391) به بررسی و سنجش عوامل آسیب رسان در منطقه یک شهر تهران با استفاده از GIS پرداخته­اند. نتایج تحقیق آنها نشان­دهنده این است که مهمترین عوامل تشدیدکننده آسیب­ها در منطقه یک به ترتیب اولویت؛ فاصله از گسل­ها، شیب زمین، همجواری با کاربری‌های ناسازگار، عمربنا، تراکم زیاد جمعیت، عدم دسترسی به فضاهای باز شهری و مساحت نامناسب قطعات زمین کاربری­ها است. همچنین آسیب­پذیرترین نواحی در منطقه یک را نواحی هشت، شش، ده و چهار است. همچنین مقالات زیادی در باره پهنه­بندی خطر زلزله در شهرها با استفاده از مدل­های مختلف در خارج و داخل انجام گرفته است.

1-5- روش­ تحقیق

 رویکرد انجام تحقیق توصیفی- تحلیلی، با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای(اسناد، نقشه­های زمین شناسی و توپوگرافی­ و تصاویر ماهواره­ای Google Earth، از طریق مدل­ترکیبیAHP-FUZZY و با بکارگیری نرم افزارهای Arc GIS و Expert Choice بوده است که در نهایت به پهنه­بندی خطر زلزله، در منطقه یک شهر تهران انجامیده است. برای انجام این پژوهش پس از شناسایی معیارهای موثر در رخداد زلزله و ایجاد آسیب­پذیری، اقدام به انجام مقایسات زوجی با استفاده از نرم افزار Expert Choice گردید. سپس به آماده­ سازی و مقیاس سازی و رستری کردن لایه­ها و معیارها جهت فازی­سازی آن­ها با استفاده از توابع فازی اقدام شده است. از میان این معیارها، زمین­شناسی(لیتولوژی)، ناپایداری مصالح(بافت­های فرسوده و کم دوام شهری) و کاربری اراضی، چون به­صورت برداری(وکتوری) هستنند، در جدول اعداد توصیفی فیلدی تحت عنوان وزن فازی درست کرده و طبق آن رستری شده­اند. معیارهایی همچون فاصله از گسل­ها، فاصله از جاده و راههای ارتباطی، فاصله از مناطق پر تراکم جمعیت و فاصله از مراکز خدمات شهری با استفاده از دستور (Euclidean Distance) به لایه رستری تبدیل شد. در ادامه فرآیند فازی سازی هر کدام از لایه‌ها به صورت واضح تشریح شده است. در این پژوهش پس به دست آوردن وزن لایه­ها در نرم­افزار Expert Choice و فازی سازی آنها، با استفاده از دستورspatial analyze و با استفاده ازraster calculator  نتایج را محاسبه وسپس class Re گردیده است، در نهایت این لایه را به پنج طبقه تقسیم شده و به این ترتیب نقشه پهنه بندی خطر زلزله به دست آمده است.

1-6-معرفی متغیرها و شاخص‌ها

متغیرها و شاخص‌های به کار گرفته شده جهت ارزیابی و پهنه بندی خطر زلزله در منطقه یک کلان شهر تهران شامل، کاربری­اراضی، فاصله از مراکز خدمات شهری، زمین­شناسی(لیتولوژی)، فاصله از گسل­ها، فاصله از جاده، ناپایداری مصالح و فاصله از مناطق پر تراکم جمعیت است.

1-7- محدوده مورد مطالعه

شهر تهران در ۵۱ درجه و ۶ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است و ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد بین ۱۸۰۰ متر در شمال تا ۱۲۰۰ متر در مرکز و ۱۰۵۰ متر در جنوب متغیّر است. تهران در بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز گسترده شده‌است. از جنوب به کوه‌های ری و بی‌بی‌شهربانو و دشت‌های هموار شهریار و ورامین و از شمال توسط کوهستان محصور شده‌است­(موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۷). منطقه یک شهرداری تهران، شمالی­ترین منطقه تهران به شمار می‌رود به طوری که مرز شمالی آن بر مرز شمال تهران (خطوط ارتفاعی 1800 متر) منطبق است. این منطقه از غرب توسط رود- دره درکه با منطقه 2، از جنوب توسط بزرگراه چمران، مدرس و صدر با منطقه 3 و از جنوب شرقی توسط بزرگراه ازگل با منطقه 4 شهرداری تهران هم مرز است. کاربری عمده در منطقه یک مسکونی است و حضور کاربری‌های فرامنطقه ای و فراشهری به ویژه کاربری­های دیپلماتیک و گردشگری در منطقه از اهمیت برخوردار است و جمعیت آن همواره در حال افزایش است(مهندسین مشاور بافت شهر،1384:2). این منطقه دارای10 ناحیه و26 محله­ی شهری است. مساحت منطقه بدون احتساب حریم47 کیلومترمربع و با احتساب حریم منطقه، حدود 210 کیلومترمربع است شکل(1). جمعیت آن براساس سرشماری سال 1385 و 1390 به ترتیب حدود380و440هزار نفر گزارش شده­ است(وبگاه مرکز آمار ایران). این منطقه از عوارض طبیعی چون رود-دره، تپه و کوه­هایی برخوردار است که از جهات گوناگون اسباب عدم توسعه و امنیت و یا در مواردی توسعه را فراهم آورده است.

 

 

شکل1: نقشه محدوده مورد مطالعه(نگارندگان)

 

2- مبانی نظری تحقیق

شاید بتوان زلزله را به عنوان غم انگیز و مخوف­ترین مخاطره طبیعی قلمداد کرد؛ به ویـژه ایـن کـه تعـداد زیـادی از کشورهای جهان سوم در معرض آن قرار دارند. وجود شکست­ها وگسل­ها در بلوک­های قاره ای از جمله عـواملی هستند که در امتداد آن­ها انرژی‌های درون ساخت آزاد می­شود و به همین خاطر در مجاورت آنهـا معمـولاً زمـین لـرزه­های شدیدی صورت می­گیرد(رامشت، 1375، 42). زلزله چه به لحاظ روانی و چه به لحاظ مالی به دلیل سرعت وقوع و حجم تخریب، آثار ویرانگری را به همراه داشته و در صدر بلایای طبیعی قرار دارد .بحران ناشی از لرزش زمین وقتی بسیار حاد می شود که؛ درجة لرزش در مقیاس ریشتر بالا باشد؛ مدت زمان لرزش طولانی باشد؛ مجتمع‌های زیستی به کانون لرزش نزدیک باشد؛ سازه­های ساخته شده از استحکام کافی برخوردار نباشند؛ در مجتمع زیستی محل وقوع زلزله، جمعیت و امکانات بیشتری مستقر باشد؛ بستر طبیعی مجتمع­های زیستی از جنس مناسب و مقاوم نباشند؛ زمان وقوع زلزله زمان مناسب نباشد(مانند شب هنگام) و سایر عوامل.

 در ادامه، توضیح مفاهیم و مدل­های مورد استفاده در تحقیق ارائه می‌گردد:

2-1- زمین­لرزه: عبارت­ است از لرزش زمین در اثر آزادسازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق می­افتد. انرژی آزاد شده از محل آزاد شدن آن که کانون نامیده می­شود، به­صورت امواج در همه جهت­ها منتشر می‌شود. آثار سطحی زمین­لرزه ممکن است به صورت صدمه به سازه­ها، گسلش وحرکت پوسته، نشست زمین و آبگونگی، گسیختگی دامنه­ها درخشکی و دریا و سرانجام ایجاد امواج در محیط­های آبی باشد. خطرات ناشی از زمین­لرزه به عوامل زیر بستگی دارد(معماریان ،1387، 495و496):

1) بزرگی، فرکانس و مدت زمین لرزه 2) شرایط زمین شناسی منطقه 3)وضعیت سازه‌های منطقه 4) نزدیکی با نواحی پرجمعیت .

2-2- امنیت: تعریف فرهنگ­های لغات از «امنیت»، عبارت است از: در معرض خطر نبودن یا از خطر محافظت شدن. «امنیت» همچنین عبارت است از: رهایی از تردید، آزادی از اضطراب و بیمناکی، و داشتن اعتماد و اطمینان موجّه و مستند. امنیت خواه فردی، ملّی یا بین المللی، در زمره مسائلی است که انسان با آن مواجه است. امنیت به صورت وسیع، در مفهومی به کار گرفته شده است که به صلح، آزادی، اعتماد، سلامتی و دیگر شرایطی اشاره می­کند که فرد و یا گروهی از مردم احساس آزادی از نگرانی، ترس، خطر یا تهدیدات ناشی از داخل یا خارج داشته باشند(ربیعی،1383، 44). فرهنگ معین، امنیت را یک مصدر جعلی یا صناعی می‌داند که حاوی معانی همچون ایمن شدن، در امان بودن، و بی بیمی است (معین، 1360، 354). امنیت مقوله‌ای چندوجهی است. لذا از منظر توسعه پایدار شهری، همه­ی عوامل مذکور باهم موجب ناپایداری امنیت در شهر می‌شوند«توسعه پایدار شهری» در چارچوب «امنیت پایدار شهری» برآیند و حاصل جمع پایداری در همه شاخص‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی است(رهنمایی و پور موسوی، 1384، 185).

2-3- مدل فازی^[8]: واژه فازی در فرهنگ لغت آکسفورد به صورت(مبهم گنگ نادقیق گیج مغشوش درهم و نامشخص) تعریف شده است. تئوری مجموعه‌های فازی و منطق فازی به عنوان نظریه­ای ریاضی برای مدل­سازی و صورت‌بندی ریاضی ابهام و عدم دقت موجود در فرآیندهای شناختی انسانی ابزارهای بسیار کارآمد و مفیدی برای این منظور به شمار می‌رود(لوتسما^[9]،2005، 66). این تئوری را اولین بار پرفسور لطفی زاده در رساله‌ای به نام (مجموعه‌های فازی - اطلاعات و کنترل) در سال 1965 معرفی نمود. در تئوری کلاسیک مجموعه‌ها، یک عنصر، یا عضو مجموعه است یا نیست. در حقیقت عضویت عناصر از یک الگوی صفر و یک تبعیت می‌کند. اما تئوری مجموعه‌های فازی این مفهوم را بسط می‌دهد و عضویت درجه‌بندی شده را مطرح می‌کند. به این ترتیب که یک عنصر می‌تواند تا درجاتی، و نه کاملاً، عضو یک مجموعه باشد. در مدل‌سازی از عملگرهای AND، OR، Product ، Sum و Gamma استفاده می‌شود.

2-4- فرآیند­ تحلیل­سلسله­مراتبی[10]: فرآیند­ تحلیل­سلسله­مراتبی(AHP) یکی از جامع‌ترین سیستم‌های طراحی‌شده برای تصمیم‌گیری چندگانه است. چرا که این فن امکان فرموله کردن مسأله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می­کند و همچنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی را در مسأله دارد. این فرآیند گزینه‌های مختلف را در تصمیم‌گیری دخالت داده و امکان تحلیل حساسیت روی معیارها و زیر معیارها را دارد. علاوه بر این بر مبنای مقایسه زوجی بنا نهاده شده، که قضاوت و محاسبات را تسهیل می‌نماید. همچنین میزان سازگاری و ناسازگاری تصمیم را نشان می‌دهد که از مزایای ممتاز این فن در تصمیم‌گیری چند معیاره است. مدل‌سازی(AHP) در سه مرحله­ی؛ ساختن سلسله‌مراتب، تنظیم و برقراری ترجیحات از طریق مقایسات زوجی و محاسبه اوزان انجام می‌شود (قدسی پور، 1385، 5). فرآیند تحلیل سلسله­مراتبی یکی از روش‌های ارزیابی و تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیاری است که کاربرد وسیعی در علوم زمین و برنامه‌ریزی فضا و محیط دارد. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در دهه‌ی 70 میلادی به وسیله ساتی^[11] ابداع شد(ساتی، 1980، 1- 20 ) و بعدها به وسیله سایر محققین در ارزیابی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مورد استفاده قرار گرفت (کرم و محمدی،1388، 60).

3- تحلیل یافته‌ها

3-1- پهنه­بندی خطر زلزله در منطقه یک کلان شهر تهران

شناخت شرایط طبیعی بسترهای شهری، ازجمله زمین شناسی، ژئومورفولوژی، اقلیمی و زیست محیطی، ضرورت مدیریت شهری است. وجود پرشمار گسله­ها، به ویژه در زمین‌های آبرفتی، همچنین گسترش بی رویه­ی شهرهای بزرگ و ایجاد سازه­های سنگین، ناپایداری بسترهای شهری را تشدید می­کند و تغییراتی در سامانه­ی طبیعی محیط ایجاد کرده و مورفوژنژ شهری را دچار تحول خواهد کرد(روستایی، 1390:28). شهر تهران در دامنه­ی جنوبی البرز مرکزی و روی لایه­های آبرفتی، گسترش یافته است. بستر تهران با ضخامت بیش از 500 متر از نهشته­های کواترنر، گسل­های عمیق، نشست و رانش زمین و سیستم زهکشی نامنظم، مستعد تخریب ناشی از وقوع زمین­لرزه است(جعفری،1381:28). افزایش جمعیت و گسترش تأسیسات انسانی، مطالعه­ی دقیق پتانسیل تخریب را ضروری می‌کند(قهرودی­تالی و همکاران،1391:58) .برای بررسی و مطالعه دقیق­تر و ارزیابی خطر زلزله در منطقه یک کلان­شهر تهران، از ترکیب دو مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و منطق فازی استفاده شده است. مراحل این دو مدل به شرح زیر است: 1ـ تعیین معیارها و شاخص­های پهنه­بندی خطر زلزله در منطقه یک کلان شهر تهران ؛2ـ ارزش‌دهی به معیارها و لایه­ها؛3ـ ساخت لایه­های اطلاعاتی برای معیارها و لایه­ها ؛4ـ بهینه سازی (استاندارد سازی یا فازی سازی) لایه­های اطلاعاتی بر اساس منطق فازی؛5ـ اعمال وزن نهایی به معیارها و ترکیب با لایه­های فازی شده؛6ـ پهنه­بندی نهایی خطر زلزله در منطقه یک کلان شهر تهران. براساس مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته در مورد خطر زلزله ، عوامل بسیاری در آن دخیل­اند. بر این اساس و با توجه ویژگی­های منطقه یک شهرداری تهران مهمترین عواملی که در بروز و آسیب­رسانی زلزله در این منطقه تأثیردارند شامل؛کاربری­اراضی، فاصله از مراکز خدمات شهری، زمین شناسی(لیتولوژی)، فاصله از گسل­ها، فاصله از جاده و راههای ارتباطی، ناپایداری مصالح(دوام) و فاصله از مناطق پر تراکم جمعیت می‌باشند. با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی(AHP) با استفاده از مقایسه‌های زوجی و تحلیل آن به کمک نرم افزار Expert Choice (انتخاب خبره) وزن نهایی هر یک از اجزای عناصر موثر در پهنه­بندی خطر زلزله در منطقه­ یک شهرتهران به­دست آورده شد که در شکل(2) و جدول(1) نشان داده شده است. در ابتدا لایه‌ها و داده­های وکتوری هم مقیاس شدند و سپس به رستر تبدیل شده­اند، فازی سازی لایه­های پهنه­بندی خطر زلزله، با استفاده از نرم افزار Arc GIS10 و از مسیر زیر در محیط این نرم افزار انجام شده است:

Arc Map >Spatial analyst tools > overlay > fuzzy membership> linear

 

شکل2: وزن نهایی به دست آمده برای شاخص­های پهنه بندی مخاطرات زلزله در منطقه یک شهر تهران(نگارندگان)

جدول1:مقایسات زوجی برای شاخص­های پهنه­بندی خطرزمین لرزه در منطقه یک کلان­شهر تهران

3-2- فازی سازی معیارها و لایه­ها

1)فازی­سازی لایه­ کاربری اراضی: برای فازی سازی لایه کاربری اراضی، بر اساس نظر کارشناسی و اهمیت هر کدام از کاربری‌ها در وقوع خطر زلزله، کاربری اراضی منطقه یک کلان‌شهر تهران امتیاز بندی شده است. بنابراین به مناطق شهری بیش‌ترین امتیاز داده شده است و به کاربری‌های باغ و پوشش گیاهی کم و متوسط کمترین امتیاز داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(3) آمده است.2)فازی سازی لایه­ ناپایداری مصالح(دوام): از آنجایی که وجود کاربری و مناطق کم دوام و فرسوده در موقع بروز زلزله آسیب‌پذیری بیشتری دارند، برای شناسایی مناطق پر خطر به این مناطق بیش‌ترین امتیاز برای فازی سازی داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(4)آمده است. طبق آن به دلیل وجود بافت­های فرسوده و کم دوام در بیشتر محلات منطقه یک، میزان آسیب پذیری ناشی از وقوع زلزله خیلی زیاد است. 3)فازی سازی لایه­ فاصله از گسل: با توجه به اینکه حرکات و جابه‌جایی گسل‌ها موجب بروز زلزله می‌گردند و به دلیل وجود گسل‌های اصلی و فرعی متعدد در منطقه یک، هر چه به حریم گسل‌ها نزدیک‌تر شویم، خطر زلزله بیشتر و بنابراین بیش‌ترین امتیاز داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(5)آمده است. به دلیل وجود گسل‌های متعدد در منطقه یک، میزان آسیب پذیری ناشی از وقوع زلزله خیلی زیاد است.

 4)فازی سازی لایه­ فاصله ازجاده: جاده و خطوط ارتباطی شریان‌های حیاتی شهرها می‌باشند و اهمیت آن‌ها در امداد رسانی در موقع بروز مخاطرات و به ویژه زلزله نمود شایانی می‌یابد. به همین دلیل هر چه دسترسی به جاده‌های اصلی کمتر باشد، میزان تلفات بیشتر شده، چرا که امکان امداد رسانی به این مناطق محدود می‌گردد و بنابراین این مناطق جزء پهنه‌ی پر خطر محسوب می‌شوند و برای شناسایی مناطق خطر زلزله در اولویت قرار می‌گیرند، بنابراین بیش‌ترین امتیاز به آن‌ها داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است. طبق اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(6)آمده است، محلات ازگل و سوهانک به دلیل دوری از جاده و خطوط ارتباطی بیشتر در معرض آسیب پذیری و امداد رسانی کمتر در صورت بروز زلزله هستند.

5)فازی­سازی لایه­ خدمات ایمن شهری(مراکز درمانی و امدادی،آتش‌نشانی، پارک­ها و فضاهای باز): از آنجایی که دسترسی به خدمات ایمن شهری در مواقع بروز مخاطرات طبیعی و به ویژه زلزله می‌تواند در کاهش خسارات و کمک‌رسانی به آسیب دیدگان نقش اساسی داشته باشد. بنابراین هر چه فاصله از این‌گونه خدمات شهری بیشتر باشد، می‌تواند منجر به خطرپذیری بیشتر گردد و این‌گونه مناطق جزء مناطق پر خطر زلزله باشند. بنابراین بیش‌ترین امتیاز به آن‌ها داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، که اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(7)آمده است. طبق نقشه فازی سازی لایه­ خدمات ایمن شهری، محلات ازگل و سوهانک به دلیل دوری و یا محدودیت ناشی از نبود مراکز درمانی و امدادی، آتش‌نشانی، پارک­ها و فضاهای باز کمتر، بیشتر در معرض آسیب پذیری و امداد رسانی کمتر در صورت بروز زلزله می‌باشند.

 6)فازی­سازی لایه­ زمین شناسی : از جمله عوامل مهم در زمینه بروز خطر زلزله، ویژگی‌ها، نوع سازند‌ها، ضخامت لایه‌ها و جنس لایه‌های زمین‌شناسی می‌باشند. به دلیل گسترش شهر در منطقه یک بر روی سازندهای کم ضخامت و کواترنری(پادگانه­ها، مخروط­افکنه و سازند هزاردره) می‌توان گفت خطرپذیری زلزله را بیشترمی‌کند. بنابراین بیش‌ترین امتیاز به آن‌ها داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(8)آمده است. با توجه به نقشه فازی لایه­ زمین‌شناسی، به دلیل گسترش شهر در منطقه یک بر روی سازندهای کم ضخامت و کواترنری، تقریباً کل پهنه منطقه یک از نظر زمین شناسی و لیتولوژی در معرض آسیب پذیری و سلب امنیت و توسعه در صورت بروز زلزله می‌باشند. 7)فازی­سازی لایه­ فاصله از مناطق پرتراکم جمعیت: با توجه به این موضوع که هر چه تراکم جمعیت بیشتر باشد در مواقع رخداد زلزله، خسارت و میزان تلفات بیشتر می‌گردد، بنابراین مناطقی را که بیش‌ترین تراکم را داشته‌اند، بنابراین بیش‌ترین امتیاز به آن‌ها داده شده است. نوع تابع برای فازی سازی آن خطی افزایشی است، که اطلاعات و نقشه فازی آن در شکل(9)آمده است. با توجه به نقشه فازی لایه­ فاصله از مناطق پرتراکم جمعیت بیشترین تراکم جمعیت در محلات ازگل، نوبنیاد، نیاوران و سعدآباد است که بیشتر در معرض آسیب پذیری و سلب امنیت و توسعه در صورت بروز زلزله می‌باشند.

 

شکل3: نقشه فازی سازی لایه­ کاربری اراضی(نگارندگان)

 

شکل4: نقشه فازی سازی لایه­ ناپایداری مصالح(دوام) (نگارندگان)

 

شکل5: نقشه فازی سازی لایه­ فاصله ازجاده

 

شکل6: نقشه فازی سازی لایه­ فاصله از گسل­

 

شکل7: نقشه فازی سازی لایه­ خدمات ایمن شهری

 

شکل8: نقشه فازی سازی لایه­ زمین­شناسی

 

شکل9: نقشه فازی سازی لایه­ فاصله از مناطق پرتراکم جمعیت(نگارندگان)

 

3-3- پهنه­بندی خطر زلزله و تحلیل آن

 در این پژوهش پس به دست آوردن وزن لایه­ها در نرم­افزار Expert Choice و فازی سازی آنها، با استفاده از دستورspatial analyze و با استفاده ازraster calculator  نتایج را محاسبه و سپس class Reشد، در نهایت این لایه را به پنج طبقه خطر تقسیم گردید و به این ترتیب نقشه پهنه بندی خطر سیل به دست آمده است.

("geology" * 0.225) + ("distance of urban service centers" * 0.106) + ("land use" * 0.063) + ("distance of population density" * 0.147) + ("distance of road" * 0.082) + ("distance of fault" * 0.330) + ("distance of impermanent stuff" * 0.048)

همان­گونه که در جدول(2) و شکل (10) آمده است، نقشه پهنه­بندی خطر زلزله را نشان می‌دهد بیشتر مساحت و گستره آن، جزء پهنه­های خطرناک وقوع زلزله محسوب می­شوند. مناطق دارای خطر کم و خیلی کم که 23 درصد محدوده مورد مطالعه را در بر می­گیرد، بیشتر منطبق بر محدوده شهری نواحی الهیه، قیطریه، ولنجک، زعفرانیه و باغستان که به­صورت پراکنده در بعضی قسمت­های منطقه یک می‌باشند. مناطق دارای خطر خیلی زیاد و زیاد که در حدود 50 درصد مساحت منطقه یک را در بر می‌گیرند(نواحی ازگل و سوهانک، نوبنیاد، کاشانک وکامرانیه)،(شکل11)، بیشتر به صورت نواری در امتداد گسل­ها و منطبق بر قسمت­های شمالی و مرکزی و جنوبی محدوده می­باشند. با توجه به هم پوشانی نقشه‌ها می­توان گفت که بیشترین پهنه­های خطر در امتداد گسل­ها قرار می‌گیرند(شکل12) و مناطق کم دوام و فرسوده شهری هم بیشتر در پهنه­های با خطر زیاد و متوسط قرار گرفته­اند، که این خود می­تواند بر میزان خسارات و تلفات ناشی از زلزله بیفزاید(شکل13). هر چند در امداد رسانی در هنگام رخداد زلزله دسترسی و نزدیکی به جاده و راههای ارتباطی(شکل14) و مراکز خدمات شهری(شکل15)، یک امتیاز بزرگ و عالی محسوب می­شود، ولی باید از حریم گسل­ها و پهنه‌های خطر زلزله فاصله­ی مناسب داشته باشند تا بتوانند وظایف و نقش خود را در امداد رسانی و کمک به آسیب دیدگان ناشی از زلزله و سایر سوانح انجام دهند، به نظر می­رسد همان­گونه شکل­های (14و15) نشان می­دهند خود این مراکز و امکانات در معرض خطر زلزله می‌باشند و مکان­یابی آن­ها نادرست بوده و به طبع نمی توانند وظایف خود را هنگام بروز سوانح انجام دهند. به­طور کلی منطقه یک کلان­شهر تهران به شدت در خطر زلزله­خیزی قرار دارد و نیازمند توجه اساسی برای کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله است و هر چه زودتر نیازمند بررسی و فکر چاره است.

 

شکل10: نقشه پهنه بندی خطر زمین لرزه منطقه یک

 شکل11: نقشه انطباق محلات و نواحی منطقه یک با پهنه­های خطر زلزله(نگارندگان)

جدول2: مساحت طبقات خطر زلزله(محاسبات نگارنده‌گان)

 

  شکل12: نقشه انطباق گسل­ها با پهنه­های خطر زلزله  شکل13: نقشه انطباق پهنه­های کم دوام و فرسوده بر پهنه‌های خطر زلزله(نگارندگان)

 

شکل14: نقشه انطباق مراکز خدماتی­وامدادی برپهنه­های خطرزلزله(نگارندگان)     

 

شکل15: نقشه انطباق جاده­های اصلی برپهنه­های خطرزلزله(نگارندگان)

 

3-4- پیامدهای امنیتی زلزله تهران

ناامنی­هایاجتماعیناشیاز وقوع زلزلهدردو سطحقابل مطالعهاست. نخستناامنی­هایی کهاحتمالاً درفقدانمرکز انتظامی- امنیتیدرقالبفساد،قتلو غارتایجادمی­شوندودوم ناامنی­هاییکهناشیازشرایطوقوع مخاطرات محیط ازجملهزلزلهوهمچنینمدیریتآناست(افضلی و حسینی، 1386: 153). به­طور کلی شهری که در آن زلزله رخ می­دهد، علاوه بر صدمات جانی و مالی و عمرانی و خدماتی از جنبه سیاسی و امنیتی نیز آسیب­پذیر است. اگر این شهر که در آن زلزله رخ داده است، پایتخت یا کلان شهر سیاسی باشد مانند پایتخت کشورهای‌هائیتی وشیلی، آسیب پذیری سیاسی و امنیتی آن شدت می­یابد، به طوری که هر گونه نقصان مدیریتی، آن را با بحران­های عمیق سیاسی و امنیتی مواجه خواهد کرد. وقوع زلزله مخرب در کلان­شهر تهران، پیامدهای سیاسی و امنیتی شهری گسترده­ای به جای می­گذارد. منظور از این پیامدها، پیامدهایی است که در اثر اخلال­های ایجاد شده در کارکردهای نظام شهری، سیستم سیاسی را مورد تهدید قرار می‌دهند و امنیت شهری را به مخاطره می‌اندازد. شهر تهران مهم ترین مرکز تصمیم گیری و بازخوردهای سیستم سیاسی کشور است و بنابراین وقوع یک زلزله در آن ممکن است از بُعد کارکردهای نظم شهری، نظام سیاسی را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و پیامدهای امنیتی ناگواری از قبیل؛ کشته و مصدوم شدن مقامات درجه اول مملکتی و وقوع بحران مدیریت در سطح کلان مملکت، کشته و مصدوم شدن اکثریت مدیرا ن ارشد اجرائی و بروز بحران در ستاد مدیریت بحران کشور، کشته و مصدوم شدن نیروها و ماموران امدادی در سازمان‌های مختلف مستقر در منطقه، کشته و مصدوم شدن نیرهای نظامی و امنیتی، بروز نارضایتی‌های عمومی در نتیجه عملکرد ضعیف نیروهای امدادی ومنجر شدن به شورش، ایجاد احساس یاس و ناامیدی در بین مردم توسط افراد و جریانات مغرض معاند با نظام اسلامی، بروز مسایل روحی و روانی شدید برای بازماندگان حادثه در اثر زلزله، افزایش تعداد افراد بی سرپرست و بروز احساس بی پناهی، وقوع و گسترش سرقت در نواحی زلزله زده، بروز ناامنی برای دختران و زنان فاقد سرپرست و حتی دارای سرپرست، بروز ناامنی برای کودکان و وقوع کودک آزاری و سرقت کودکان بی سرپرست توسط افراد و باندهای منحرف، وقوع غارت‌های دستجمعی و ... را به دنبال داشته باشد. وضعیت اجتماعی و نظام شهری تهران دارای ظرفیت­های بحران­زایی گسترده­ای است، از همین رو در صورت بروز یک حادثه غیر منتظره طبیعی مثل زلزله در آن، بحران­های متعدد دیگری نیز می‌تواند دامن گیر نظام سیاسی شود. فایق آمدن بر این بحرانها مستلزم انجام یک سری اقدامات مدیریتی کوتاه­مدت شامل اقدامات مدیریتی قبل از زلزله، حین زلزله و پس از زلزله و اقدامات مدیریتی بلند مدت در ابعاد سیاسی امنیتی است. یکی از جنبه­های مهم مدیریتی در تأمین امنیت شهری شناخت میزان آسیب­پذیری­های شهری است که مدیران سیاسی و امنیتی نباید از آن غافل شوند و بایستی راه­کارهای اجرایی پیشگیری از پیامدهای امنیتی زلزله در شهر تهران، را قبل، حین و بعد از آن مورد بحث قرار دهند و در صورت عدم مدیریت در این زمینه در شهر بزرگی مانند تهران پیامدهای امنیتی فوق العاده­ای را به دنبال خواهد داشت.

4- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

همانطور که اشاره گردید روند رو به رشد و فزاینده شهرنشینی و جمعیت شهری به عنوان عاملی برای خسارات زیاد به هنگام بروز بلایای طبیعی می­باشد.

گسترش شبکه­های ارتباطی و زیرساخت­های شهری از یک طرف و عدم رعایت ابتدایی­ترین نکات ایمنی در ساخت­و سازهای شهری و بدون برنامه بودن رشد و توسعة شهر از سوی دیگر زمینة ایجاد خسارات زیاد در زمان وقوع زلزله را فراهم می­سازد. به دلیل عوارض و عوامل ناشی از ژئومورفولوژی ساختمانی همچون حضور گسل­های اصلی و لرزه­زا در منطقه و جابه­جایی­های انجام گرفته در آن­ها که نشانه­ی فعال بودنشان از نظر تکتونیکی است. این گسل­ها در محدوده­ی مورد مطالعه از شرق به غرب کشیده شده­اند و بیشترین پراکندگی آن­ها در غرب محدوده­ی مورد مطالعه است و شواهد آن در توچال و ناحیه­ی ولنجک قابل مشاهده است. همچنین به دلیل جنس لایه­های زمین در منطقه یک و گسترش شهر برروی سازندهای کم ضخامت کواترنری(پادگانه­ها، مخروط­افکنه و سازند هزاردره) و برون­زدگی­های آبرفت­های قدیمی تر روی آبرفت‌های جدیدتر، حضور گسل­های اصلی ولرزه­زا و شبکه­های آبرفتی و رود- دره­ها و تپه­هایی که در این محدوده قرار دارند، می­توان گفت که این فرآیندها و مخاطرات ژئومورفولوژیک زلزله محدود کننده­ی توسعه امنیت در منطقه ­شهری تهران هستتند و می­توانند خطرپذیری زلزله را بیشتر کنند، با شناسایی این فرآیندها و مخاطرات ژئومورفولوژیک زلزله و پهنه­بندی مناطق خطر زلزله و به کارگیری تمهیدات ویژه­، می­توان از میزان خسارت‌های جانی و مالی ناشی از رخداد زلزله کاست و به رفاه، آسایش و امنیت بیشتر و بهتر شهروندان کمک کرد. همان­طور که اشاره گردید نقشه پهنه­بندی خطر زلزله نشان می­دهد، که بیشتر مساحت و گستره آن، جزء پهنه­های خطرناک وقوع زلزله محسوب می­شوند. مناطق دارای خطر کم و خیلی کم که 23 درصد محدوده مورد مطالعه را در بر می­گیرد، بیشتر منطبق بر محدوده شهری نواحی الهیه، قیطریه، ولنجک، زعفرانیه و باغستان که بصورت پراکنده در بعضی قسمت­های منطقه یک می‌باشند. مناطق دارای خطر خیلی زیاد و زیاد که در حدود 50 درصد مساحت منطقه یک را در بر می­گیرند(نواحی ازگل و سوهانک، نوبنیاد، کاشانک وکامرانیه)، بیشتر به صورت نواری در امتداد گسل­ها و منطبق بر قسمت‌های شمالی و مرکزی و جنوبی محدوده می‌باشند. می­توان گفت که بیشترین پهنه‌های خطر در امتداد گسل­ها قرار می‌گیرند و مناطق کم دوام و فرسوده شهری هم بیشتر در پهنه­های با خطر زیاد و متوسط قرار گرفته­اند، که این خود می­تواند بر میزان خسارات و تلفات ناشی از زلزله بیفزاید. به­طور کلی منطقه یک کلان­شهر تهران به شدت در خطر زلزله­خیزی قرار دارد و نیازمند توجه اساسی برای کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله است و هر چه زودتر و بیشتر نیازمند بررسی و فکر چاره است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که به دلیل وجود گسل­های متعدد و تراکم زیاد جمعیت در این منطقه از شهربزرگ تهران و انطباق مناطق کم دوام و فرسوده شهری که بیشتر در پهنه­های با خطر زیاد و متوسط قرار گرفته­اند، که این خود می­تواند بر میزان خسارات و تلفات ناشی از زلزله بیفزاید، نیازمند توجه جدی و مدیریتی جهادی است.

5- پیشنهادها و راهبردها

هرچند پس از وقوع هر حادثه غیر مترقبه ای حادثه دیدگان معمولا امنیت و آرامش خود را از دست داده و دچار نوعی تشویش و ناامنی می شوند لیکن وقوع زلزله در مکانی که علاوه بر وسعت و تراکم جمعیت مرکزیت اداری ، سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی کشور را به عهده داشته باشد علاوه بر گستردگی خسارات و آسیب‌ها منجر به بروز ابعاد متفاوتی ازمسائل امنیتی ووقوع نا امنی می شود که قابل قیاس با سایر مناطق آسیب دیده نخواهد بود. وقوع حادثه هولناک زلزله در پایتخت علاوه بر مسائل اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی می تواند دارای تبعات سیاسی و حتی نظامی نیز باشد. به همین خاطر با توجه به تجارب دو زلزله که در سا ل‌های اخیر دردو کشور‌هائییتی و شیلی به وقوع پیوسته و بخش عمده ویرانیها در پایتخت این کشورها اتفاق افتاده سعی شد با استفاده ازوقایع روی داده در این کشورها وبا توجه به نتایج مطالعات، موارد را بعنوان پیشنهاد ارائه گردد؛

1-ایمن­سازی سازه­ها و تأسیسات شهری و ممنوعیت و یا محدودسازی ساخت و ساز در حریم اول گسل‌های شهر تهران و عرصه­هایی با شرایط ناپایدار ژئوتکنیکی و اختصاص این پهنه‌ها به فضای سبز.

2-عدم ساخت و ساز در شیب‌های تند به ویژه در ارتفاعات شمالی تهران و اعمال ضوابط و مقررات ساخت و ساز اصولی و مقاوم در کل پهنه شهر و هرگونه ساخت و ساز شهری.

3- استفاده از اراضی تحت اختیار نهادها و سازمان‌های عمومی و دولتی، نظامی و باز (ساخته نشده)، برای کارکردهای مناسب (فراغت و گردشگری و چندمنظوره شهری) و تجهیز مناسب این فضاها برای استفاده در شرایط بحران.

4- برای مدیریت زلزله در شهرها 2 اقدام مهم ‌بایستی صورت گیرد: 1) منطقه بندی کاربری زمین
2) تدوین آئین نامه ساختمان سازی.

5- طراحی و احداث مرکز فرماندهی و هدایت عملیات مقابله با بحران در نواحی شهرداری.

6- تعیین ماموریت برای نهادهای مسئول از جمله شهرداری‌ها ، سازمان‌های خدماتی مثل: بهداشت، درمان ، آتش نشانی و نهادهای انتظامی وامنیتی و ایمنی و نیروهای مسلح.

7- تشکیل ستادهای بحران و قانونی کردن مقابله با بحران، تعیین کردن نقش و مسئولیت مدیران شهری، منطقه ای و حتی کشوری برای کاهش آسیب‌های مختلف از جمله آسیب­های امنیتی.

8- ایمن­سازی و مقاوم سازی بناها و ساختمان­ها در مقابل هرحادثه طبیعی، این امر شامل بناهای موسسات اقتصادی پولی و مالی و محل نگهداری اسناد و دارایی­های مالی در مقابل تخریب، فشار و حریق خواهد بود.

9- پیش­بینی و تعیین مکانی خاص برای اسکان موقت پس از زلزله و حفاظت از زلزله زدگان و مقابله با ناامنی‌ها.

10- احیا و مقاوم سازی بافت‌های فرسوده و کم دوام شهری.

11- مکان­یابی بهینه مرکز خدماتی- درمانی و امداد­رسانی(بیمارستان­ها، هلال­احمر، آتش‌نشانی) و فضاهای سبز و پارک­ها و رعایت فاصله از حریم گسل‌ها.

12- آموزش همگانی چگونگی مواجه با مخاطرات بویژه خطر زلزله.

 

 

ج

مراجع

 

منابع

افضلی، رسول و مجید حسینی(1386)، تحلیل آسیب­های سیاسی شهری زلزله احتمالی تهران، جغرافیا (نشریه علمی- پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران)، سال پنجم، شماره14و15، پاییز و زمستان1386 ، صص149-167.

بربریان، مانوئل و همکاران(1371)، پژوهش و بررسی ژرف نوزمین ساخت، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه گسلش در گستره­ی تهران و پیرامون، سازمان زمین شناسی کشور، گزارش شماره 56 ، چاپ دوم، تهران.

جعفری، محمدکاظم(1381)، ریزپهنه­بندی لرزه­ی شمال تهران از دیدگاه شرایط ساختگاه، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران.

رامشت، محمدحسین(1375)، کاربرد ژئومورفولوژی در برنامـه ریـزی (ملـی، منطقـه­ای، اقتـصادی)، انتـشارات دانشگاه اصفهان، چاپ اول. 5- ربیعی، علی(1384)، مطالعات امنیت ملی: مقدمه‌ای بر نظریه‌های امنیت ملی در جهان سوم، تهران: مؤسسه چاپ و انتشار وزارت امور خارجه.

روستایی، شهرام(1390)، پهنه­بندی خطر گسل تبریز برای کاربری­های مختلف اراضی شهری، جغرافیا و توسعه، شماره 21، صص27-41.

رهنمایی، محمدتقی و سید موسی پور موسوی( 1385)، بررسی ناپایداری‌های امنیتی کلان‌شهر تهران بر اساس شاخص‌های توسعه پایدار شهری، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 75، صص 177ـ193.

زمردیان، محمدجعفر (1378)، کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه­ریزی شهری و روستایی، انتشارات سازمان سمت.چاپ سوم.

زنگی­آبادی، علی و نازنین تبریزی (1385)، زلزله تهران و آسیب پذیری مناطق شهری، مجله پژوهش‌های جغرافیای، شماره 56،

ساسان­پور، فرزانه و جعفر موسی­وند(1389)، تأثیر عوامل انسان­ساخت در تشدید پیامدهای مخاطرات طبیعی در محیط­های کلان شهری با کاربرد Fuzzy Logic و GIS(مطالعه موردی: منطقه 5 تهران) ، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، جلد 13، شماره 16، بهار1389.

شماعی، علی و همکاران(1391)، سنجش عوامل آسیب­رسان در منطقه یک شهر تهران با استفاده از GIS، نشریه جغرافیا و برنامه ریزی، سال 17، شماره 43، بهار 1392، صص93-122.

عبدالهی، مجید (1382)، مدیریت بحران در نواحی شهری، انتشارات سازمان شهرداری­های کشور.

فرهنگ عمید(1345): انتشارات جاویدان علمی.

فرهنگ معین(1360)، جلد اول، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم.

قدسی­پور، سیدحسن(1381)، مباحثی در تصمیم‌گیری چند معیاره: فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

قدیری، محمود(1382)، کاربرد برنامه­ریزی شهری(کاربری زمین) در کاهش آسیب پذیری مناطق شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی منطقه 17 تهران)، پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشگاه تربیت مدرس.

قهرودی تالی، منیژه و همکاران(1391) ، بررسی پتانسیل تخریب لرزه خیزی با به کارگیری مدل‌های چند شاخصه (مطالعه­ی­موردی: منطقه­ی یک شهر تهران)، پژوهش­های ژئومورفولوژی کمی، شماره­ی3، زمستان 1391،صص57-68.

کرم، امیر و اعظم محمدی (1388)، ارزیابی و پهنه­بندی تناسب زمین برای توسعه فیزیکی شهر کرج و اراضی پیرامونی بر پایه فاکتور‌های طبیعی و روش فرآیند تحلیل­سلسله مراتبی (AHP) ، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال اول ، شماره4، صص59-74.

معماریان، حسین (1387)، زمین­شناسی مهندسی و ژئوتکنیک، انتشارات دانشگاه تهران،چاپ پنجم.

مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی تهران بزرگ(1380)، مطالعه ریز پهنه­بندی زلزله تهران بزرگ، گزارش نهایی.

موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی (۱۳۸۷)، تاریخچه تهران، ویرایش ویرایش دوم. تهران.

مهندسین مشاور بافت شهر(1384)، تهیه الگوی توسعه و طرح تفضیلی منطقه و همکاری با شهرداری منطقه یک، معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران.

نگارش،حسین(1382)، کاربرد ژئومورفولوژی در مکان­گزینی شهرها و پیامدهای آن، مجله جغرافیا و توسعه، بهار و تابستان1382، صص134-150.

وبگاه مرکز آمار ایران (1390): نتایج سرشماری 1390.

وثوقی، منصور (1366)، جامعه‌شناسی روستایی، انتشارات کیهان.

Kates, w.R and Pijawka,D .)1997 :(From rubble to Moument,The pace of Reconstraction following Disaster.The MTT press,Massachusetts.

Lewis.j. )1981(: mitigation preparedeness measures in Disaster and the small Dwelling,pergaamon press,oxford,Michigan University.

Lootsma, F.A. (2005): Fuzzy Logic for Planning and Decision Making. Dordrecht, kluwer Academic Publisher.

Mose, Tun Lin and Pathranakul, Pairote .)2006( :An Integrated Approach to Natural Disaster Prevention and management, Vol 15,No 3, Emerald Group Publishing Limited.

Saaty. T,(1980): The analytical hierarchical process: planning, priority setting resource allocation, New york . Mc Graw-Hill.

Tang, A., and Wen, A.) 2009 :(an intelligent simulation system for earthquake disaster assessment, Computers & Geosciences 35, 871– 879.